Лезги ким

Майрудин Бабаханов

РАНГУЛАТ ВА Я ЛЕЗГИЙРИН КЪАЦУ ГАФАРГАН

Садазни сир туш, набататрал гьалтайла, чи чилер женнетдин багъдиз ухшар я. Даиман живерилай гьуьлерал къведалди вири тIебиатдин зулар гва чи халкьдив. Гьатта субтропикрин Самурдин тамни.Къавкъазда авай саки вири набататар экъечIзава чи мулкара. Амма абурун виридан тIварар чаз чизвач, чи словарра авач.
ГьикI ятIани дагъустандин маса миллетдин (тIвар за кьадач) векилдин – жуван хванахвадин кIвале заз 2006 – йисуз акъатнавай чпин чIаланни урус чIалан словарь акунай, яцIу жилд алай, вични кьве томдин. Зун адаз итиж паталди килигиз башламишна. ЧIал вич чидачтIани, урус чIалаз элкъуьрнавай гафарай са аламат за кьатIана: саки вири набататрин тIварар, гьатта Къавкъазда тежезвайбурунни словарда чпин чIалалди ганвай. За кьасухдай  хванахвадиз, филологиядин илимрин кандидатдиз, абур чизватIа, ахтармишна. Тамам цIудакай садни чирзвачир. Мадни лугьун, а халкь яшамиш жезвай рагара хъач-мачни авайди чукIул алтадайдалай кьулухъ гачалан кьилел чIарар кьван я.
Куьз ятIа чидани квез и яргъал чIугур эгечIунар? Набататар авачирбуруз набататрин тIварар хьанва, чун лагьайтIа гьи цуьк, хъач къалурайтIани, чене пIицIинал аватиз, къах хьана акъваззава. Ваъ, за, винидихъ тIвар кьур ктабдин авторри хьиз «гафар-къундармаяр» туькIуьрна, абур словарра туна кIанда лугьузвач. ЧIал халкьдин тарихдин гуьзгуь я,. ам михьиз хуьн – гьар садан буржи. Са чIавузни ахьтин «гафар-къундармаяр» чIалан чешнеда гьатдач, чIала вичи абур, кицIи севрен як хьиз, ни чIугуна, анихъда. Зи фикир масад я: набататрин тIварар тир гафар чахъ кIани кьадар ава, амма абур кIватIна, къайдада туна, халкьдин гегьенш къатарал гьеле агакьариз хьанвач.
Квел бинеламиш хьана за чахъ набататрин тIварар гзаф ава лугьузва?
Сад лагьайди, гзаф хъчар лап дегь девиррилай лезгийри ицIизмаз ва я хуьрекрик кутаз нез хьана.
Кьвед лагьайди, къадим тарихдин авторрин кхьинрай чи халкь дегь девиррилай мал-къара хуьнал, магьсулдарвилел ва саларбанвилел машгъул тирди аквазва. Гьатта  ципIицIлухарни кваз авай абурухъ.
Пуд лагьайдин, гзаф хъчар лезгийри дарманар яз ишлемишзавай ва гилани ишлемишзава. Гьамиша тIвар-ван авай жерягьар алаз хьана чи чилерал.
Кьуд лагьайдини, чпин яшайишдин кьилин хилерикай сад тир жуьреба-жуьре шейэр хурунра виже къвезвай рангар хкудзавай лезгийри набататрикай. Чебни гьихьтин рангар. АрхитIрин хуьруьн куьгьне мискIиндин рагъ акьадай патан къванцин цлал рангадин цуькверин шикилар ала. Низ чир хьуй абур мус рангламишнавайди ятIа, белки виш-кьве виш йис вилик, амма къедалди кIусни алахь тавуна алама.
Бес икьван  чпин уьмуьрдихъ, яшайишдихъ галаз алакъада авай затIариз тIварар тагана туна лезгийри? Намумкин кар я.
Кьве йис кьван вилик са таниш кечмиш хьайи дуьадал гьикI ятIани дарман хъчарикай ихтилат кватнай. «Чаз лезгидалди авайди са-кьве набататдин тIвар я. Гзаф авайтIа, Гаджиеван словарда жедай»,- тестикьарзавай сада. Вични лезги чIалалакай, чи культурадикай хабар авай  юлдашди. Аламат я, са залай гъейри, саки вири адахъ галаз рази тир. Дуьа гьуьжетриз кутугнавай майдан туш эхир, гьавиляй зун артух бягьсиниз экъечIначир. Амма  хкIун зак дериндай авунвай…
Гзаф чкайра хьана зун, гзаф рекьера къекъвена. Гьина ван хьайитIани, цIийи ихтилатар, гафар къачунай жуван дафтарриз. Гьа жергедай яз набататрин тIварарни.
Гъилелай авунай за жуван жандафтарар, вири набататрин тIварар акъудна, сиягьда туна, вуганай «дуьадал рахайдав» компьютердал элянавай вад чар (ам захъ галаз гьуьрмет авай, патав гвай идарада кIвалахзавай кас тир).
Са- кьве йикъалай агакьар хъувунай ада зи чарар. КIаникай «Вун гьахъ я» ва  патавай хьиз «рангулат» гафарни кхьена.
-Яраб ада кхьенвай «рангулат» вуч гаф ятIа? - гзаф фикирарнай за, амма вичивай,  саки гьар юкъуз гьалтзавайтIани, жузуначир, кьасухдай. Эхирни мукьвара чир хьана заз адан мана – «ренглод», ширин (шекер)  хутарин жуьре…
Агъадихъ куь фикирдизни гъизва за а гафарган.
Словардин кьетIенвилерикай са шумуд гаф  кхьин заз чарасуз яз аквазва.
1. Набататрин тIварар орфографиядин словарда авайвал ганвач. «Са затI –са тIвар» къайдадал амал авуна кхьенва. Чи словарра «гъетреяб» (ракушка) санал кхьенва, «ламра яб (япар)» - чараз. Ва мадни: «цIийиварз» галкIана кхьизва, «хъархъу тар» - чараз. Ихьтин вакъиаяр  гзаф ава. И кардин себеб ачухдай кас хьанайтIа, за  адаз, капар ягъиз, баркалла лугьудай.
2. КIелзавай гьар сад, «чи патара акI туш» лугьуз цавариз акъатун виже къведач. Месела, чIухлумпIриз Хив райондик акатзавай хуьрера «марцар» лугьуда. Яз ам вири лезгияр паталди акI туш эхир. Къуншияр тир Хъухъвани АрхитIа чпин мулкара булдиз авай «рододедрон кавказский» набататдиз сана «цIегьрекьа» лугьуда, муькуьна – «зегьрекьа» ва икI мад.

3. Гзаф ава чи чIала емишрин сортарин тIварар, иллаки чуьхверрин жуьреяр пара я. Са зи хайи хуьре - Пиперхуьре 39 сорт ава. РикIеллама, 70-лагьай  йисарин сифте кьилерай чи хуьруьз Курск шегьердай са алим атанай. Чун, аялар тарариз акьадариз, цуьк авунвай хилериз жунадин кулурар ягъиз таз,  ахтармишунар тухванай ада. Са кьве йисалай вич хьайи кIвалин иеси Бабаев Мамедаз  ктабни рахкурнай, чи мулкарин чуьхверрикай кхьенвай. Гила абур кьуразва, цIийиз къелем гудай ксар амач...
Емишрин сортарин тIварар словарда гзафвилин кьадарда аваз ганва, халкьди ишлемишзавайвал.
4. Набататрин алемда хейлин сирер ава. ТIварарал гьалтайлани итижлу месэлаяр авачиз туш. Къачун чна «явакьан» ва «буьндуьгуьр» гафар. Манаяр тахминан сад я - са гафуналди, «бегьемсуз инсан». Амма набататрин тIварар ахтармишайла, чун са фикирдал къвезва: абур а гафарин куьчери манаяр я. А гафар чеб набататрин тIварар я.
Мадни са вакъиа: заз фадлай шивитдиз ухшар «кIвегьег» хъач авайди чизвай. Амма хъач вич акунвачир, я къалурдай касни жагъанвачир. 20II-йисуз чун Рутул райондин яхулар яшамиш жезвай, Гуржистандин сергьятрал алай  Аракул лугьудай хуьруьз акъатнай. Хуьруьвай яргъа чуьлда авай фермадал йиф авур чаз, ана мал-къара хуьнал машгъул тир иесиди ажебан тIеамдин кIвегь ганай ва ам хъчарин мижедал элчуьхна хкудзавайдини малумарнай. И гафар ван хьайи, за адавай  а  хъач къалурун тIалабнай. Ажаиб «маларбан» тир а яхулви: хъачни къалурнай, урусдал адан тIварни лагьанай - «кервель». «Къарникъуз» гафунихъни вичиз баянар гана кIани терефар ава. Ам, чир жезвайвал, кьве паюникай ибарат я: къарни + къуз(а), яни къуза пад (кIаник пад) чIулавди.  Ахьтинди са жуьре я - шампиньон. Адаз лезгийри «къени къарникъузни» лугьуда. Амайбуруз бязи чкайра санлай «бебелукар» тIвар ганва. Мад кьуд жуьредиз кьилдин тIварар ава -  жинжибармак (садбуру жинжибапIахни лугьуда) - поганка, плидцуф (дождевик),  кIанчIаганар (опята) ва тамун як (сморчок).
Бязи набататрин тIварариз талукь урус тIварар чаз жагъанач. Месела, «жанавурдин векь» (дагълара экъечIдай, пис кудай, бубасил азар сагъарун патал ишлемишдай, тазазмай шивитдиз ухшар хъач) ва «марв» тIвар алай кулкус хьтинбур (белки «мерв» (свидина) ятIа?). Лезги чIала мисални ава, «виш балкIан авайди са марву  тIвалунихъ муьгьтеж жеда» лугьудай. Я абур чи патарин эндемикар я (яни са чина экъечIдайбур), я  чна эхирдалди абур ахтармишнавач. Ва мадни: рагьметлу Р.И. Гайдаров вичин «Гафарикай къейдер» ктабда «хъипен» тарцикай рахазва. «Хъипен» лугьудай гаф чи чIала ава, азардин тIвар я - желтуха. Тарциз а тIвар вичин кIарасдикай хъипи ранг хкудзавайвиляй ганвайдини кхьизва. Хъипи ранг хкудун патал лезгийри гьи кIарас ишлемишзавай? Пуд заз чида: мертерин кIарас(барбарис), ярукулар(желтинник) ва рекьешта (шелковица). Абурукай  Р.И.Гайдарова тIвар кьазвайди гьим ятIа,  тайиндиз лугьуз жедач. Белки масад я жеди.  
Бязи набататрин тIварар алай девирда лезгийри кьериз-цIаруз ишлемишзама. Кьилди къачуртIа, «вилицIикI» (василек синий) гаф. А набататдикай синтетикадин рангар акъатдалди чи патара вили ранг хкудзавай, вичин тIварни саки виридаз ашкара тир. И кар ам бязи мягькем ибарайра гьалтуни шагьидвалзава. Месела, къаю яна, бедендин паяр (хъуьхъвер, нер, гьилер) вили хьайила, «вилицикIер хьиз хьанва» лугьуда.
Мад са  итижлу месэла: вичин тандал яру, ивидин хьтин халар алай, къевдиз ухшар набататдиз (болиголов) лезгийри «ивиг-ар» лугьуда. Ихьтин тIвар алай хуьрни авай эхир са вахтара ЯркIи мулкара. Белки сад масадахъ галаз алакъалу ятIа?  Набататрихъ галаз алакъалу тIварар ала кьван чи бязи хуьрерал: Хтун, Пиперхуьр, Чуьхверхуьр, Цмур...

ЛЕЗГИЙРИН КЪАЦУ ГАФАРГАН

Абасбигияр сорт груши
Абугарданар сорт груши
Авчавучар круглые сочные груши
Агъада агадай (сорт винограда)
Акула сорт риса
Алакъавах белый тополь
Албухара сорт слив
Алван-ар (арба-яр) весенний первоцвет
Алгъандцуьк разновидность цветка
Алуча алыча
Алчудунар вьюнок
Анар гранат
Андуз девясил
Армудар армуд (сорт груши)
Афат афат Шихикентский (сорт яблок)
Афни огурец
Ацагъанар ацаган (сорт груши)
Бадам миндаль (плод)
Бадамжан баклажан
БарцIалар сорт груши
БатIра-яр птичий горец (спорыш).
Биян солодка, лакрица, лакричник
Бубу-яр мак
Буран тыква
Буьндуьгуьр (буьшкIуьн, буьшлуьнкI диал.) купырь
ВакIан канаб хвощ
Верг крапива
Верхитар береза
Вершитар осина
ВилицIикI-ер василек синий
Вишни (ширванпIини, алабали диал.) вишня
Газар морковь
ГалкIац-ар щетинник мутовчатый
Гатун ич сорт яблок
Гатун хали дыня
Гачалар сорт груши
Гемелмаяр сорт яблок
Гергер овёс
Гийинтар//Гигинтарграб (дерево)
Гирав (кудакьачI) борщевик.
Гъвергъвер примула
Гъвершитар клён
Гъегъел-ар  ярутка полевая
Гьетрецуьк (матIан) чистотель
Гъулцитар липа.
Гъутугъуд петров крест
ГьажикIа (гьажибугъда, шагьбугъда) кукруза
Гьармула-яр рута
Гьелбе-яр (гьилиба-яр, вишсебеб, чайдцуьк, чайдкьал) зверобой
Гьуьлуьн келем ламинария
ДакІурар сорт груши
Дамардпеш (жуьдгъвел диал.) подорожник
Данакъиран подснежник (желтый)
Дарчин корица
Деведцаз верблюжья колючка
ДекурквачI алтей
Дагранатар ранет Ахтынский (сорт яблок)
Дили плевел
Думбулар один из сортов крупной сливы
ДуркIундин чай ортосифон, почечный чай
Дуьгуь рис
Енгецуьк шток-роза
Жанавурдин векь  волчья трава
ЖикIи-яр шиповник
Жинжибармак поганка (гриб)
Жиржирмаяр джирдждирма (сорт яблок)
Жиргьажияр сорт яблок
Жум айва
Зарда перезрелый огурец
Зарзар-ар звёздчатка
Зегьре-яр (ханбигид хъач, сухван хъач) белена
Зейтун олива, маслина
Зенги-яр (кукупIдин цуьк) весенний первоцвет
Зигил-ар шишка
Ивиг-ар (яранкьал-ар) болиголов.
Иги плод лоха
Игидтар лох (дерево)
ИкIи (биян) солодка
Инаб дикая хурма
Инжи (пудракьей ) клевер
Инжил инжир
Иришбаяр сорт винограда
Истивут перец
Иферар тмин
Йиги (йигидул, игди, вакIан кIири-яр) облепиха
Кагьу салат (растение).
Калинмез редко кактус
Канаб конопля
Каркунар сорт груши
Картуф картошка
Келем капуста
Кикен-ар василек колючеголовый
Кицик шишка
Кишмишарсорт винограда без косточек
КугI тыква - горлянка
Куг2 сорт яблок
Кудахъач кардария крупковидная
КукупIдин накъвар (шириш-ар) ятрышник пятнистый
Кулункьал-ар сорго техническое
КурквачI мальва
Куркур-ар колокольчики
Куш диал. (пиф диал.) гусиный лук
Куьреяр сорт груши
Къабах (буран) тыква
Къав чага (березовый гриб)
Къавах тополь
Къагьве  кофе
Къазрапац (тапан некьи-яр) лапчатка
Къажал разновидность травы
Къалгъан репейник, чертополох
Къалчамаг (эленз) омела
Къарагъаж карагач; вяз; ильм
Къараткен держидерево
Къарачип (чIулавкьал) душица обыкновенная
Къарби дикая груша
Къарникъуз (бебелук)  гриб
КъацутIегьрияр сорт груши
Къвакъва тёрн
Къев (цIихрих, шлам) бутень кавказский
Къени кицик мушмула
Къенсидтар абрикосовое дерево
Къенсимашмаш сорт абрикосов
Къижи папоротник
Къизидгуьл (марвар) роза
Къизилдувул радиола розовая
Къримар сорт груши
Къулах (бейшуьткьвер) бессмертник
Къунж (спах) люцерна
Къуьл  пшеница
Къуьрен емиш(ар) бересклет
Кьакь-арсоцветия лопуха
Кьелквачирар сорт груши
Кьифрехар-ар вики
Кьурукьал-ар анабазис безлистный
Кьуруш-ар (къабриш-ар, хурлинш-ар) крыжовник
КIалам-ар (къирхдуьгуьм, надриш) цикорий
КIанчIаган-ар опята
КIах сорт чины
КIаштIабан (псидтум) рогоз
КIаштIияр сорт слив
КIвалакIар аппорт (сорт яблок)
КIвегьег  кервель
КIеленмез мокрица
КIерец орех
КIешниш кинза
КIири-яр дикие яблоки
КIуьркIуьл(ар) тимофеевка
Лаврав лавр
Лали уст. тюльпан
Ламраяпар чистец германский
Мажв (мн. ч. мачвар) астрагал
Макъ ольха
Маймундин  ич-ер (чIуру партахал-ар)  адамово яблоко (маклюра)
Марв разновидность  кустарника
Марцар (кицІин цІипицІар, кицІин рацІар диал.) черёмуха
Махпурцуьк бархатец
Машмаш (къенси) абрикос
Машмаштар абрикосовое дерево
Машмашцуьк осот желтый
Мегъв желудь
Мегъуьнтар дуб
Мере (ферефул) ежевика
Мерекуп-ар аронник пятнистый
Мержемек чечевица
Мерт-ер барбарис
Метер сорт сладких яблок
Миргигъал-ар осенний пух
Михек  гвоздика
Мурс-ар (эвелук-ар) конский щавель
Мух  ячмень
Муьгьуьрар сорт винограда
Муьтквер (зигилтар, ялавтар) ель, ёлка
НаралмутІар сорт груши
Наргиз нарцисс (цветок).
Нармаяр сорт винограда
Нарчуьхвер сорт груши
НахутI горох
НацI-ар камыш
НекIедхъач (некхъач, псис-ар) одуванчик
Нехв полба
Ниницуьк подснежник (синий)
Нуьгведич-ер сорт яблок
НуькIревил-ер незабудки
Пайгъамбарар сорт груши
Памидур помидор
Паркьул лопух
Парс козлобородник
Пенкьв (деведабан ) корень лопуха
Пехърецуьк касатик
Пехъречанг шафран посевной
ПехъречичIек гусиный лук
Пехърехали (къакъацI, кевер) каперс
Пехърияр сорт груши
Пил съедобная трава
Пир-ер (легъ-ер) осока
Пип-ер плоды бука
Пипинтар бук
Плидцуф дождевик (гриб)
Пси-яр вейник
Пудпеш вахта трехлистная
Пурни (чидрикь, спIра, шанат, сирисамбал) мята
Пурнух диал. королёк
ПIини черешня (плод)
ПIинидтар черешня (дерево)
Ракъинцуьк подсолнух
Рангулат (ширин хутар, шекер хутар) ренклод (сорт сладких слив)
Рейгьан базилик
Рекьедтар (рекьешта) шелковица
Рипераг (мукIраг, купулцаз) можжевельник
Рипирипер разновидность колючего кустарника
Ругъун-ар марена
Сармашугъ плющ, лиана
Сафрахъач сущ., клещевина
Седефган(ар) пижма.
Сенжефил имбирь
Серг чеснок
СеркIв (кирф, къерф диал.) бузина
Сил рожь
Сирсилар серёжки
Синер бельфлер китайский
СипекI(цемц) чёрная тутовая ягода
Суванцуьк (камбарцуьк, кIунтIацуьк) анемон,  ветреница
СукІраяр сорт груши
Суьрме головня
Такв-ар сурепка
Такъ-ар (такун-ар, цулу-яр) донник лекарственный
Тамун як сморчок
Тархун тархун, эстрагон
Темезхан пастушья сумка
Тере-яр ширица
Терефул-ар (жуван-ар) хмель
Тумкуьруьяр сорт груши
ТупIутIа-яр стальник полевой
Турп (кьа) редька
ТIангу-яр молочай
ТIанутIар сорт груши.
ТIапIас-ар (тамун некьи-яр) земляника лесная.
ТIегьрияр сорт груши
ТIенгир мать-и-мачеха
УрусцуькI сорго
Успагьан шпинат
Фарт-ар гордовина (калина гордовина)
Ферар (сурар) черемша
Хал ряска
Хали арбуз
Хамзар-ар малина
Хар-ар (пахла-яр, цІарни) фасоль
Харх (тамун харх) вика
Хархал плевел
Хархар чина
Хархунаг один из видов съедобных трав
Хатмияр сорт винограда
Хатрут тут
Хатруттар тутовник
Хват слива
Хвешхвеш мак
Хиренпеш подорожник ланцетолистый
ХумбукI синеголовник
Хумрав финик
Хъархъ зелёный грецкий орех
Хъархъутар (кIерецтар) ореховое дерево
Хъенпар сорт груши
Хъипикь-ар коровяк (медвежье ухо)
Хъипен вид дерева
Хъуртахъач (гитI, селме, хьетІ) лебеда
Хьвехьв-ер диал. синяк обыкновенный
Хьелхел свербига
Хьирхьам мох
Хъипицуьк (дуьдгъверцуьк) лютик
Хьуьтуьк диал. джида (лох восточный)
Цагъам-ар все вьющиеся растения с шипами, колючками
Цазцуьк (ламракикер) мордовник
Цинцуьк кубышка
Цири чеснок парадоксальный
Цирипул подмаре́нник це́пкий
Цирке околоплодник (зелёная оболочка) грецкого ореха
Цурунпеш щавель
Цуцунтар ясень
ЦуькI просо
Цуьруьхуьмар сорт яблок
ЦIан-ар диал. водяной перец
ЦIангур перекати-поле
ЦIантар-ар (къветрекьал-ар, кьуртухъ-ар, къанжукь-ар) чабрец
ЦIахатI-ар вонючка, клопогон вонючий
ЦIвелинтар ива
ЦIегьрекарч (таразунд хъач) череда
ЦIегьрекьа рододедрон кавказский
ЦIегьремумар дамские пальчики
ЦIелуьк кресс-салат
ЦIенкьер сорт яблок
ЦIиганар сорт яблок
ЦIирицI-ар смородина
ЦIиртIераг бешеный огурец
Чайдин векь репешок
Чандар платан восточный
Чивир (явдан, ригевекь, цупIурвекь, къилчихвекь) пырей (собачья трава)
Чиладагъ адамов корень
Чинар (шишкъавах) чинара, пирамидальный тополь
ЧичIек лук
Чумал кизил
Чумалтар кизиловое дерево
Чуьхвер груша
Чуьхвертар грушевое дерево
ЧIакьракьар сорт винограда (тёмно-коричневого цвета).
ЧIаф разновидность травы
ЧIафарар кармашки (дутые сливы)
ЧIахмаяр сорт груши
ЧIижрецуьк (варвардцуьк) медуница
ЧIереяр дикий виноград
ЧIулав турп редька
ЧIуран ич молодило
ЧIуру верг яснотка
ЧIуру ич дикое яблоко
ЧIуру хват дикая слива
ЧIуру цирицI-ар жостер
ЧIутрацуьк ромашка
ЧIухлумпI-ар калина
Шабалт (цIанбул) каштан
Шамагъаж сосна
Шарчикьал-ар тысячелистник
Шекерар сорт груши
Шемахар сорт груши
Шемдеган-ар золототысячник
Шефтел (гугъри) персик
Шивит укроп
Ширалайбур сорт груши
Шугъултар грабовое дерево
ШутIратар (мерв) свидина
ШутIрацуьк клопогон
Шуьмягъ фундук, лещина
ШуьреципицIар сорт винограда
Эвелук-ар (мурс-ар) конский щавель
Эферар только мн. тмин
Юргъун-ар тамарикс
Явакьан  пустырник
Явшан (туькьуьлкьал, рекьекьуьл) полынь
Ялтан эфедра (кустарник)
Яманчуп лекарственная трава (от простудных заболеваний).
Яралма (чилин ичер) топинамбур
Яру ини боярышник (кроваво-красный)
Ярукул-ар желтинник
Яру чугъундур бурак

 

 

На титульную страницу >>>