Мир - вашему дому, покой - вашей душе!
ЗУН КЬЕНВАЧ
(гьикая)
Поезд Дербентдиз агакьунивай зи секинсузвал артух жезва. Купедиз билет гвайбур атана, жуваз чка амукь тийиз кичIезва. Зун Самурдай акьахна. Кассаяр агалнаваз, билет къачуз хьанач. "Гьелелиг ина ацукь", - лагьана, проводникди зун касни авачир купеда ацукьарнава. Зегьем августдин югъ я. ДакIардай Дербентдин вокзал, чIижерин куьнуь хьиз, аквазва. Инсанар тади кваз инихъ-анихъ физва. Тек са чуруяр квай, кьецIил кIвачерал яцIу кIанерин ботинкаяр алай итим вокзалдин цлахъ галай секуьдал сивни ахъаз, къилни къунел аватна ксанва. "И ракъиник ксуз жедани?" - аламат хьанва зун.
Поезддай эвичIайбурук, акьахиз кIанзавайбурун арадай тунвай дегьлиздай чуькьвез-чуькьвез экъечIиз, машинар акъвазардай чкадал физ тади ква.
Вагондин къиляй урус чIалалди "Рушан гъил яхъ", - ванер къвезва. Сес итимдинди я. "Исятда къведа", - фикир фена зи рикIяй. Дугьриданни, ванер къвез-къвез мукьва жезвай. Атана зун авай купедин ракIар хъуткъунариз башламишна. За къеняй рак ачухна.
Багъишламиша, им вад лагьай купе тушни? -ракIара кьилелай чIар фенвай, яцIу якIарин жегьил итим акъвазнава. Заз нумра чизвач.
- Гьаниз, гьаниз, - гьарайзава вагондин а кьиляй проводникди.
Итим гьахьна, гуьгъуьналлаз дишегьлини. Ада гилани рушан гьил кьунвач. Дишегьлидив тумар квай тахтадин гъвечIи ящик гва, итимдив - чIехи чамадан. Руша, кIвач кьуна, расу чIарар алай нини галтадзава. Ам са гьал,чIехи тиртIа, кIвачел акъвазнавайтIа, атайбурун къвед лагьай рушай гьисабиз жедай: гьакьван ухшар тир ам вили вилерайни расу чIарарай дидедизни рушаз.
- Пагь, жегьеннем, - дишегьлиди, хев хкажиз, гьекьламиш хьанвай хурудиз пIузаррикай гар язава.
Итим гуж-баладивди гвай шейэр секуьдин къене тваз алахънава. За гьасятда ада хъванвайди къатIана.
"Перем-зат! дегишариз кIан хьайитIа, авурай" фикирна, зун тамбурдиз экъечIна. "Ял ягъна хъфизвай урусар я", -жува-жуваз тестикьна за.
ПIапIрусни чIугуна куьтягьна, гьакIни са вад декьикьа акъвазна хъфейла, заз дишегьли зи кьилеллай чкадал, ачух дакIардай язавай шагьвардал секин хьанвайди акуна. Итим, перемни хт/унна, экIягънавай месел ацукьнава. "Месер мус къачуна?" - гьейран хьана зун. Руша, зи секуьдин кьиле ацукьна, нинидин галатнавай кIвач хутазва.
Огни шегьердин кIвалер вилерикай хкатдалди купеда касни раханач. Къаршида ацукьнавайдан гьалдикай заз хабар я: винелай чимивили, къеняйни ичкиди бизарзава. Герен-герен чIар фенвай пелелай яйлух чIугвазва. Рагьни, кьасухдай хьиз, чун галай патай язава, лишан кьурди хьиз, адан гачал пеле акьазва.
- Таниш жедани? ТахьайтIа, къулайсуз я. Саша, -вичин гьекьедин чиг алай гьил яргъи авуна ада зал.
- Алихан, Алик лагьайтIани жеда, кьуна за адан гьил.
- Алик вучиз? Алихан! А тIвар алай са дуст авайди тир заз, садпагьай аялвилин дуст. Са уьтери ван хьана... кьеналда ам, автобусда аваз са гьинай ятIани хуькведайла, авариядик акатна.
Автобусдин тIвар къурла, зи чIарар цаз-цаз хьана, къанлу душман хьиз я заз ам, вад йис вилик Хивда дагьардиз аватайдалай гуьгьуьниз.
Саша са геренда секин хьана. Ам хиялри тухванва. Зи къвалахъ ахварал фенвай вичин рушаз килигзава.
- Ваз ам акунайтIа..! ГъвечIи чIавуз гьахьтинди, чIехи хьайила, ништа ада вучзавайтIа. Зи рикIел ам бегьем аламач. Мумкин тир и вун хьиз вилик кваз акунайтIани, чир тахьун. Зарафат туш гьа, тамам къанни цIуд йис алатнава.
И ихтилатар Сашади, вич алай секуьдин чин хкажна, са квехъ ятIани къекъвез-къекъвез ийизва.
- Садра кьванни акун хъувунач,
Дезгедал эрекьдин шуьше пайда хьана. Туп хьиз, элкъвей къуд помидорни. Исятда заз виридалай такIанзавайди хъун я жеди.
- Ваъ, ваъ, зун квач, - минетдин жуьреда акъатна зай.
- Мад хъвазвани? - гьалчна винелай папани.
- Вун кис, рикI, - килигни авунач Саша вичин папаз. Паб гьасятда секин хьана.
"И урусди са гаф кьведра лугьудай хьтинди туш", -разивилелди килигна зун адаз.
- Маса фикирмир, анжах са рюмка, Алиханан патай. Вуна тIвар лагьайла, мад... Гьайиф хьанва заз, рикI, туьтуьна кIараб акIай гурцIул хьиз, ава...
Зав рюмка вугана, вичи термосдин къалпагъдай хъвазва. Сифте рюмкади кьил элкъуьриз башламишна. Заз чизва, чимивилин гьунар я.
- Са кар гьич фидач зи рикIелай, гьам себеб яз белки Алихан заз икьван йисарилай чизни ама... ТIалабда, къе зи хатур хамир. Стхади хьиз тIалабда.
Рамка мад эрекъдай ацIана.
- Ягьугь, фейи крар я, аял тиртIани, вири рикIел алама. Чун таяр тир, са классда авай. Кьуд лагьай класс тир, заз чиз. Алиханаз тарсар виридалай хъсан чидай. Я кIелизни аквадачир. Зигьин авайди тир. Вичелай артух кар масадалай алакьайтIа, эхи ийиз жедачир. Гьа чIавузни са дамахдин кIватI тир. Школада, гьвечГи классринди тирв^ляй, тек кьве муаллимди кIвалахзавай. Гьабурузни Алиханан къилихдикай хабар тир. РикIеллама, физкультурадин тарсуна кьакьанвилиз адалай хъсан масада хкадарнай. Муаллимдизни кIанзавайди и кар тир кьван! Вири жергеда акъвазарна, ада гатIуннай:
- Чи чемпион вуж я?
Классди а гададин тIвар кьаз гьарайзавай. Са шумудра тикрарайла, Алихан акъатна шехьнай. Муаллим секин жезвачир. "Чемпион!" - гьарайиз тазвай. Аламат жезвайди маса кар тир: гьикьван Алихан кIевиз шехьайтIа, гьакьван муькуьдини шехьдай. Чаз куьз ятIа чизвай: и кар рикIелай фидалди адаз югь амач. Ваъ, гатадачир. Гьак! саймишни тийиз жедай, вичихъ галаз санизни тухудачир. Ам гатунилайни пис кар тир: чун вири Алиханал элкъвез жедай, "чемпион" тек амукьзавай. Вири крара ам артух тир, сада - ваъ, парталра. Абурун дах амачир, дидеди уборщица яз школада кIвалахзавай. Алиханал кьве стхадилай хутIунайбур гьалтзавай. Вичелай чIехи кьве стхадилай. Ам зи рикIел яргьи хилер кьве сеферда къакъажнавай, кьуьнтер акъатай пенжекни мет-хъалчах амачир шалвар алаз исятда хьиз хуьквезва. Адан парталраллай пинеяр вири ярубур тир. Аламукьзавай кхьинрин кьатIари абур школадай тухузвай куьгьне плакат-пайдахдикай хъиягъзавайди къалурзавай. Садра Алихана чаз, "школадиз райондай проверкаяр къвезва" лагьана, хабар ганай. Тарсар тагуз, гьаятар михьиз таз акурла, чун адахъ ягъунай. Директории (чна адаз"КIута" лугьузвай, гатунар квайвиляй) теспача хьана авай. Гьамиша, аялар классда ацукьарна, гъенерал жедай ам, кирежар жагьуриз хуьре гьатнавай.
Пака юкъуз экуьнахъ ахъазмай ракIарай чаз КIута Алиханан дидедив рахадай ван атанай:
- А жуван тумунал герб алайди инай квадра, чун беябурмир. ЖедатIа хуьх, жедачтIа - етимханадиз гице.
- Хуьн тавуна ви патав фу тГалабиз атай чка авач, - жавабнай халади. Вилерал накъвар алаз, вичиз эвериз атай диде акурла, Алиханни акъатна шехьнай. Аламатдин кар тир: балкIандилай кIамуз аватайлани шехь тавурди къе шехьзавай. Халади (тIвар рикIел аламач) ам гьил кьуна к I вал из хутахнай.
А юкъуз чна артух кат-галтугунни авуначир:виликамаз лагьана, чун дамахарна атанвай. Тарсар куьтягь жедалди рикI акъатзавай. Проверкаяр куьз ятIани геж жезвай, кьве югьни алатна, атаначир.
Пуд лагьай юкъуз школадай хъфидайла, Алихан лапагриз векъерни гваз хуьквез гьалтнай чал.
- Школадиз ахъайнавай пулунихъ къе парчаяр къачузва, бахди заз вичи шалвар йифизни куьдалда, -ачух хьанвай ам.
Бегьем фуни недалди эвериз акъат хъувунай.
- Ша, килигин, КIутади къачунмаз, бах школадиз ракъурда, зи пай парча вахчудайвал, - тади квай адак.
Чуй туьквендал фенай. Анай итимрин ванер къвезвай. Рахунарни манияр какахьнавай. Чавай, кичIела, мукьув физ жезвачир. Чаз ана КIута авани-авачни чириз кIанзавай. Чун чуьнуьх хьанвай чархунин къвалахъ галай серкIверай туьквендин кьен аквазвачир. Ванер къвезвай. Низ чида чун ана гьикьван ацукьнайтТа.
Хурушум жез-тежез туьквендиз са паб атанай. Эверна гъуьл цлахъ акъудна, ккIиз башламишнай:
- Мад буржар кьаз хъвазвани?
- Къе, валлагь, кепекни харжнач, директордин счетдай я, анжах аялриз затI-матI гана лагьана пака са кьул чIугвада.
- КицI ягьрай вичин руфуниз, етимриз ахъайнавай гьам хъвазвай, - кьаргьишарнай папа.
Чун гьавурда гьатнай. Заз мичIивиляй Алиханан чин акуначир, кьагьуррин ванер атанай. Цлахъ галайбур хъфейла, ам серкIверай экъечIна, рехъ галай патахъ катнай. Зунни, гьелбетда, гуьгъуьниз. Рекьин кьерехда акъвазна, ада заз, -Квахь, ахлад, - лугьузвай. Вичи шехьиз - шехьиз къванер кIватзавай. Зун, анихъ хъфиз, акъваззавай. Са арадилай Алиханан ван-сес амукьнач. Заз, вуч ийидатIа, чизвачир.
Бирдан гуьзгуьяр хадай ванер акъатнай. Школа галай патахъай. Катна фейитIа, ада, жибинрай акьудиз, дакIаррал къванер гьалчзавай. Пака юкъуз акурвал, куьчедихъ галай дакIарра хун тавур са вилни тунвачир.
Заз экуьнахъ мектебдиз физ кичIезвай. Чара.авайни кьван, фена, Алихан авачир, тарсни гатIунна, атанач. КIута дили хьанвай.
- Чирда хьи, чирда, - акъваз тийиз вич-вичив рахазвай.
КIутади, кьилди вичин патав са-садаз эвериз, силис тухузвай. Зун кабинетдиз гьик! акъатнатIа, рикIел аламач. Зун зурзазвай.
- Гуьзгуьяр хайибурук вунни кваз акурбур ава.
Чуьнуьх тавуртIа, х'ьсан я: школадай акъуддач, тахьайтIа... - ахпа чир хьайивал, табнай ада. Жуваз садрани гьалалдач а кар, за вири хьайивал лагьанай. Эхиримжи хаинди хьиз.
Зун зурзаз кабинетдин пипIе амаз, кIваляй эвериз туна, гьанай Алиханни. Зун акунмаз, адан чин, цал хьиз, лацу хьанай. Жедайвал кIевиз кьам ягъай адан нерай гадар хьайи иви цлаллай шикилризни хъиченай. Гьарайдин ванцел тарсуна авай муькуь муаллимни атана акъатнай. Ивидай ктайхьанвай аял акур ада тек кьве гаф тикрарзавай: "Намус квахьнава... Намус квахьнава". Къуьн кьуна, Алихан дегьлизда авай бакдал тухванай.
...Чи рикIелай эрекь алатнава, кьапара цанвайбурни чими жезва. Дишегьли алай секуьдилай "ухьтдин" ван акъатна. Заз ам фадлай ксанвайди хьиз тир.
- Алиханан рагьметдай, - зун зал хкана урусди. Ажайиб юлдаш тушни зал гьалтнавайди, -килигзава зун къаршида авай хуш чиниз. На лугьуди жуван аялвилиз хъфена, гьакьван гар кIвахьна зи рикIикай. "И урус чи патара ханатIа чидач, тахьайтIа "Алиханар", "хуьруьн чархар" вучтинбур я адан ихтилатрик квай, - хиялри тухванва зун. Тадач хьи чир тавуна. Амма залай вилик вичи суал гузва:
- Къарабахда гила кьванни секин яни? Артух гаф-чIал амач. Вири кьилевайбурун крар я, кесиб халкьдиз дяведикай зарардилай гъейри хийир авач, - зи вилик квай, са нивай ятIани амукьнавай "Бакинский рабочий" газетдиз вил язава.
- Ахпа вуч хьанай, Саша? - винелай суална папа.
- Абурун диде, чидайди, кIвалахдилай алуднай. Гьа гатуз абур масаниз куьч хьанай.
Гьикьван туькьуьл ятIани, за хъвазва.
- Куьн гьиниз физвайбур я? - эхирни гана за жуван суал.
- Ювализ хъфизва, Ростовдиз, шегьердиз ваъ, са 20 километрдин анихъ галай хуьруьз. Мад шаклу кар амач. Вагондин дакIардай Махачкъаладин ДСК-дин
дарамат аквазва. Зун хкаж хьайила, Сашади жузазва:
- Махачкъаладиз кьван яни? Де яхъ, - ада зав сиверивди ацIурна рюмка вугузва. - Вун саламатдиз агакьай,Iан, чунни агакьдайдан сагълугъдай.
Сулейманан парк акурла, за, папаз "хъсан рехъ хьуй" лагьана, Сашадал гьил яргьи авуна.
- Чи патарихъ акъатайла мугьман хьухь, акъат тавуна жеч. Ручка къала, ^ тIалабна ада.
Зак тади ква: поезд акъвазарнава. Помидорар алай чарчин пипIел са вуч ятIани кхьена, зав вугана.
- Таниш хьунал гзаф шад хьана, - зун тамбурдихъ катна.
Гена чи вагондиз акьахдайбур акьван авач: заз аваридилай кьулухъ бегьем сагь тахьанвай юкьваз чуькьвена тади гуз кичIезвай. ГьакIни тIар хьана: са гьерекатзавайда, перрондилай элясдайла, вичин чамадан гелягъна. Зун юкь кьуна акъвазнава.
Бирдан, чIугурди хьиз, гьил хъултухдал фена. Чарчин кIусунал, адресдин кIаник "Шахмарданов Сардар" кхьенва. За мад ва мад кIелзава. Гьак! я!
ТIазвай юкьни рикIелай алатна, за чи купедин дакIардихъ еримишна. Кьасухдай хьиз, поездни чкадилай юзана. Квахьнава зи ийир- тийир. ВучдатIа, чйзвач заз.
Поезд, гьуьлягь хьиз, секиндиз физва. Ингье гьа дакIарни агакьзава. Сардар аквазва.
- Зун кьенвач... За ваз кхьида... Гьам зун я, - жедай кьван кIевиз гьарайзава за.
Сардараз ван кьвезвач. Ада заз хьуьрез-хьуьрез гьил юзурзава. Сагьрай лугьуз.
Легьзе - аквазмач.
Перрондаллай гьакьван инсанрин арадай, кьве вил, тажубвиляй ацIана, заз килигзава. Каспий хьиз, вили, гьам кьван деринни тир, кьве гьуьл!
За гьасятда абур лезги рушан вилер тирди кьатIузва: ам зи гафарин гьавурда гьатнава.
- Зун кьенвач, лезги руш!...
