Лезги ким

СПЕЛАР

(гьикая)

Ахцегь Наврузалидиз бахшзава.

Зулун юкьвар я. Зун КIеледал дустунин мехъерик хтанва. На лугьуди Самур дере Шалбуздин кукIушдихъ хатадай галкГана экъичай ракъинай ацIанва: кьер тирвал хкаж хьанвай къавахарни, дагьдин векь-кьал алугнавай чинарни, гьатта Самурдин чеб кваз къвезвай яд ни хъипизва.

Кьве югъ заз гьик! акъатнатIани чир хьанач: суфрадихъ ацукьна гацум хьайи кIвачериз кьуьлерик зирингвал хкиз. Анжах шадвал рикIёвай инсанрин юкьваваз.
Накь свасни гьана. Къе мугьманар рекье хутадай югь я. Аламатин кар я, тек кьве юкъуз жувахъ галаз хьайибурухъай къакъатунни заз заландиз акъваззава. "Сагърай" лугьуз гьил яргьи авур кьван зи вилериз нагьв чкIизва. Галайбуру и кар кьатIузватIа заз чидач, амма жуваз тIимил регьуьни жезва.
Зун Демира рахкурзавач, къе вичин югъ я лугьуз. Чамран югъ. Чун гьамамрал фидай меслят хьанва. Зунни, Демирни Даш.

Ингье чун авай "Москвич" Юеледин гуьтIуь куьчейрай илихна физва. Гьамамрин рекьел ^къатунни сад хьана, ам акъвазунни.

- Спеларни тухвана кIанда, - машиндай эвичТиз -эвичIиз лугьузва Даша. И гафари шад тавурди анжах зун хьана. "Тарни къачу лагь", - гуьгъуьниз гьарайзава Демира. Зун адаз килигзава. Накьан йикъалай кьулухъ адан са вуч ятIани дегиш хьанвайди хьиз ава заз, амма вуч ятIа чидач. Белки зун ягьалмиш ятIа?
Даш гьахьай варарихъай ихтилатрин ванер къвезва. "Тар" гаф са шумудра япарихъ галукьна. За гьасятда Спелриз тар гьиз артух хуш авачирди кьатIузва.

- Исятда къведа, - Даш вич алай вилик чка туна, кьулухъ, чи къвалахъ ацукьна. Юзана-юзана ачух хьайи варарай, за фикирайвал, жегъил ваъ, яшарив агакьнавай, амма вич кIубанзамай, рехи къалин спелар квай итим экъечIна. Адан чинал гуя тек са спелар тир алайди, маса затIни кьатIуз жезвачир. Нер, пIузарар, ченедин пад абурун серинда авай. Гьа яшда авай масабурун гъиле заз тар ярашугь яз такун мумкин тир, амма Спелриз ам туькIуьзвай. Ам атана шофердин къвалав ацукьна. "Вичи-вичиз гьуьрметзава", - фикирна за ва гьасятда жув гьахъ туширдини кьатIана, машинда амай ачух чка тек гьам тир эхир. Даша чун танишарна.
Машин гьамамрин рекьяй явашдиз физва. Чун садни рахазвач, вири хиялри тухванва. За Спелрикай фикирзава: "Яраб адаз теклифун вуч себеб ятIа? Белки ам Дашан аманеви ятIа? Ваъ, ваъ, мехъеррик квачир. Тар ягъдай устад я лугьуз эвернаватIа? Спелар вуч тIвар я? ЛакIаб я жеди..."
Чун гьеле рекьин гуьтIуь къекъуьндал агакьнавач. Винидихъай макьамрин ванер къвезва. Чи къаршидиз мехъеррин машинар акъатнава. - А-гьа, ибуру базардин йикъариз тухузвайбурал бес тахьана, исленризни чи рушар тарашзавани? - хъуьрезва Спелар.

- Машин кирсеба акъвазра, хтул, - тIалабна ада шофер гададивай. Аламатдин кар ам я хьи, садани адаз суал-зат! гузвач. Виридан пIузаррал хъвер ала. Машин гуьтIуь къекъуьндал, Спелри тIалабайвал кирсеба, вири рехъ кIевна акъвазна.

- Жува фена мотордал алахъдай амалар ая гила, -гьакимдин жуьреда буйругъ гузва ада. "Кьил атIуз вугуда, эгер ада органра кIвалахначтIа", - зун жув-жувахъ галаз гьуьжетра гьатнава. Ингье мехъеррин машинарни къекъуьндал агакьнава. Са гагь хьана, чи патав касни атанач. Чунни секиндиз ацукьнава, мехъер гвайбурни. Эхирни юкьва авай машиндай гъилихъ тарат! галай са чIулав итим эвичIна чалди къвез башламишна. Ам куьз ятIани мотордал алахънавай гададив рахунни тавуна инихъ къвезва. Заз виридалайни Спелри вуч ийидатIа акваз кIанзава, Гьамни эвичIна. Рак ахъазма. Вири ван къвезва.

- Вуч хьана, къавумар, машин чIур хьанани? -куьз ятIани салам ганач атайда.

- Эхь, хтул, хуьряй инал къведалди мотордилай кьуд болтни кьве гайка алатна квахьнава, вучдатIани чидач...

- Чав пуд болт гва, кьуд лагьайди аллагьди вичи гудайбурукай хьуй. Гъилер?

- Кьуд лагьайди чна гьамамрилай жагьурда. Анжах ви хатурдай, - вичел яргьи авунвай гьил кьуна Спелри. Ам машиндиз хтана, ЧIулав анихъ хъфена. Куьз ятIани вири хъуьрез башламишна, иллаки Спелар. Кьулухъ татаб хьанвай кьилни, биришар амачир пелни, бардачукдин кIане акьазвай кIвачерни - адан бедендин гьар са клеткани хъуьрезвай жеди. Ара гуз гужуналди кьве гаф тикрарзавай: "Иран стха... Иран стха..." Ван атаначтIани чидач, ЧIулав садра, ягъайди хьиз элкъвена, чи мащин галай патахъ килигни авуна.

- Рехъ ачух, вилик це, - шофер гададин къуьне гьил эцягъна Даша. Свае авай машин элясна фена, юкьванди чи къвалав акъваз хьана. Адан дакIардай ЧIулава чи шофердив са вуч ятIани вугана. Бегьем кьилни хкаждалди, цIайлапанди ягъайбур хьиз, чаз ругни хгана, абур агъадалди дигана.

Спелар хъуьрезмач, рекьин яз гайи багъламдик вуч кватIа ахтармишзава.

- Верч сад я квайди, муькуьдан еринда санкьуяр ганва. Шуьшеяр, гьа лагьайвал, пуд ква. ИкI хьайитIа, чпиз йикъа садтухурай, зи са аксивални авач. На гьик! лугьуда, Даш? - вил акьалзава Спелри.

- Гьа вуна хьиз.

Зун гила шайбайринни болтарин гъавурда акьунва, хъуьруьнрин - ваъ. Валлагь, акьунвач. Я жузазни

кIанзавач: заз Спелар гьеле бегьем чизвач, бегенмиш хьанватIани.

- Демир, кефияр гьик! я бубадин? - гуя исятда аквазва Спелриз ам.

- Хъсан я, буба.

- Гила секин тада вуна дах, тушни? ТахьайтIа юбкадин цен акур кьван, атIам заз гьваш лугьуз, зигьин кур авунвай на а фугъарадин. Садал бес жедайвал яни, ТахьайтIа...

Мад вири хъуьрезва.

- Ваз хъел къвемир, бубади ваз са ихтилат ийин. Хьаналда са итимдиз лугу хва. Вуж акуртIани, заз ам гьваш лугьуз, хурук кутада кьван ада вичин буба. Бубани хьана са туба лугьудай хьтинди. Къекьвена гьида айа хциз гьа вичелайни фейи са лугу руш, кIатI хьтин. КIатI чидани ваз? Гъайи няниз кьур гададин гардан ахъайда ада пуд йикъалай. Гададикай са шуьткьвей машмаш хьтинди авуналда кяфирдин руша тек гьа пуд юкьуз. Кьаз чуькьведай кьван гарданни патахъарналда. Бубадиз кардин тегьер чиз хьана кьван. "Муькуьбур мус гьида, хва," жузурла, гада метIерал аватналда, шехьиз-шехьиз минетар ийиз: "Мад харжияр акъудна мехъеррикай вучзава, дах, гъвечIи стхадизни хъийимир, сад хьайила бес тушни?" лугьуз.

- Хъел къвез тахьуй гьа, зарафатар я, - хъуьрезва вичиз "кьи-кьи" ацалтна Спелар. Чун вири хъуьрезва.

Ингье гьамамрал агакьна. Гьамамрал ваъ, кIаник квай парникрал. Анал кIвалахзавай Гьасан Дашан кIеви дуст тирди заз чизва: ам мехъеррик квай. Чун чуьхвер тарак ацукьдайвал хьана. Самур вацIун кьилеллай чуьхвер тарак. Гьасана вичин кIвалер куьтягьнавач, айванар тирвал биши руквади кьунва. Мадни хъсан тушни - гьавадал, лимонрин ниэдал ацукьда. Вилик -суфра, къвалахъ - Самур. Чун вири машиндавай шейэр суфрадал хкунал машгьул я. Са герендилай адал ичIи чка амукьнач. Эхирдай Гьасана кьве лимонни гъана.

Машин гвай гада, гьикьван тIалабнатIани, фидай чка ава лугьуз, хъфена.

- Ам Мурсалан гада тушни? - захъ элкъвена суалзава Спелри.

Заз чизвач. Мадни вичи давамарзава:

- Хъсан аял я, Аллагьди хуьй... Пуд лагьай шуьше ачухдайла кIуфаллай ракьуни Демиран тIуб атIана. Гзаф ваъ, са жизви.

- Я кицI кьейиди, цIийи суса чаз вуч лугьуда, мукъаят хьухь гьа, - зилда гьатзавай Спелар.

Чна эрекь лимондин чIуквар вегьез хъвазва. Ихтилатар къвердавай къалин жезва, суфра - ичIй.

Бирдан Спелри вилик тухвай Демиран гъил кьуна. Чак къалабулух акатна, яраб мад вуч хьанатIа лугьуз. Адан гъиле вечрен дунбукьул авай.

- Им, хтул, чаз Цаванри гайи вечрен дунбукьул я. Цаванрин амалар ваз чидачтIа, бубадиз хъсан чида. Абурун дишегьлияр чеб-чпиз ажуз хьанвайбур я: садбур азаррикди кьурана, муькуьбур - дакIуна. За кьин къазва и дунбукьулдин хъипи матI абуру атIанвач. Вак лагьайтIа, ам сивиз тухуз тади ква. Я кицI кьейиди, чун цIийи суса айибдачни, са чам хуьз хьанач лугьуз, цаванрин дунбукьулрикай, - ада хъуьрез-хъуьрез гъил экуьнал тухвана.

- Я зун. Гьай. Вун филосуф яни, ваз гьик! чир хьана и Цавандин папарин кьацIайвал, - мадни хъуьрезва Спелар. -Гьа лагьайвал я ман, дунбукьулдиз кьак яна кьий чеб, кяфирдин рушар. - Гьасан, це бубадиз чукIул.

Гзаф алахъна дунбукьулдал, инихъай, анихъай чукIул эцягъиз, Спелар. Адал хъипи матI аламайни, К аламачирни аллагьдизни цаванви папариз чида, Спелри са вуч ятIани атIайди зазни акуна.

- Ма, гила не, бубадин къвед, - яргъи авуна ада Демирал бембецIдиз ухшар хьанвай якIун кIус.

- Ваз абур Цавандай тирди ахварай акунани, яда? - мадни цIай кутазва Даша. - Яз хьайитIани, садра руш ганач лугьуз гьар акатай чкадал гьикьван русвагьда на абур, кьарай атIайди?

- Руш? Низ ганач? Рушар за зазни гъайила, ви кIвалевайдаз инфаркт тежез хьайитIа, са кьвед вазни гъида. Масанайни ваъ, гьа Цавандай. Анжах гиламаз лугьун, гзаф чиркинар я. Азарарни гьар садак кьвед-пуд квайбур я.

Зун хъуьрез-хъуьрез Спелриз килигзава. Ам и яшдиз атана рушарикай рахун заз къарцб кар яз аквазвач: ам кьуьзуь тежер лутуйрин жинеиникай тирдал гьеле рекье амаз зи шак фенвай.

- Квез а Конгодин пачагь хьтинди акунайни зи патав атай? Гьадан вах тир гьа зун це лугьуз Аейиди. Гила чир тахьай амаларзава цIимилар квай ниси нгзвай къурумсахди, яргьарай эгечIзава Спелар. Мад вири хъуьрезва.

- Ахъая, я Спелар, Шаирдизни ахъая ви Цаванада, -тIалабзава Даша. Спелри шандакьар ийизвач. Аквар гьаларай, адаз вичизни рахаз кIанзава. Нубатдин рюмка хъвана, ада башламишна:

- Месмер рагьметдиз фена, зи юлдаш тир, хтул, тамам пуд йис кьван алатнавай. Авай са гада, Султан, армиядай хтуник кваз мехъерарнай бубади адаз. Гилан назанияр ваз чида хьи, апай, къари няналди кьена кIани миллет я. Свае лугьудай вакIа заз ябни язавачир. Гзаф эхна за а вагьшидин амалар, эхирни са юкъуз къапарай акъатна. За абурун хъиляй и гьамамрал парталар чуьхуьз кIвалахзавай Седеф лугьудай паб хкана кIвализ. Садани тухун тавуна амай са дишегьли тир. Къекъведайла эйбежер аквадай гьа ам, кIвач какурди тир. Мез лагьайтIа, - кIвачелайни Акьван агьарар чидай дишегьли заз анихъ амукьрай, и дагь-дере атIуз къвезвай Самурдизни акунач жеди. Заз вири чизвай, зиди кьисас тир. Няниз гадани кIвалахдилай хтайла за кьведазни лагьана: "Къенин къалай и Седеф заз паб я, квез цIийи мама. Эгер адаз куьне хкIадай са гаф кьванни лагьайтIа, за куьн и дараматдайни кваз йихтда." Пагь, бубадин, квез абурун чинар акунач а макъамда, кьведни, иск алахьай къарияр хьиз, амукьнай. Гьа йикъалай кIвале хьайиди са тамаша хьана, гада кьуланфералди хуьквезвачир (ада РТП-да шофервал ийизвай), свасни, тIазва лугьуз, магъарадавай сев хьиз, къецел экъечIзамачир. Седефа лагьайтIа, вичин патахъ къвал эцягь тавур пIипI тазвачир, "порядка" туна кIанда лугьуз.

Са юкъуз Султан хъвана, луьледа аваз хуькведа кьван кIвализ. За кьеревай салаз яд гузвай. Бирдан гьаятдай гьарайдин ванер атана. ХъфейтIа, ана авайди масад тир: Султана мама паядин хура тунвай, "квахь инай, кьей кьецIи Тимурленг" лугьуз. Хьайи кар я, гадаяр, зак, абур акурла, бегьем хъуьруьн акатнай!. Завай хъвер кьуна акъвазиз жезвачир. КуьтIни тавуна кIвализ хъфена, къатадиз амукьнай зун, хъвер кьаз тежсз. Свае, герен-герен рак ачухиз, заз килигиз, хъфизвай, акьулдай фенватIа лугьуз. Гьа югъ -къенин югь, заз Седефан рангни ахкунач. Ван хьайивал, Муьшкуьрдиз тухванвай вахан кьилив хъфеналда. Лака экуьнахъ Султан зи патав акъатнай, кичIез-регъуьз.

- Дах, я дах, вуна фикирмир зун пиян тир лугьуз. Завай эхи хъхьанач. Куьчедиз физ жезмачир, вирида зарафатар ийиз. Накь хтайла, ам гьаятдин кьиле къециз экъечIнаваз акурла, зундили хьана. На фикирмир... ам за ваз жагьурда. Гьа къе-пака... "Вач" лагьана за гада кIваляй акъуднай.

Са кьве йикъалай, югъ нисинилай вегьейла хьиз, гада машинни гваз хтанай. Зун, паб це лугьуз, тухуз. Сифте кьве рикIин хьанайтIани, зун машиндиз акьахнай. Свасни варцел агакьдалди зал щеткаяр алтадиз авай.

Султана буфетдай пуд шуьше эрекьни къачунай. Заз чун гьиниз физватIани чизвачир. Я хабарни кьазвачир, хъел кумай амаларзавай. Цавандиз агакьайла, гадади машин са чIехи айванар галай куьгьне кIвалерин вилик акъвазарнай. Адаз пуд эрекьни гваз эвичIиз кIанзавай, за, чуькьни тавуна сад вахчуна, бардачукдиз хъивегьнай.

- Ихьтин мутIлакьдикай езне кьазвай Алик я ман,

-ягъанатардай жуьреда раханай Султан. Заз адан гафарин ванни са уьтери атанай: вири фикир чун къаршиламишиз къвезвай, къе гьалтай ЧIулав вуч тир, гьада вичел желбнавай. Ам Султанахъ галаз къужахра гьатнай, таниш тир кьван. ЧIулава чун - гьасятда кIвализ хутахнай. Куьгьне гурарай виниз, яргъи дегьлиздин кьилевай кIвализ. Зи вилер дегьлиздал алай, цен квай перем алай кас аквадатIа, гуьзлемишиз. Къе хьиз рикIеллама, са акьван гагь хьанач, дегьлизда сад пайда хьана, кIвач вегьейла, кIвалер зурзадай хьтинди. Сифте кьилиз атай фикир къарагъна катун тир, гьакьван кичIе хьанай бубадиз. "Белки ам туш жеди,

- умудни михьиз атIанвачир. Ам чи вилик фуни ниси авай къаб эцигна, куьреллай жузунарни авуна, хъфенай. Зани гадайрихъ галаз шурадик фан кьас кягьиз незвай. За шурадик артух кIаняй хуькуьрзавачир, куьз ятIани цIимил квайди хьиз авай, ам винел акьалтиз кичIезвай. Эхир рюмкаярни гьана. Султанни ЧIулав къуьнериз капашар вегьез рахаз - хъуьрезвай. Зи дердикай ваъ, амай вири затIарикай. За артух яб гузвачир, зи вилер дегьлизда авай.

- Дах, на хъвадани? - суалди зун гьейранарнай.

- Тахъваз зи дуркIун дакIунвани кьван? - атIанай за.

- Алик, кIантIа дах вахахъ галаз рахурай. Ам гьинва, аквазвач хьи? - зи вилерни япар кIвализ хканай гадади.

- АтIа кIвалева, рахурай ман. Дело молодое, -хъуьренай ЧIулав. Гила заз са гьал регьят хьанвай. Сад гьахъ я -яцIуди туш.

- Алад, халу, чун чибур я, ана авай затIни авач, -гьавалат хьанвай ЧIулав.

КицI рекьизвачир кьван, къарагъна фенай зун. Рак ачухайла касни акуначиртIани, за салам ганай. КIвале бегьем эквни авачир. Аквазвайди дакIардин кIаневай кравуттир, мад затIни. "Ибурай вуч хьайитIани акъатда гьа, белки зун месел кьабулзавачтIа?" - теспача хьанай зун. Мад са къадам кьачурла, кIвалин пипIе кьепТинихъ сад галайди акунай. "Им гьинай, кьеб гьинай?" - серсер хьанай и ви кьейи буба. Зун фена адан къаршида ацукьнай. Чи арада кьеб авай. Зи рикIел куьз ятIани кьве ахмакь цIар элкъвезвай:

Зун и пата, вун а пата,
Биж авай кьеб чи арада...

Заз жувак хъуьруьн акатизни кичIезвай. Зи гьал акурла, дишегьлиди вичи башламишна:

- Вуна маса фикирмир, им стхадин аял я. Зи уьмуьр хъвана хьи и зилийри. Вичин паб, ял тур цел хьиз, авуна, зун кьурурзава. За авайвал лугьуда: зун уьзуьрлу яз ирид йис кьван я. Ви патахъай абуру заз ихтилат авуна. Эгер зун духтурриз къалурна, сагьар хъийиз хьайитIа, зи аксйвал авач.

Зи бейни квахьнавай. "Я кас, - фикирзавай за, -вун ирид йисуз тIазвайди. Квекди тIазватIани чизвач. Вун гваз духтурханайра, меркез-провинцийра зун къекъуьгъ, мадни сагъ тахьайтIа, сурун кьул атIайдаз, фекьи - фахрадиз, жуьмя - садакьадиз харжиярни хъия. Бес зун квен иеси жеда?". Ваъ, - кьетIна за, - инай квахьна кIанда".

- Хъсан, хъсан, - лагьана, зун гадаяр авай кIвализ хтанай. Ана авайди масад тир: кьведни пиян хьанвай. Вилик зун алачирла къайгьанахни эцигнавай. Ниси квай шурадин винел цIимилди сирнавар ийизвай. Мад завай ина акъвазиз жезмачир. За Султаназ вилерин лишанар ийиз башламишна, яни хъфин лугьуз. Арифдиз лишан бес я, пияндаз чукьван лугьур гафар гьакIанбур туш эхир. Вичини заз жаваб яз вилер акьал хъийизвай, кьиливди исятда зун экъечIай кIвалин рак къалуриз, кIанчIал тIубни хкажна кьуна, вижевайди яни лугьуз. Маса чара амачир.

- Мирес-варисдал алукьда, - лагьана за гада дегьлиздиз чIугваз башламишна. Анай - кIаник, гьа тик гурарай агъуз. Са гуж-баладив машиндани ацукьарна. ЧIулава айвандилай гъилер юзурзавай. Дуьз лагьайтIа, заз пиянзавай Султана машин гьалнани кIанзавачир. Хуьряй акъатайла гьалтзавай КIекре булахдал за адав машин акъвазариз тунай. Чин-гьил чуьхвейла са гьал вич-вичел хтанай.

- Мехъеррал, дах, чна Тарлан Мамедов гьида, -зарафатарни ийизвай...

Я цав!

Я цIайлапанар!

Спелрай садлагьана гьарай акъатна.

АкI шехьдай кас заз яшинда акунач.

Ам чIур хьанва.
Даша ам яд авай крандал чIугвазва.
Зун серсер хьанва. Кьилиз якIв чуькьвейди хьиз ава.
- Адан гада аваридик кьена, гьар ам рикIел хтайла чIур жезва, - Гьасан зун секинариз алахънава.
Зи вилер гьасятда атай чIавалай чуьхвер таран хилехъ куьрсарнавай, тьич саданни рикIел татай тардал фена.
Адал са симни кимизвай...

Самур. I992 йис

 

На первую страницу >>>