Мир - вашему дому, покой - вашей душе!
РИЗА
- Я Риза, алад, чан хва, барзадик квай зи малар хкваш!
- Риза, фена Саимат халадин кIваляй хъвадай яд гьваш!
- Риза, балкIандиз яд це!
- Риза, чарх элкъуьра!
- Риза, Къурбаназ эвера!
Ризадин япарихъ пакамалай няналди галукьдай сесер ибур тир. И кар адаз чIехидани, гъвечIидани, эркекдани, дишидани, акатай ни хьайитIани буюрмишдай. Язух аял пакамалай няиалди гьекьни каф хьана, инихъ-анихъ чукуриз, юрта жедай. Садан гафни кьулухъ тадачир.
Лежберар кимел кIватI хьана, чпин дерди-баладикай рахадайла, чпин куьлуь-шуьлуь кIвалахрал машгъул хьанвайла, Ризани, вечрен луварик квай дицIиб хьиз, гьабурун къвала- рив жедай. Абуру са кар тапшурмишайтIа, гьам ийидай, тахьайтIа, руфунал ярх хьана къаткана, кьуьнтер чиле акIурна, гъилерни хъуькъверик кутуна, халкьдин ихтилатриз яб гудай. Лежбердиз къугъванар ийидай тIвалар ифирун патал цIай хъийидай самар лазим хьана, малар гьалдай тIвал лазим хьана ва я чатук тухун патал магъ лазим хьана - и крар вири Ризадин гъилелай фидай, ам са кIусни бизар жедачир. «Зун галатнава, заз чими хьанва» лагьай гаф адан сивяй акъатдачир.
Маса сеферда, кимел халкьар ацукьнавайла, Риза инихъ- анихъ алатнаваз жедай. «Риза, я Риза, иниз ша кван!» — лагьана, адаз эвер гудай. Ихьтин вахтара ам кимел алач лагьана, садан акьулдини кьатIудачир. Эверунин ванцел Риза акъат тавурла: «И шейтIан гьикI хьана?» — лугьуз, пата- къерехда вил экъуьрдай. И арада Риза, гъиле залан магъ аваз, я къужах ацIурна самар гваз, ялиз-ялиз хкведай. Къуншидилай са кIваляй цIай гъана, самарик цIай кутадай ва тIвалар ифирзавай лежбердиз куьмек гудай. И кардикай адаз вичизни акьван кеф жедай хьи, ам, къавун чIерейрал къекъведай кац хьиз, вичи хъувунвай цIун къерехдал эл- къвез жедай ва шадвал квай чиник хъвер акатдай. Пакамалай няналди гьа ихьтин кIвалахар ийиз тунайтIа, адаз маса кар кIандачир.
ЧIехибурун ихтилатриз, гьикаяйриз, зарафатриз, мисалризни дерди-баладиз яб гун адаз идалайни тIимил кIани кар тушир. Эгер Гуьлселем къариди эвериз кIвализ хутахначиртIа, ам халкьар кIвалериз хъфин тавунмаз куьчедай хъфидачир.
Ризадин кIуьд йис хьанвай. Буба адан вич гъвечIизмаз кьенай, дидени маса хуьруьз гъуьлуьз хъфена, ам етим яз вичин бадедин патав гумукьна. Бубади чарадаз кIвалахиз, пата-къерехдиз фена хизан хвенай. Вичин мал-мулк, доход къведай са чкани авайди тушир. Ам кьейидалай кьулухъ, Риза бадедихъ галаз михьиз цавукай, чиликай пай атIана амукьна. ТIуьн-хъун, алукIун-хутIунун къведай са чкани и ни чир. Ризадал къуьнер акъатай шихинин яргъи са перемни, кукIвар хьана, кикер чилелай физвай яргъи шалвар жедай. Кьилел алай бармак, лагьайтIа, кьифери къадгъунайди хьиз, са чIарни аламачиз, как дуьздал хьанвайди тир. Шалвардин кек чилелай физ, цаз акьахнавай кьецIил кIвачни кьецIи ийиз, ам куьчедиз экъечIайла, язух къведай хьтин са шикилда жедай. И пекерни адаз къуни-къуншиди ганвай- бур тир. ТIуьн-хъунни адан гатун вахтара пата-къерехда алатдай: садан йига малар гьалайла, гьанлай с фу гьатдай, масадаз са кIвалах авурла, гьада са тике фуни са тIимил цуру нек гудай. Гуьлселем къариди, инай-анай тIалабиз, хапIа-шурпа гьазурдай...
ХъуьтIуьз Риза, члада гьахьай кIезри хьиз, кIваляй экъечI хъийидачир. КIвачел-кьилел алукIдай затI авачир, хъуьтIерни кIевибур тир. И вахтара ам, къариди кIватIай тIимил цIамарикай цIай хъийиз, къулав ацукьдай ва ида- ада гайи тIимил-шимил техилдалди дуланмиш жедай. Са кьас фу тIуьна, кIвач-гъилни чими хьана, кефияр ачух жез- мазди, Ризади мани ядай:
Я бахтавар къайи булах,
Кьилел верши тарар кIанда.
Панпасидвай рикI ягьайла,
Ваз са турши анар кIанда.
И мани Ризадиз куьчедай чир хьайиди тир, ида адан динжвал ва руфуна са тике фу гьатун къалурзавай.
Ада и мани лугьузмаз, Гуьлселем къаридиз адан кефи куьк хьанвайди чир жедай. Ризадин хъуьтIер гьа икI акъатдай.
Гатфар алукьна, чими хьунни кваз ам мад куьчедиз экъечIдай.
II
Ризадин мирес Сарухана са юкъуз адаз вичин мукьув эвер гана. Им кьуьд хкатна, гатфар алукьиз мукьвал хьанвай хьтин вахт тир, Сарухан, куьк кавални галчукна, вичин кIвалерин айвандал рагъ гуз ацукьнавай. Ризани фена гьадан патан хьиз ацукьна. Явашдиз гьерекатзавай къайи гар галукьайла, кьелечI, бижгъеррик квай Риза, хьраз вегьей гьажибугъдадин твар хьиз, зурзадай, адаз фул акъатдай, чиниз вили ранг янаваз ва сефилдиз гагь Саруханаз, гагь чилиз килигдай.
- Гьан,— лагьана Сарухана,— гила вун аял-куял туш, вун еке хьанва, вавай са кеспи авуртIа жеда.
Ам Саруханан куьк кавалдиз, рехивал ктканвай чIулав чурудиз, яру чиниз ва хци чIулав вилериз килигна. Ризадиз, Саруханаз вуч лугьуз кIанзаватIа, адан вилерай чириз кIанзавай.
- АкI хьайила,— давам хъувуна Сарухана,— гьамиша куьчейра гьатна жедайди туш, я кьуьзуь къаридивайни вун хуьз жезмач, са кеспи авуна кIанда.
Риза са геренда куьтIни тавуна акъвазна. Ахпа, кьил винелди хкажна, мекьивилин зурзун квай сесиналди хабар кьуна:
- Бес за вучда?
- Вучда кьван, вирида вучзава?
- Вирида...
Вичин суалдин къаршида Сарухана вячив вахкай суалдиз адавай жаваб гуз хьанач, наразивилелди кьил элкъуьриз акъвазна.
- Вирида, Риза,— лагьана Сарухана,— кеспи ийизва: сада цан цазва, сада мал хуьзва, сада гвен гуьзва, сада рабочийвал ийизва, садани чубанвалзава. Уьмуьр гьахьтинди я ман!
- Завай цан цаз жедани, за ам квелди цада кьван, Сарухан дах? — жузуна Ризади.
- Гьелбетда, вавай цан цаз жедач, гвенни гуьз жедач, рабочийвални жедач,— жувавай жедай кар ийида. Данарбанвал ийиз жедани вавай?
- Низ чида...— лагьана ада,— белки, жен.
- Агъадаллай ВетIан гададивай жедайди вавай жедачни?
Зун кIвачел-кьилел алачиз данайрив гьикI фида, гьич тахьайтIа бес са кIвачел алукIдай шаламар кьванни кIандачни?
Шаламарни са куьгьне валчагъ ваз за гуда, анжах данайрив фена кIанда. Данарбанвилиз вун за туькIуьрда, ахпа угь-цIугь ийидайвал тахьуй.
- Хьуй ман,— рази хьана гада,
Сарухана, къарагъна, айвандин дакIардай са шаламар акъудна. Ахпа кIваляй са куьгьне валчагъни гъана.
— Ma, и шаламарни ваз, и валчагъни. Бадедив са тIимил рас хъийиз туна, алукI жуваз. Де гила вач, жуван кIвач-кьил ая, мукьвара данайрив фена кIанда. Гьам жуваз фуни неда на, гьам са вад-цIуд рипе техилни къачуда. Ваз юлдашвиле вун хьтин сад чна мад аквада.,.
Риза, хиялар ийиз-ийиз, шаламарни валчагъ къужазда кьуна, кIвализ хтана.
Хьайи кардикай ада бадедиз ахъайна. Бадени Саруханалай рази хьана. Амма Саруханан гафари Ризадиз еке эсер авунвай, а гафар сакIани фикирдай акъатзавачир: «Завай,— фикирзавай ада,— цан цаз жедач, рабочийвал жедач, гвен гуьз жедач. Бес закай вуч хкатрай? Гила маса чара авач кьван, азиятар, дарвилер хьайитIани, данарбанвилиз фена кIанда».
Эхирни ам данарбанвилиз фена. Амма им четин кIвалах тир. Гзаф вахтара рехъ алатна дана тама амукьдай, начагъ жедай. Зегьер квай векь тIуьна дакIвадай, чархалай-рувалай аватдай. Иесийри къалдай, гзаф вахтара йифиз экъечIиз данайрихъ къекъвез фидай, кьежена, алатна, ахвар тахьана хкведай.
Зегьмет кьезилди тушир, пакамалай няналди кIвачин кьилел акъвазна, галатна, бизар хьана, чандикай куьцIуьдай. Гатун вахтунда, тIветI кткана данаяр гьарнихъ катдайла, нехир чкIидайла, тамариз, кIамариз фена чуьнуьх жедайла, абур кьуна акъвазариз кIанз алахъдай вахтунда адаз жедай кьван зегьмет я цан цуналди, я гвен гуьналди,. я тама кIарасар хуналди жедайди тушир. Инихъ-анихъ катдай кьван, гьарайдай кьван язух аялдин япари ван ийидай„ алай перемдин далуди гьекьедин шур кьунвай. Ракъини кана чIулав хьанвай чиниз гьекь акъатдай, ам винелай биши руквадини кIевна жедай.
КIвачерал гзаф вахтара шаламар жедачир, хьайитIани, куьгьне, патар хкатай, инай-анай гьатайбур жедай. Абурни яргъал фидачир, кьве йикъан къене пад-пад хьана, чеб чпелай алатдай.
Марфарикай чуьнуьх хьун патал лит авачир, мекьи вахтара алукIдай чими парталар алачир. Гьакьарай къачур тIимил-шимил техилни ихьтин крариз гайила, гишила амукьдай.
Ихьтин четин кIвалах, пис дуланмиш хьунухь акурла, аялдин рикIе мадни пис, чIулав хиялар къекъведай. Гзаф вахтара ам вич вичивай квахьдай. Девлетлуяр, абурун аялар, абур квай кеф вилерик атайла, мадни гзаф перишанвал акатдай, хурай виниз дерт къарагъдай, вилел нагъв алачиз шехьдай.
Гьа икI, тум-кьил авачир кьван зегьмет чIугуна, пара гишин, мекьи йисар алатна.
Ахпа са арадилай дуьньядин чарх маса патахъ элкъвена. Октябрдин социалист революция хьана. Уьлкведа граждан дявеяр хьана. Кьуьд алукьдайла, данайривай акъвазай Риза мад муькуь йисан гатфариз жемятдин вилериз акун хъуву- нач. Садбуру лагьана, бес ам ветегайриз фена, садбуру лагьана, Дербентдиз фена, садбуру лагьана, ракьун рекьел кIвалахиз фена. Гуьлселем къаридивай хабар кьурбуруз маса жаваб гьатна,— бес Риза, ягъухъ фейила, Красный Армиядихъ агалтна, гьабурухъ галаз феналда.
