Мир - вашему дому, покой - вашей душе!
ЛЕЗГИ ЛИТЕРАТУРАДИН УСТАД
(Алибег Фатахован гегьенш биография)
Алибег Фатахов лезги культурадин кьетIен вакъиа, хазина я, кIелзавайбуруз адан эсерар ала я, абуру сифтегьан ва юкьван школайрин программайра, учебникра, литературадин хрестоматийра, жуьреба- жуьре маса кIватIалра важиблу чка кьазва, адан яратмишунар Дагьустандин госуниверситетдин филологический факультетда чирзава, илимдин ахтармишунрин темаяр хьанва. Ам къанни вад йиса авай жаван яз кьена. Амма литературадал машгъул хьайи ирид-муьжуьд йисан къене ам гзаф кIвалахар ийиз агакьна: ада советрин лезги литературадин диб кутуна, цIийи жанраяр (эпический поэма, сатирадин новелла, очерк, повесть, шиирдалди кхьенвай роман) туькIуьрна. А. Фатахов переводчик, публицист, критик, журналист, фольклорист, учебникрин автор, аялрин писатель ва чкайрал алай литературадин къуватар агудайбурукай сад я.
Печатдиз акъатнавай ва исятда жагъун хъувунвай эсерар фикирда кьуртIа, А. Фатахова са шумуд агъзурдав агакьна шиирдин гуьзел цlapap теснифна. Иник, гьелбетда, прозадин яратмишунар: гьикаяяр, повестар, критикадин ва публицистикадин очеркар, макъалаяр, переводар, кIватIнавай фольклордин эсеpap ва масабур - акатзавач. Анжах са переводрин кьадар виш печатный листинив агакьзава. Яратмишунрин жанрайрин анжах са тIварар лугьуни А. Фатахован эсеррин майдандин гегьеншвиликай, тематикадин важиблувиликай, социализмдин гьакъикъатдин шикил чIугунин устадвиликай шагьидвалзава.
Кьуд-вад йисан (1930 - 1935-йисар) къене А. Фатахова «Надинж аялар» (1930), Гъалибвилихъ» (1932), «Лянет» (1933), «Чна дуьнья цIийи хъийида» (1933), «Дагъларин разведчикар» ва «КьатI-кьатI авур зунжурар» (1934) кгабар акъудна. 1935-йисалай инихъ адан эсерар са шумудра кIватIалар яз акъатна: «А. Фатахов. «Хкягъай произведенияр» (1948, 1955) ва «Кьве поэма» (1954). Урус чIалал акъатнавайбур анжах «Зарбачи Гьасан», «Дяве» поэмадай ва «Газет» повестдай кIусар, «Рекьерин зарбачияр», «Культсанпоход» шиирар я. А. Фатахован уьмуьрдиз, яратмишунриз талукь бес кьадар делилар ва художественный рябетлу переводар авачирвиляй ахтармишунарзавайбуруз шаирдин эсеррин таъсирлувал, кьетIенвилер, хайи тIебиатдин рангар, дидед чIалан азазар, сесер дериндай гудай мумкинвал хьанвач. Адан ирс кIватI хъувуна кIелзавайбурув агакьарун вахтуни истемишзава. «Чна, - кхьизва А. Агаева вичин «Алибег Фатахов ва адан шиирралди кхьенвай роман» макъалада, - лайихлу гьалда адаз къимет ва фикир ганвач. Аквадай гьалара, ам кьадардилай фад, яни кIелзавай массаяр адан шииррин, поэмайрин ва рассказрин вири девлетлувилин гъавурда акьадай кьван савадлу тушир вахтунда дидедиз хьана. Йсятда чун Фатахован эсерар кIел тавур инсандивай вич образование авайди яз гьисабиз тежедай девирда яшамиш жезва. Гьавиляй чи кIелдайбуру адахъ акьван ялзава. Фатахов чир хьунин и къанихвал кьезиларун важиблу я».
Алибег Фатахован яратмишунриз советрин критикади еке къимет гузва. М. Гаджиева, А. Тахо-Годиди, Э. Капиева, А. А. Назаревича, А. Г. Агаева, Н. А. Ахмедова, Ф. И. Вагабовади ва маса критикри адан эсеррин, тематикадин цIийивал, важиблувал къалурзава. Советрин гьакъикъатдин шикил чIугун, хуьруьнни шегьердин, колхозринни фабрик-заводрин арада мягькем жезвай дуствал, алакъаяр, тIебиатдин шикилар ва маса кьетIенвилер А. Фатахова устадвилелди къалурзавайди къейдзава.
Алибег Фатахов 1910-йисуз виликан Куьре округдин (гилан Сулейман-Стальский райондин) Цумуррин хуьре рабочий хизанда дидедиз хьана.
Сифтедай ада хуьруьн, гуьгъуьнлай Кьасумхуьруьн школада кIелнай. Хуьре ва Бакуда туьрк, азер- байжан чIалалди кIелуникди, кьуд-вад йисуз Азербайжанда кIвалах авуникди, адаз иердиз азербайжан чIал чир хьанвай. Дериндай урус чIал чирунин мурадалди А. Фатахова урус ва гьа чIалалди авай маса ктабар, газетар, журналар кIелиз хьана.
Дуланажагъдин дарвили 11 - 12 йиса аваз ам эвелдай хуьре, ахпа шегьерда кIвалах авуниз мажбурна. И вахтарикай Ф. Алибега вичи ац!урай анкетадин (1929-йисан 28-ноябрь) делилри шагьидвалзава: 1921 - 1922-йисара (са йисни ругуд вацра) Куьре округдин ревкомдин участокдин деловод, 1923-йисуз (вад вацра) милициядин деловод хьана, 1923 - 1925 -йисара (са йисни пуд вацра) Бакуда ФЗУ-дин ученик хьана. 1924-йисуз ам печатникрин союздин ва 1926- йисуз BJIKCM-дин членвилиз гьахьна. 1925-1927- йисара (кьве йисни муьжуьд вацра) Азербайжандин нафтIадин мяденра рабочийвал авуна. И чIавуз ада Бакуда ругуд вацран политграмотадин курсарни акьалтIарна ва пропагандиствални ийиз хьана. Анкетада ада пуд йисуз рабфакда кIелайди, амма куьтягь тавунвайди, 1928 йисуз ада кьвед лагьай дережадин кьве йисан политграмотадин школани куьтягьнавайди къалурнава.
А. Фатахован уьмуьрда Азербайжанда кечирмишай вахтар важиблубур ва къиметлубур я: адакай гъавурдик квай, къанажагълу, ватандиз, партиядиз вафалу инсан жезва.
Савадлу жегьил яз 1927-йисуз А. Фатахов хайи хуьруьз хтана. Инани ада комсомолрин (инин комсомолрин ячейка Куьре округда чIехибурукай сад тир) ва хуьруьнвийрин арада агитмассовый кIвалах явашарначир. 1927-1928-йисара Куьре округдин ВЛКСМ-ди ам Курхуьруьн комсомолрин ячейкадин школадин передвижкадин руководитель-пропагандиствиле тайинарна. Чешнелу комсомолец-пропагандист хьуниз килигна ВЛКСМ-дин бюроди А. Фатаховал Агъа СтIалрин комсомолрин ячейка гуьнгуьна тун ва тарсар тешкилун тапшурмишна. Гьа и йисан 23-мартдиз ВКП(б)дин Куьре округдин комитетди А. Фатахов хуьрериз ракъурун меслятна. Аквадай гьаларай, гьазурун патал Буйнакскда ахъайнавай куьруь вахтунин курсариз ракъурун меслятна. Аквадай гьаларай, гележегда стхавилин дуствилиз элкъвей Гь. Гьажибекованни (ада и курсара тарсар гузвай) А. Фатахован гуьруьшмиш хьунухь инлай башламиш хьана. Гьавиляй «Гъалибвилиз» тIвар алай вичин шииррин кIватIалда А. Фатахова ихьтин гафар кхьин дуьшуьшдин кар туш: «И ктаб за дидед чIалан эдебият туькIуьрунин патахъай галатун ва акъвазун чин тийиз кIвалахзавай адан мягькем аскер юлдаш Гьажибег Гьажибекован тIварцIихъ агудзава». Курсарай хтайла, А. Фатахова округда са вацра кьван пропагандиствал хъувуна ва «ЦIийи дуьнья» газетдиз селькорвал ийиз хьана.
Мукьва-кьилийри шагьидвалзавайвал, кхьинар ада гьеле школада амаз, Азербайжандин нафтIадин мяденра кIвалахзавайла, Бакуда ва Буйнакскда курсара авайла ийизвай. Ам литературадал гьевеслу тир. 1926-йисан февралдиз А. Фатахова вичин бубадиз ихьтин жаваб ганай: «Хуьруьн кооперативда кIвалах авунин патахъай зун хтун кIанзава ваз. Наразивилин жаваб гуналди ви и теклиф за хиве кьазвач. За авур кIелун, чIугур зегьмет кооперациядин рекьяй туш, маса рекьерай я. Бухгалтервал завай кIел тавуртIани жеда, а рекьяй за кIелуниз теклиф авунихъ са метлебни авач...»
Адан сифтегьан эсерар гьелелиг малум туш, абур, мумкин я, печатдизни акъатнач, вучиз лагьайтIа 1928-йисалди лезги чIалалди ктабар, газетар, журналар саки акъатзавачир.
Вичин вири къуват, бажарагъ А. Фатахова газетдин таъсир гужлу авуниз, классовый душманрин аксиниз, социализмдин азад девирдин чIехи идеяяр халкьдив агакьаруниз серфна. Газетдиз адан эсерар (шиирар, фельетонар, гьикаяяр, очеркар, поэмаяр, критикадин, публицистикадин макъалаяр ва мсб.) мукьвал-мукьвал акъатзавай. Абур автордин тIвар (А. Фетегьан; А. Ф.; Ф. А.), лакIабар алаз ва я автордин тIвар алачиз акъатна. Месела, «Фекьияр шеда» шиирдал «Юпитер» кхьенва. Бязи дуыпуьра эсерар кхьизвайбуру кIвалахдин менфят патал лакIабрикай хийир къачузвай. «ЦIийи дуьнья» газетда «КкIлам», «Дергес», «Верг», «Леглег», «Планет», «Иблис» ва маса лакIабар алаз эсерар ава. Абур ва авторвал алачир маса эсерар нинбур ятIа тайинарунал гьеле кIвалах алама.
Вичин чирвилерин дережа хкажун патал А. Фатахов гьамиша алахъзавай. 1931-йисуз ада редакциядин къуллугъэгьлийрин курсар кIелна. Адакай бажарагълу литератор-журналист хьунухь «ЦIийи дуьнья» газетдихъ галаз алакъалу я. «Юлдаш Фатахов, - кхьизва и газетдин сад лагьай редактор хьайи Гь. Гьажибекова 1930-йисан 20-февралдиз характеристикада,- ВЛКСМ-дин член я, «ЦIийи дуьнья» газетдин редакцияда 1928-йисалай жавабдар секретарвиле кIвалахзава. Ам жавабдар секретарвилин кIвалах тамамвилелди бажармишиз алакьдай редакциядин гзаф къиметлу работник я».
Кьилдин кIватIалриз А. Фатахован эсерар 1929- йисалай акъатиз башламишна. И йисуз Гь. Гьажибекова «Сифте къадамар» тIвар алаз лезги шаиррин кIватIал акъудна. КIватIалда С. Сулейманан, Гь. Шуаеван, Н. Расулован, М.Гьажиеван, Н. Шерифован ва мад са шумуд автордин эсерар ава. А. Фатахован произведенийрикай ина «Фекьияр шеда» ва «Саккони Ванцетти» ава.
1931-йисан июлдиз А. Фатахова «Зарбачи Гьасан» поэма кхьена куьтягьна. «Зарбачи Гьасан» Дагъустандин халкьарин литературайра социализмдин майишат машинламишуниз талукьарнавай реалистический сад лагьай эсер я. Ам тадиз урус (переводчик Б. Турганов), Дагъустандин миллетрин чIалариз элкъуьрна ва газетриз, альманахриз, журналриз, гьабурукай яз «Молодая гвардия» журналдизни, акъуднай.
ВКП (б)-дин Дагъустандин обкомдин къарардалди «ЦIийи дуьнья» газет 1931-йисан эхирдай Ахцегьа акъатиз башламишна. А. Фатахов Даггизда лезги литературадин секциядин редакторвиле тайинарна. 1933-йисалай 1934-йисан юкьваралди ам переводчиквилин, илимдин кеспидал, школаяр патал учебникар, литературадин хрестоматияр туькIуьрунал желбна... 1934-йисан июлдилай ам мад лезги литературадин секциядин редакторвиле тайинар хъувуна.
1033-йисан гатуз А. Фатахов А. Павлеикодихъ В. Луговскойдихъ, Н, Тихоновахъ галаз лезги хуьрериз фена. 1934-йисуз ада Агъа СтIалдал СтIал Сулейманан биография кхьена. Хуьрера кечирмишзавай вахтарни гьакI физвачир: ада инсанрин сиверай махар, манияр, мисалар, мискIалар кIватIна. Ибурукай гзафбур «Лезгийрин фольклордиз» (1941) акъудна ва исятдани школайрин хрестоматийрикни кутазма.
Республикадин писателрин сад лагьай съезд А. Фатахова «КьатI-кьатI авур зунжурар» романдалди тебрикна. Даггиздин 1934-йисан пландик адан «Гуьл- Пери» поэма ва В. И. Ленин кьена цIусад йис тамам хьуниз талукь яз А. Фатахова В. И. Лениназ бахшнавай М. Горькийдин, Д. Бедныйдин, В. Маяковскийдин, А. Безыменскийдин, Н. Тихонован ва масабурун эсерар лезги чIалаз переводна гьазурнавай кIватIал квай.
Амма я «Гуьл-Перидин», я и кIватIалдин кьисмет чаз малум туш. Гьахъ лагьайтIа, Н. Ахмедован архивда А. Фатахован вичи урус чIалаз гафба-гаф элкъуьрнавай «Гуьл-Пери» поэмадин вири текст ама. Поэма авай тетраддал шаирди «Киров», «Двигатель- строй», «Чубандин мани», 1931-йисан анкетадани «Ивидин гел», «Октябрь», «Живедин дагълара» эсеррин тIварар кьунва. Гьелелиг абур жагъанвач.
А. Фатахов культурадин фронтдин галатун, акъвазун чир тахьай женгчи я. Ада лезги чIалал кIелдайбур, советрин девирдин авторрилай гъейри, А. С. Пушкинан, М. Ю. Лермонтован, И. А. Крылозан, Н. А. Некрасован, А. П. Чехован, ва мсб., Дагъустандин бязи писателрин яратмишунрихъ галаз танишарна. А. Фатахова урус чIалай лезги чIалаз учебникар, программаяр, пособияр, партиядин, комсомолдин, художественный, хуьруьн майишатдин ва маса эсерар таржума авуна.
1933-йисуз Даггизди переводчикриз гайи характеристикада А. Фатахов «хъсан переводчик яз» гьисабна. Ада гьакI Гь. Гьажибековахъ галаз уртах яз «Эдебиятдин хрестоматия» (1933-1935-йисар, 1-2- паяр, 4-5 классар патал), «Эдебиятдин хрестоматия» (3-класс патал) ва вичи текдиз «ТIимил савадлубур патал кIелдай ктаб» (1934) туькIуьрна.
1935-йисуз (март, апрель) А. Фатахова Дербентда «Балугъчийрин фронт» газетдин жавабдар секретарвиле кIвалахна. Гьа и йисан апрелдиз залан азардик шаирдин рикI акъваз хьана.
А. Фатахов дуьньядин гьерекатрик гъавурда авай писатель тир. Вичин дерин акьулдалди ада лезги литература жанлу авуна, вини дережадиз акъудна, вич жегьил литератор яз ам 1920 - 1930-йисара пайда хьайи са бязи литературный группировкайривай рекьелай алудиз хьайиди туш. Сифте камарилай башламишна ада советрин литературада, искусствода В. И. Ленинан партиядин, халкьдин, социалист реализмдин асул фикирар хвена. Литературадин фронтда А. Фатахова фекьийрихъ, аллагьдиз ибадатзавайбурухъ, кулакрихъ, муьфтехуррихъ, дявекаррихъ, халкьдин гьерекатдиз хаталу ксарихъ галаз къати женг тухваиа. И фикир субутарун патал 1934- йисуз Дагъустандин писателрин съезддал (ам съезддин редколлегиядиз ва эхирдай Писателрин союздин правленидизни хкянай) А. Фатахован рахунай са кIус къачун: «Чи шиирдин гьар са цIар, художественный литературадин гьар са келима классдин душман ядай къуватдиз элкъуьрна кIанда...»
А. Фатахов кьарай авай писатель тушир. Писателвал адаз тIебиатди ганвай пай тир, адан къастни вичин ялав халкьдиз паюн хьана. А. С. Пушкина урус, В. В. Маякозскийди советрин литературайрик гьихьтин пай кутунватIа, А. Фатахова советрин лезги литературадик кутунвай пай гьахьтинди я. Адан устадвал, бажарагълувал, алакьунар, машгьурвал и дережадиз акъатун, А. Агаева вичин «Алибег Фатахован яратмишунар» очеркда къейдзавайвал, «тек милли литературадин ва культурадин бинедал битмиш хьайиди туш. Абур арадиз атуниз урус литературади еке таъсир авуна». А. Фатахов вахтунихъ галаз бягьсина хьайи, адахъ галаз кам-камуна аваз фейи шаир я. Адан яратмишунин гьар са цIар халкь, партия, хайи ватан патал, халкьарин дуствал, стхавал, яшайишдин гьахъвал, В. И. Ленинан идеяйриз вафалу хьун патал кузвай рикIин са кIус я.
А. Фатахован яратмишунар кьве патал пайиз жеда. 1928 - 1930-йисар ва 1931 - 1935-йисар.
1928 - 1930-йисар - А. Фатахован яратмишунар дигмиш жезвай вахт я. И йисара ада гзафни-гзаф аллагьдиз ибадатзавайбуруз акси, публицистикадин, критикадин очеркар, макъалаяр, шиирар, гьикаяяр, фельетонар ва масабур кхьена. Месела, «Ленин кьена», «Саккони Ванцетти», «Дагьвидин руш», «Чнани хъвана», «ГъвечIи фельетон», «Тенкьид ва меслягьатар», «Магьсул аллагьди гудач - зегьметди гуда», «Артух фикир сиясат кIел авуниз», «Къурбан сувар», «Что хочешь, скажи» ва мадни. Ибурукай сад-кьвед квачиз, муъкуъбур 1930-йисан газетриз ва кIватIалриз акъатна.
«Ленин кьена» шиир «ЦIийи дуьнья» газетдиз акъатна. А. Фатахова, С. Сулеймана ва чIалан маса устадри хьиз, В. И. Ленин вири дуьньядин вождь, регьбер, къуват тирди къалурзава. ЧIехи Ленин кьин инсаниятдиз хьанвай гуж, мусибат, агьузар тирди, «халкьдин чанда зурзун» гьатайди, и ван галукьайла мецер лал хьана», «гьинва Ленин лугьуз, цавар, чилер къекъвезвайди», «партиядин рикIиз акъудна сагъ тежер хирер» лугьуз тестикьарзава. Шаирди фяле халкьариз инанмишвилелди эверзава: «Коммунист интернационалдин кIаник кваз адан весиятар кьилиз тухуд чна».
"Дагъвидин руш» шиир сифте «ЦIийи дуьньядиз» акъатнай. Шаирди гуьгъуьнлай адал кIвалах давамар хъувуна ва «Гъалибвилиз» тIвар алай кIватIалдик кутуна. Шиирдин тIварцIи тестикьарзавайвал, ам дагъви дишегьлидиз талукьарнавайди я, шаирди эсерда советрин цIийи инсандин къамат гузва. ЧIехи Октябрдин социалистический революцияди, Ленинан партияди арадиз гъанвай советрин цIийи инсандин, советрин халкьдин образ А. Фатахова вичин эсерра художественный, общественно-политический рекьяй устадвилелди ганва. Малум тирвал, дишегьлидин образ лезгийрин фольклорда, революциядилай виликан поэзияда яратмишнава. А. Фатахован эсеррай чаз комсомолка, коммунист дишегьлидин образ аквазва, обществода адан роль екеди я, ам социализмдин къурулушдин активный иштиракчи я. Гьавиляй шаирди дагъви рушаз «эй азад тир къуш», «къарагъ, «азиз вах», социализм эцигун патал гьахь куьнни цIийи жергейриз» лугьузва. Кесибар виш йисара зулумдин зунжурра хьайи, гапурдин кIаник эзмиш хьайи куьгьне яшайииш негь авуналди, А. Фатахова социализмдин цIийи девирдин девран къалурзава: гила майдан дагъви рушанди я, адаз гила «мектебни клуб, фабрикни завод ачух я», «куьгьне эегьерлу, ктIай вахтар» амач. Шаирди эмирзава:
ЭкъечI майдандиз
Зегьмет аслан хьиз,
Чи зегьметчияр са хизан я.
ЦIийи майишат,
Къведай жемият
Чун сад хьана расна кIан я.
«Саккони Ванцетти». Н. Сакко ва Б. Ванцетти рабочий-революционерар я. Абур кьведни Италиядай я , Америкадиз куьч хьанвай ва ина рабочийрин революционный гьерекатдик экечIнай. Дуьньядин зегьмет- чийри Н. Саккодинни Б. Ванцеттидин тереф хвенатIани, США-дин судди абуруз тапан тахсирар кутуналди кьиникьин жаза гана. А. Фатахова и шиирда «сив ахъайна пехъи кицI хьиз акъвазнавай» Америкадин империализм, «зегьметкешрин иви хъвазвай залумар», гунагьсуз къагъриманар телефзавай буржуйрин чиркин къастар, «ивидшгаи черпелвилин гуьгъуьна авай алчахар» русвагьзава. Н. Саккодини В. Ванцеттиди залумриз гардан кIирзавач, абуру эхир нефесдани руьгьдин къуватлувал квадарзавач.
«Фекьияр шеда» шиирда шаирди гаф фекьийриз чпиз гузва, чпин г-аах^-гьисаб хьанвайди, хамуниз кьел янавайди чпив гайинариз тазва. Шиирда авай- ди агьни-агьузар, шел-хвал я, вучиз лагьайтIа халкь- ди абур саймишзамач; абуру чпи-чпин рикI незва. Абурун диндивай, азанривай зегьметкешар чпиз муьтIуьгъариз жезмач. Инсанар савадлу я, абуру илимдин лепейрал сирнавзава. 1930-йисуз шикилрал безетмишнавай «Надинж аялар» тIвар алай ктаб акъатна. Шиирдалди кхьен- вай и гьикаядин сюжет простойди я. Авторди кIел- дайдаз хуш къведай келимайралди кьудкъад йисан яшда авай Пери-къаридин минтХикьвал, вичихъди v ? чабаламишун ва адаз кар кьур бицIи КIарцIидинни Къенберан женжелвилер къалурзава. Периди вичиз авай кьуд-вад вечрекай агъваз мух гуз какаяр кIватIна. Идакай хабар хьайи КIарцIиди вичин дуст Къенберни галаз къаридиз кар кьуна: Пери тамуз фейила, «пацанри» вири верчер тукIуна къажгъан- дик кутуна. Къаридиз яргъа амаз кIвалин гурмагъ- дай акъатзавай гум аквада. И гьал акур Периди гьарай-эверзава. Куьмекдиз атай къуншиди агална- вай ракIар хана ва «пацанрин» япар акъажна.
Сельсоветдини аялриз тербет хьурай лугьуз, ибурун диде-бубайрал жерме илитIна.
Гьикаядин чIал, тек-туьк нугъатдин гафар гьалт- заватIани, А. Фатахован вири эсеррин чIал хьиз, регьятди, цIалц!амди, маналуди я. Гьикаяда са шумуд насди иштиракзава. (Пери, КIарцIи, Къенбер, Алимердан). И гьикаядик махуниз ухшар лишанарни ква: мах хьиз башламиш жезва, вакъиаяр, шейэр екез къалурзава, махара жедай ибараяр ишлемишна- ва. («Хьана къван, хьанач къван са къари; «какай- ривди къарид кIвал ацIанва юсъвал къван», «хабар гун за квез никай къуншчд гада КIарцIидикай»),
1931 - 1935-йисара А. Фатахован эсеррин кьадар, устадвал артух жезва. Адан яратмишунрин тематика гегьенш жезва. Вичин зсерра ада феодально-патриархальный амукьайрин дувулар кьурурзава, вилик- дай ва гила дишегьлидин уьмуьр, хуьрера колхозар тешкилун, культурный революция тухун, индустрия- ламишун, дявекарар русвагьун ва масабур къалурзава.
А. Фатахован герояр кесибрин рухваярни рушар я. Абурун рехъ къекъуьнар авайди, амма гележег бахтаварди я, абур революциядин, граждан дяведин женгерай, дявекаррихъ, классовый душманрихъ галаз хьайи цIаярай-мурцарай экъечIзава ва ахпа уькIуь-цурудан гъавурда авай инсанар яз социализм туькIуьрунив эгечIзава. Ибур Риза («Риза»), Аслан («Газет»), Жафер, Сефер («Вубадин веси»), Магьамад, Гуьлназ («КьатI-кIатI авур зунжурар»), Гуьл-Пери («Гуьл-Пери») ва масабур я.
1931-йисуз А. Фатахова «Вач, югъур хъуй, куьгъне уъмуър» шиир кхьена. Шиирдин сад лагьай паюна шаирди куьгьне уьмуьрдин, кьвед лагьай паюна советрин цIийи уьмуьрдин образ гузва. ЦIийи уьмуьрди куьгьне уьмуьр тергна, халкьдиз азадвал яратмишна. Гьар строфадин эхиримжи цIарцIе сущест- вительнини прилагательное «куьгьне уьмуьр» тикраруналди шаирди куьгьне уьмуьрдиз лянет гузва, миллионрин мецелай шиир ихьтин цIараралди акьалтIзава:
Бес я, бес я, бес я, бес я!
Им чи миллионрин сес я!
Им ви лап эхир нефес я!
ЗЗач, югъур хьуй, куьгьне уьмуьр!
А. Фатахован эсеррин тIварарни гьа эсеррин ма- на ачухаруниз даях я. Ихьтин эсеррикай сад «Комсомолка» я. Комсомолка ц!ийи гаф я, цТийи инсан я, активистка я, ам обществодихъ галаз санал вилик физва. Шаирди комсомолкадин шикил гьевесдалди чIугзазва. «Кьилик кутIуннавай яру ягълух комсомолка жегьил рушар, дуьз тир рекьин кIани вахар!» гафаралди шаирди уьмуьрдин гурвал, хушбахтлувал, азадвал, барабарвал къалурзава; адан къаст вад йисан план кьуд йисуз тамамарун я, социализмдин бине, гигантрин яру уьлкве расун я.
И шиирдани кьве къарши тереф ава: куьгьнеди ва цIийиди. Алатай девирдихъ А. Фатахова «куьгЫ- не» эпитет гилигнава: «куьгьне вахтар», «куьгьне уъмуър, куьгьне гъалар». Лугьун хьи, «Комсомолка» шиирда кар алайди им туш. Кар анал ала хьи, ком- сомолкаяр итимрихъ галаз барабар яз «шадвилелди, гцар фронтдиз хкажна кьил» экъечIун я. Гила жен- гинин майданни дегиш хьанва - гила женг «ракьухъ галаз» я. Шаирди кхьизва: «Гила амач куьгьне вахтар. Чи дявекар я гила ракьар». Шаир гьевеслу я, адан гьевес шиирдин ц!арарани гьатнава, и гьевес дириди я, вад йисан план зарбачивилелди кьилиз акъудун я. Ватандин жегьилвал, комсомол рушарин жегьилвал шаирди жуьреба-жуьре эпитетралди ачу- харзава: «азад тир яру уьлкве», «агъзурралди устад пацар», «зегьметчи папар», «жегьил рушар», «дуьз тир рекьин кIани вахар», «большевик жегьил рушар», «чи комсомолкаяр жегьил». Пятилеткадин темп къалурун патал А.Фатахова жуьреба-жуьре рифмаяр жагъурзава: ггуумм-гум, зарбачияр - рушар-еахар, алчах сегъне - гайи гуьлле ва мсб.
Зегьметдин гьа ихьтин йигинвал, гьевеслувал «Кустарка» шиирдизни хас я. Ам 1933-йисуз кхьена ва шаирди Ахцегьрин халичаяр храдай артелда авай дагъви дишегьлийриз бахшна. Сад-садаз къарши приемралди А. Фатахова куьгьне ва цIийи хуьруьн къамат гузва. Куьгьне хуьр «агъзур сарин зулумдин- ни мичIивилин чиркин пацак акьалт хьана сефил чинал вагыпивилин асрийрин цак; чил хьиз винел кIеви хьана иви чIур хьайи гъурадин як» зегьерла- миш хьанвай. ЦIийи хуьр - им «садвилелди, гьил- гъилеваз дуьньяд(ин) винел такур хьтин азад уьмуьр...» къурмишзавай хуьр я. Шаирди хкянавай гьар са художественный такьатди шиирдин идейно-тематический метлеб ачух;!из, вилиз аквадайвал, жув гьа кардин иштиракчи хьиз, къалурзава.
Фатахова милли поэзияда эверунин къайда вилик тухвана. Адан шаирвилин устадвал артух жезвай, ада советрин урус ва маса миллетрин лите- ратурайрин тежрибадикай менфят къачузвай, вири- далайни адаз В. Маяковскийдин таъсир екеди тир.
«Вад йис - къуд йиса» шиир залан индустриядин эцигунрикай я. Идаз ухшар шиир В. Маяковскийдиз- ни ава - «Первый из пяти». Маяковскийди хьиз, вичин шиирдикни эмирдин, къуватдин интонация кутуналди А. Фатахова индустрияламишзавай советрин уьлкведин къизгъин гьерекат къалурзава. Шиирдин гьар са ибаради, ц!арцIи и гьерекатдиз эвер- зава. Лирический геройди, ватанэгьлийрин эверуни («Зегьметчи халкьар! Къачу ири камар..., ягъ уьт- квем, я гужлу гъилер», «цIай ягъ, курай») абур руьгьламишзава. Шиирда кьве кас ава: лирический геройни рабочий. Рабочийдин тIвар кьунвач, ам умумиди, халкьдихъ галаз сад хьанвайди я, ам вири шиирдин бинеда ава. Ингье шиирдин сифте:
Ягъ! Ягъ! Ягъ! Яда чна уьтквем! Къизмиш хьурай, Курай, Куз-куз
Гьавайриз чукIурай Хкатдай гьар са цIелхем!
Гьамиша гьерекатда авай вахтуни гьар са каедик, * ® гьар са шейиник гьерекат кутазва. Куьгьнеди кузва, чкIизва, промышленностдин карханаяр эцигзава, анра кIвалах ргазва. И шартIара кьилинди виридан гьерекат я, "садни, са касни, бейкар кIарасни чи" жемиятдин къене тамукьрай йигъи». Ихьтин виридан гьерекатди «цIай» арадал гъизва ва и «цIай» авай- авачирди кана алугун патал ваъ, анжах гьар пата заводар, фабрикар, мяденар, шахтар хкаж хьун патал, агалкьунриз фин патал я.
Маяковскийди хьиз А. Фатаховани цIунни ракьун образ гузва. «ЦIай! ЦIай! Щай! Гьар пад цIай!», «Ягъ! Ягъ! Ягъ!» ибарайри кьуд пата, на лугьуди, ц!айни гум тунва, амма им поэтический образ я, сад лагьай вад йисан, социализмдин эцигунрин гьайбатлу образ я. ГъвечIи я шиирдин сергьят гуьтIуь- ди туш. Шиирдин саки гьар са цIар халкь чIехи эци- гунрал гьевесламишзавай лозунг я. Шиирдин гьар са цIарцIин гужлу ва хуш сес сад хьиз къуватлу я, и къуватни жуьреба-жуьре поэтический фигурайри мадни йигинарзава. Шашунин, цIун образар авайди хьиз, и шиирда вахтунин образни ава. Ибур вири сад-садал аруш хьана, битав са образ - социализмдин эцигунрин образ яратмишнава.
А. Фатахован яратмишунра хейлин чка культурный революциядин темади кьазва. И тема гьам адан поэмайра, гьикаяйра, «КьатI-кьатI авур зунжурар» романда, гьамни адан шиирра гегьеншдиз гьялнава. «Медени аскер», «Медени гьужум», «Дяведа» шиирар са месэладиз - культурный революциядиз талукьбур я. Тема сад ятIани, гьам ачухарнавай поэтический такьатар жуьреба-жуьре я. «Куьгьне» эпитетдалди анжах шейинин куьгьневал къалурун бес жезвач, идан метлеб екеди я. И ва маса эпитетар ишлемишуналди А. Фатахов умуми образдилай конкретный образдал элячIзава. И гаф ада жуьреба-жуьре ибарай- рихъ галаз ишлемишзава, алакъада твазва ва конкретный шикил къалурзава: «куьгьне йикъар», «куьгьне никни, какадарнавай буш чилер», «куьгьне зегьерлу, ктIай гьал», «куьгьне уъмуьр», «куьгьне шартIар», «тергин чна куьгьне гьалар («Медени аскер» шиирдай).
А. Фатахован эвер гунриз зегьметчи халкь гьеве- слу гьерекатдик кутадай къуват ава. Эгер «Ягъ! Ягъ! Ягъ!» гафар рабочийдин ракьун гъилерин къуват къалурунин такьат ятIа, «Медени гьужум» шиирда ихьтин эвер гунри, алава яз, уьмуьрдин къуват, гьерекат къалурзава. Са бязи шиирар ихьтин эвер гунралди башламишни жезва, куьтягьни. «Медени гьужум» шиирдин строфа «Вири! Вири! Вири!» гафа> ралди башламиш жезва ва В. И. Ленинан «Шела! КIела! Шела!» гафаралди акьалтIзава.
Анжах «вири» гаф шаирди са шумудра ишле- мишнава. Идалди шаирди виш йисара агъавал авур мичIивал терг авуниз виридаз эверзава. Шаирди эмирзава, буйругъзава: «Ша! Ша! Ша!», «Сад ийин зарб къанни садаз!» Шаирдиз чизва: им партиядин эвер гун я ва «большевик хьиз мягькем хьун я», «чIехи регьбер партиядиз дуьз гаф гун я».
«Дяве» шиир икI башламишнава:
«Гурум... м...гуг... г... г... румм... гом... м...» Ина вири гьерекатдик ква: туп, гуьлле, газ, паровоз, танк, аэроплан. Ибур чеб-чпе акьаз, дере-тепе куз, ц!ай кьаз, душмандихъ галаз къати дяве физва, вилик квай, акатай герексузди, вилик финиз кьец! гузвайди, энгеларзавайди тергзава, адан чкадал цIийидаз рехъ гегьеншарзава. Шаирди успатзава: «И дявени дяве туш чаз, инкъи- лабдин сувар я».
А. Фатахован эсерра, В. В. Маяковскийдин эсерра хьиз, чIехи чка ракъинин образди кьазва. Ракъинин образ - им шаирди хранвай социализмдин образ я. Вири тIебиат адан эсерра ишигъдик ква. Месела, «Рекъерин зарбачияр». И шиирдин бинеда гьакъи- къатдин шикил ава, ина шаирди куьгьне гьакъикъатдин чкадал цIийиз туькIуьрнавай гьакъикъат къалурнава. Шиирдин тIварцIи лугьузвайвал, ина рекьер, муькъвер расзавай зегьметчияр рекьерин зарбачияр я. Абуру рагар падпадзава, гегьенш рекьер расзава, вучиз лагьайтIа абур «лазим я а кьадар, гьикьван лазим ятIа чандиз иви къекъведай дама- рар». Зарбачийрин везифаяр гзаф я, абурукай сад «гьуьлуьн къерехдилай дагъдал, дагъдай дагъдиз, дагъдилай тIулал» рекьер расун я, гьикI лагьайтIа «къенин юкъуз рекьер тахьун, четин хьунухь финиф- хтун, болыневшсд (и) хьиз къайгъу тавун - им язва душманд гъиле яракь вугун, вилер аваз фир рехъ такун!»
Вичин са жерге эсерра А. Фатахова халкьдин бахт патал, дуствал, рейсадвал патал женг тухузвайбурун образар ганва, империализм беябурзава. Месела, «Инкъилабчидин кьиникь», «Саккони Ванцетти», «Европадин жаллатIриз», «Чинани ана», «9-январдиз», «Дяве».
«Европадин ясаллатIриз» шиирда А. Фатахова халкьдин иви хъвазвай, «север хьтин куьк хьанвай.
зилияр», «ивидинни черпелвилин гуьгъуьна авай ал- чахар» русвагьзава. Шаир инанмиш я: «цIийи пагь- ливанар» жеда ва абуру зегьметчи халкьдихъ галаз девлетлуйрин гьахъ-гьисаб ийида.
Девлетлуйрин гьахъ-гьисаб ийизвай кас-револю- ционер къалурнавай шииррикай сад «Инкъилабчидин кьиникь» я. Революционерди жегьил йисарилай башламишна вичин уьмуьрдин эхирдал кьван халкьдин азадвал патал женг чIугуна ва ам душмандин гуьлледик ярх хьанатIани, адан баркаллу тIвар,
гьерекатар дуьньяда амукьда, «пролетар инкъилаб- дин къати цIайлапан» дуьньядиз михьиз чкIида.
«Чинани ана» кьве паюникай ибарат гъвечIи поэма я. Сад лагьай пай «Чина, СССР-да» - им социализмдин эцигунрикай, вад сан план агалкьунралди фад тамамаруникай ийизвай шаирдин лирический суьгьбет я. Кьилин образни - им вири Советрин Ватандин образ я, «азад тир азадвилин яру уьлкве- дин» образ я. Шаирди тестикьарзава: «Гьукуматдин иеси я вилшсан лукI, къенин йикъан яру фяле». «Гьукуматдин иесиди» вижесузди тергзава, цIийи хъийизва, «чи азад тир жемиятди эцигиз социализм».
Поэмадин кьвед лагьай паюна «Ана, капиталист уьлквейра» суьгьбет капитализмдин уьлквейра авай гужарикай физва: ина агъзурралди гинган, мекьи инсанар кIвалах, фу, партал авачиз бейкар я. Мекьи, гишин халкьди наразивал ийизва, абуру къати дяве ийизва. Шаир инанмиш я: «Гъалнб жеда гьар чкада, гьар уьлкведа пролетарар!»
Малум тирвал, Дагъустандин халкьарин литера- турайра проза поэзиядилай жегьил я. Лезги литера- турада прозадин бине эцигайдини А. Фатахов я. Адахъ «Риза», «Газет», «Бубадин веси», «Лянет» тIвар алай машгьур гьикаяйрилай гъейри, прозадин маса эсерарни ава. Месела, «Чнани хъвана», «Магьсул аллагьди гудач - зегьметди гуда» ва масабур.
ЦIийи девирдин образ тамамдиз хурун патал поэ- зиядин такьатар бес жезвачир, и девирди гегьенш сергьятар истемишзава. ЦIийи девирди ц!ийи инсан- дин кьадар-кьисмет дериндай къалурун патал А. Фатаховаз проза герек тирди чизвай. Ам лирикадин шииррилай прозадал, поэмайрал, шиирралди кхьенвай романдал атана.
«ЦIийи дуьнья» газетдин куьмекдалди А. Фатахова маса шаиррихъ ва писателрихъ галаз санал Коммунистрин партиядин, Советрин гьукуматдин чIехи идея халкьдив агакьарзава. «Газет» тIвар алай маналу, дерин эсерда писателди ганвай образрай куьгьне ва цIийи уьмуьрдин векилрин арада физвай къати женг аквазва. Аслан активный комсомолец- селькор я, ада колхоздиз зиян гузвай, ам чIуриз алахъзавай Шидибег, Нурмет, фекьи ва масабур «ЦIийи дуьньядиз» кхьей вичин макъалада беябурзава. И кьве къуватдин, кулакринни колхозчи леж- беррин, арада авай къати аксивилер, душманвал
писателди художественный такьатралди еке устадви- лелди къалурзава. Душманри гьикьван женг тухванатIани, кьисасар вахчуз алахънатIани, абурун кьадар-кьисмегдин эхир жезва, девлетлуйри агъавал ийиз хьайи виликан хуьруьн чкадал колхоз тешкил- навай бахтавар хуьр арадиз атанва.
А. Фатахован героярни, автор вич ва адан Ватан хьиз, жегьилбур я, Ватандин иесияр я. И жигьетдай Ризадин гафар фикирдиз хкин: «За гьамишанда лежбер закай жедач, фяле закай жедач, конторда кхьинар ийирди закай жедач, машинар гьалдайди закай жедач лугьуз фикирдай. Инсанрикай вири жеда, эгер гуьгъуьнал кас хьайитIа. Гуьгъуьнал чи гила Советрин власть ва Коммунистрин партия ала. Абуру вири зулумдик квай алемдиз инсанвилиз рехъ къалурна... Виридалайни важиб тирди кГвалах авун, зегьмет чГугун, ашкъидалди ва къуватдалди яракьламиш хьун я, герек, акI кIвалахна кIанда хьи, зегьметдин бегьер хкуналди, тIуьналди, маса гунал- ди куьгягь тежен, ктIай хуьруьн чкадал хъсан цIийи, шегьердин формадин хуьр расин, кIелин, чирин...» «Риза» гьикая, хейлин маса эсерар хьиз, школадин учебникра, хрестоматийра гьатнава. Гьикаядин кьи- лин геройдин тIвар умумиди хьанва.
А. Фатахован яратмишуна прозани поэзия сигъ алакъада ава, абурун кьилин темани революцияди- лай виликан ва социализмдин девир я. Адан эсеррин арада и жигьетдай чIехи чка поэмайри ва шиирралди кхьенвай романди кьазва.'
Малум тирвал, 1931-йисан июлдиз А. Фатахова вичин сад лагьай «Зарбачи Гьасан» тIвар алай поэма куьтягьнай.
Критикади поэмадиз еке къимет гана. Э. Капиева «Зарбачи Гьасан» поэмадин кьетIенвилер вичин «Дагъустандин литератураяр вилик финин асул девирар» макъалада ачухарнава. «Зарбачи Гьасан», - кхьизва Э. Капиева, - гегьеншдиз машгьур авуниз ва маса чIалариз элкъуьруниз лайихлу эсер я. Им ДАССР-дин пролетаррин поэзиядин еке агалкьун я» .
Поэмада гьерекатар вилик финиф йисан кьуд вахтунихъ галаз алакъада ава: и гьерекатар гаталай гаталди кьиле физва ва абур шаирди тIебиатдин шикилрихъ галаз устадвилелди хразва.
Поэмада А. Фатахова рабочий класс арадиз атун, яни социализмдин шартIара дагъви лежбердикай рабочий хьунин рехъ, къалурнава. И рехъ, гьелбетда, Гьасанан уьмуьрда регьятди туш. Фатахован Гьасан гьерекатда ава, ам заводдихъ галаз чIехи жезва, вилик физва ва лигим жезва, адан фикирар гегьенш жезва, къастар - чIехи. «Буш дереяр», «гегьенш чуьллер» акурла, Гьасана фикирзава:
- Тракторар кIандай иниз! - ТIуб туькIуьрна къалана. - Кьулан вацIун ширин ятар И чуьллериз чкIайтIа, Вишералди тракторар Геллегь-геллегь гьатайтIа, Дугъриданни хушбахт жедай И кесиб тир чи халкьар...
Поэмадин дибда авай агьвалатарни гьакъикъатдинбур я. «Дагъустандин Огни» заводда сифтедай чара уьлквейрин пешекарар гзаф авай. ЧIуру къастаралди, капитализмдин къайдаяр эцигиз кIан хьуналди абуру шуыие цIурунин планар тамамаруниз манийвилер гуз, кIвалах энгелариз хьана, рабочий- риз шуыпе гьазурунин тегьерар чирзавачир, зегьметдин дисциплина чIуру гьалдиз атанвай. Рабочийрини, ибуруз акси яз, митинг кIватIна ва къецепатан пешекарар галачиз чпи-чпиз шуыпе гьазурунин къайдаяр чируниз эвер гана. Заводда хьайи четннвилер, рабочияр гьевесламиш хьунухь, зарбачийрин гьерекат, планда авай хъалхъам ацIурун патал парторга- низацияди чIугур зегьмет А. Фатахова устадвилелди къалурнава. Поэмада социализмдин карханайрихъ галаз рабочий классни жанлу жезва, хкаж жезва. Колхозда зарбачи хьайи Гьасан заводдани рабочий- рин селдик экечГзава, адан савадлувал артух жезва, ам партиядин жергейриз гьахьзава.
«Зарбачи Гьасан» поэмада хьиз, «МТС» поэмадин дибдиз къачунвай темани рабочий классдинни хуьруьн зегьметчийрин арада авай дуствал я. А. Фатахован эсерра хуьр галачиз шегьер, шегьер галачиз хуьр авач. Поэмадай аквазвайвал, суьгьбет лирический герой вичин юлдашарни галаз МТС-диз атуниз, меха- ?
низаторри йифди-югъди чIугвазвай зегьметдиз, абурун дуствилиз талукь я. Позмада яшайишдин гьерекатар геройрин рахунралди ачухарзава. И рахунри поэмада важиблу чка кьазва ва А. Фатахова виликан лезги поэзиядиз хас тахьанвай и адетдикай, тIебиатдин шикилар жумартдиз гуникай гегьеншдиз менфят къачунва. И рахунарни механизаторринни гьабурал кьил чIугваз атанвай мугьманрин арада физвайбур я. Ибурни кьуру, "буш рахунар туш, абурай колхоздин уьмуьрда МТС-рин роль, халвь авадан хьунухь, колхоздин уьмуьрдин артуханвал ва куьгьне сегьне- дин агъузвал, мичIивал аквазва. Поэмадин метлеб ачухаруниз ана устадвилелди ишлемишпавай художественный такьатри куьмекзава: «тракторрин гьар куьтенди къазуниз виш саран зулум», «абурун гьар хци макъуни мичIивиляй акъудиз гум», «девлер физвай къазуниз йиф», «виш йисарин ктIай уьлкве чIулав палчухрай акъудун».
Къаншарвилин, гекъигунин приемралди А. Фата- хоза куьгьне ва цIийи гьакъикъатдин шикил гузва. Шаирдин «вири халкьди къуз цадайла, куьне вучиз йифиз цада?» суалдиз механизаторри жаваб гузва- «...вири халкьди къуз цадайла, вири йифиз ксудай- ла, и ваз аквазвай чуьллер...» баябан тир, абуруз тракторар акурди тушир, абур къараткенламиш хьан- вай, анра виш йисарин патахъ туьрез ликь-ликьралди къекъвезвай. Зегьмет чIугвазвайбур кесибар тир, кеф чIугвазвайбур - девлетлуяр. Гила, советрин девирда, «чна цазва коллективриз, атанвай цIийи рекьиз».
Поэмадай «дуст», «дуствал», «юлдаш» гафар гьалтзава; и гафарин метлеб кьетIенди я, вучиз лагьайтIа им колхозникрин, рабочийрин-механизаторрин ва интеллигенциядин арада авай ц!ийи алакъа я, им «сад вирибур патал, вири сад патал» лагьай чIал я.
Якъин тирвал, 1934-йисуз А. Фатахован шикилрални безетмишнавай «Дагъларин разведчикар» тIвар алай поэма ктаб яз акъатнавай (адан титульный листинал«аялриз гьикая» кхьенва). Поэмадин бинеда дагъларин девлет ахтармишзавай, им халкьдин къуллугъдиз элкъуьрзавай советрин разведчикар ава. Абурун баркаллу зегьметди, тIебиатдин шикилри кIелзавайдан гьиссер гужлу ийизва, виликдай баябан, разведчикар атайла чан акьалтнавай дагъларин гуьзелвилел гьейранарзава. И эсердин кьетIенвилерикай
сад адан герояр датХана гьерекатдик-хьун я; эсер вични манидиз ухшар я. Разведчикри рагар-тепеяр тупIалай ийизва, дагълариз техника акъудзава, абурун «бедепдиз» турбаяр авадарзава. Эгер виликдай «кьакьан бушлухра», «дагъларай дагъдиз лув гузвай кард» тиртIа шад, гила советрин разведчикри, социа- лизмдин гьакъикъатди дагълариз В. И. Ленинан идеяяйрин ишигъ чукIурна, «лал, биши дагъларии чкадал «советрин цХийи дагълар жезва рагъ хьтин * экуь», зарбачи фяледи, вири халкьди «хушбахт ийида чи яру уьлкве».
А. Фатахован цIийиз жагъун хъувунвай гуьзел эсеррикай сад «Гуьл-Пери» поэма я (поэма и цIарарин автордив Н. А. Ахмедова вуганай). Поэмадин тема ЧIехи Октябрдин революция жедалди ва советрин властдин сифте йисара дагъви дишегьлидин кьадар-кьисмет я. Шаирди ина куьгьне ва цIийи девирдин несил къалурзава. ЦIийи несил - им Гуьл- Пери, сельсоветдин председатель, школадин, педкурсарин учителрин ва комсомолрин коллектив я. Куьгьне несилдин векилар фекьи, Теймур, Ак-Верди, Мегьамед ва масабур я. Поэмада иштиракзавайбур гзаф я, амма кьилин гьерекат Гуьл-Перидихъни Нигерахъ галаз алакъалу я. Дидединни рушан кьисметар къалуруналди А. Фатахова яланчи, темягькар фекьидин, кьве чин алай къаних, зулумкар Теймуран, зегьерламиш хьанвай явакьан Мегьамедан образар дуьздал акъудзава.
А. Фатахован эсерра тIебиатдин шикилри кьетIен чка кьазва. ТIебиатдин рангар, адан дегишвилер шаирди вичин геройрин гуьгьуьлрихъ галаз, умуд- рихъ, хиялрихъ ва гьерекатрихъ галаз алакъаламишзава. И поэмани ада тIебиатдин къалабулух квай, тIурфан акьалтзавай шикилдилай башламишзава. Ихьтин шикил Нигеран, кьурай, алугнавай пеш хьиз хьанвай, куьмексуз, такьатсуз, кесиб хендеда дишегьлидин кьисметдихъ галаз алакъада ава. Кашани мекьери гьелекнавай Нигер чандин гъазада ава, амма адаз рекьиз кIанзавач: чан ширин я, вичин Гуьл- Пери нел турай. И чIавуз адан патав фекьи, стхаяр хуьруьнвияр къвезва.
Поэмада Нигеранни фекьидин рахунри еке чка кьазва. Нигеран гьар са келима фекьидин рикIиз сухзавай жида я. Фекьидин образ - им умумиламишнавай, «гафар гуьрчег, амал чIуру» уюнбаздин образ я. Авторди поэмада и диалог еке устадвилелди кхьенва. Фекьидиз вичин наразивилер авуналди Нигера адан гьаясузвал, яланчивал, фендигарвал, вичикай чан алай гьар са шей икрагьзавайди дуьздал акъудзава. Вичиз акур дарвилер, ихтиярсузвилери, къансузвилери Нигеран вилер ахъайзава. Ам секин я, гила адаз куьмекдин лазимлувал авач. Адаз вичин ихтиярдин иесивал ийиз кIанзава, вични инсан тирди тестикьарзава.
Дидедин пеше халуд кIвале рушал гьалтна. Идан - , дидардизни, Нигеран дидардиз хьиз, сельсоветдин председатель акъатзава ва аялдиз инсафсузвилер ийизвай Теймураз туьнбуьгь ийизва. Ингье Гуьл-Периди сифте школа, ахпа райинтернат, педкурсар куьтягьна, вичин хуьруьз хтана ва цIийи хуьр туькIуьрунин женгиник экечIна. Классовый душманрин манийвилериз дирибашдиз таб гузвай, вичин кар жуьрэтлувилелди кьиле тухузвай Гуьл-Перини фекьидин фитнедик акатна. Поэмадин кьилин фикир - им душмандихъ галаз женг тухвай, куьгьнечивилиз муьтIуьгъ тахьай комсомолка руш Гуьл-Перидин къамат къалурун я.
А. Фатахов гъвечIи эсеррилай эпический чIехи формайрал лиро-эпический поэмайрал, мадни лагьайтIа, шиирдал кхьенвай романдал элячIна, имни неинки шаирдин вичин, гьакI Дагъустандин халкьарин литературайрани чIехи агалкьун хьана. Граждан дяведин, къецепатан чапхунчийрихъ галаз хьайи, кулакрихъ, ругьанийрихъ галаз хьайи женгера халкьдин игитрин социализмдин гьакъикъатдин шикил тамамдиз чIугун патал чIехи эсерар: поэмаяр, повестар, романар герек къвезва. И жигьетдай «КьатI-кьатI авур зунжурар» тIвар алай шиирдал кхьенвай историко- революционный роман А. Фатахован яратмишунрин гьуьндуьр я. Роман прозадин жанр я. Вичин и эсер шиирдалди кхьиниз, аквадай гьалда, Дагъустандин литературайра вини дережада авай поэзияди, А. С. Пушкинан «Евгений Онегин» романди таъсирнава.
«КьатI-кьатI авур зунжурар» романда 20 - 25- йисан тарихдикай ихтилат физва, революционный халкьди пачагьдин зунжурар кьатI-кьатIун, Коммунистический партиядин регьбервилик кваз социалистический гьакъикъат тестикьарун къалурнава.
Романдин гьерекатар къаршивилин приемдалди ачухарнава, ина сад-садаз къарши кьве къуват ава. Са патахъай, Магьамад, Иван, Гуьлназ, партячейка- дин секретарь Къурбан, Салман, Шсуф, рабочияр ва колхозникар-лежберар. Сифтедай ибур бедбахт, магьрум, чпин яшайиш, ихтиярар патал алахънавай инсанар я. Абур уьмуьрдин четин «университетрай», классовый женгерай дирибашдиз экъечIзава, ахпа абуру хуьре-шегьерда социализм туькГуьрзава. Ибу- руз акси терефдал фекьи, полиция, Атлухан, Али, Мисри, Рустам, Мирзе-Бутай ва масабур ала. Романдин кьилин вакъиаяр А. Фатахова Магьамаданни Гуьлназан образралди ачухарзава.
Магьамадни Гуьлназ кесибрин веледар я, абур кьведни гьа агъур девирдин цIаярай-мурцарай акъатзава, абур сифте чараз, ахпа санал классовый душманрихъ галаз тухвай женгера лигим жезва. Магьамада шегьерда, Гуьлназа хуьре чIулав адетар, варлуяр негьзава, амма абурун къаншарда акъвазун патал и кьве жегьил такьатсуз я. Шегьердин уьмуьрди, рабочийрин интернациональный дуствили Магьамадаз зулумдин дувулар жагъуриз куьмекна.
Советрин власть дагъларани тестикь хьана, колхозар тешкилна. Магьамад сифте колхоздин председателвиле эцигна. Ада вичин викIегьвилелди, гъавурда авайвилелди, партиядиз, халкьдиз вафалувилелди колхоз патал халкьдин ихтибар мягькемарна.
Романда кьилин мана куьгьне хуьруьн къамат дегишарун, адан ериндал колхоздин хуьр тешкилун я, вучиз лагьайтIа колхоздин метлеб халкь «дарвиляй акъатун», «кулакрин пацукай, виш йисарин мичIивиликай хкатун» я. Магьамаданни Гуьлназан дуствални, абурун муьгьуьббатни анжах са кардиз табий тир - имни хуьре классовый душман тергун, вад йисан пландин тапшуругъар тамамарун я. Магьамадан фикирар гегьенш, кьатIунар дерин я, ам колхоздин галатун тийижир къайгъудар я. Куьгьне хуьре гила кулакрин къармахрикай азад колхоз тешкилнава, халкь шад я:
Дагълар (ин) арада хъунч хьиз бине хьанвай
Лал ахвара къаткай гьа чи куьгьне хуьр
Элкъвена цIийиз Советри хайи
Хуьр хьана, туькIуьрзава цIийи уьмуьр.
А. Фатахова вичин куьруь уьмуьрда девирдин истемишунриз жаваб гузвай, къени чпин таъсирлувал хуьзвай къиметлу гзаф эсерар яратмишна. Шаирдин къамат, художественный устадвал гьар са эсердай аквазва. Адет яз, адан поэмайрин, гьикаяйрин, повестрин, шиирралди теснифнавай романдин гьерекатар дагълух хуьрера башламиш жезва, ц!ийи несилдин векилар вахтунихъ галаз вилик физва, Вилик фин А. Фатахова социализмдин индустриализациядин карханайрихъ галаз, колхоздин майишатдихъ галаз алакъада твазва. Абуру чирвилер къачузва, цIийи, бахтавар аямднн идеяйралди яракьламиш жезва ва чпин къуватар социализмдин эцягунриз серфзава. А. Фатахован геройри «куьгьнеди чукIур хъийиз, цIийи хъийиз», «ракь ракьук, къван къванцик какадарна гилигиз», «азад тир азадвилин яру уьлкве» эцигзава.
А. Фатахован яратмишунрин метлеб кьетIенди я, абуру чпел датIана кIелзавайбур желб авунин себебни ам я хьи, ада рикIел аламукьдай, советрин гьакъикъатдин инсанрин тамам образар яратмишна, адан эсерар къени чи шаирриз, писателриз багьа чешне яз ама, абуру учебникрани литературадин хрестоматийра чпиз мягькем чка кьунва.
З.Г.Бирембеков
