Мир - вашему дому, покой - вашей душе!
КЪАЗИ КЪАЗИЕВ
КIИРИ БУБА
(Повесть)
(Давам)
КЬУШУН ЧКIАНА
Йикъарикай са юкъуз Бубадин рикӀел вич текдиз фена са чӀехи тамун дерин яхада къекъуьн акьалтна. РикӀе гьатай кар тавуна акъвазиз тежедай хесетрин итим яз адавай и сефердани а кар тавуна акъвазиз хьанач.
Дуьньяда зурба тамарни жеда кьван. Маркъуда, Шивиртахда, Макъа... гьахьтин зурба, сад акурла муькуьди рикӀелай алатдай тамар ава. И Тамара экъечӀнавай гигин.. пипин, вершин... тарарин танар пуд итимдин хурухда гьакьдач. Абурун кукӀвариз килигиз кӀан хьайитӀа, инсандин бапӀах алатда. Юлдашар Пикер хивел туна, Буба тфенгдин юкьвалай кьуна Шивиртахдин тӀула авай гьа ихьтин тамуз текдиз фена къекъвезвай. Миллион йисара тарари чпин акунар гуьрчегариз гьар йисан гатфариз алукӀай либас- пешер зул хьайиша авадариз чиле чуьруьтмиш хьуникди арадал атанвай тамун накьв памбаг хьиз хъуьтуьл я. Табагъ шаламар алай кӀвачер яваш-явашдиз эцигиз, тади квачиз физвай Бубадиз яргъалай хьиз зурба са таран патавай рагъул гирдим хьтин са сев акуна. Эвел заманадин и тама (гзаф затӀар севериз ухшар я: тек-тек чкайра чилелайтӀуз экъечӀнавай зурба патахъ тарарин «кӀу- лар» акъиснава, са мус ятӀани, ни ятӀани атӀай зурба тарарин чиле амай пунарал рагъул хьархьамар акьалтнава. Бубадизни и сев сифте гьахьтин са таран пун хьиз акуна. Буба севрез, сев Бубадиз килигиз акъвазна. Севре гьич япун кIвенкӀни юзурзавач, Бубани секиндиЗ акъвазнава. Ада фикирзава: и сев ягъайтӀа гьикӀ ятӀа, ягъ тавуртӀа? Са рикӀи лугьузва: «Чуьлдин вагьши гьайван яна гадра, адан хам хтӀу- на!» Муькуь рикӀи маса фикир ийизва: «Ваъ, вун иниз северни, сикӀер ягъиз атанвайди туш, халкь кашал гъанвай къазахар хуьряй чукуриз, ваз писвал авур, вун маса гайи инсанрилай кьисас вахчуз хтанвайди я. Чуьлдин гьайвандив ви вуч гва кьван!»
Икьван чӀавалди секиндиз акъвазнавай севре япар кьама туна, кьил са жизви виниз хкажна. Бубадин далудиз мекьи зуз яна: «Ам тепилмиш хъайитӀа за вуч ийида? Ядани? Ваъ, ядач. Эгер тепилмиш хьайитӀа, ахпа яда. ТахьайтӀа гьамни чан алай гьайван я. Ч1ал чидачтӀани, гьадазни яшамиш жез кӀанзава. Белки адахъ вичин балаярни ава жал. Къуй яшамиш хьурай...»
Севре Бубадилай дилер алудзавач.. .Ам алзмат жедайвал секиндиз акъвазнава, вуна лугьуди, ам чилиз янавай кӀанчӀ я. «Ада вуч фикир ийизва? Гьужум ийиз кӀанзаватӀа?» - хиял фена Бубадин рикIяй.
«Ихьтин вахтара инсандин гъавурда акьун регьят я, адан рикӀе вуч хиял аватӀа чир жеда. ИкI хьайила, адаз ваш ачухдиз гьужум ийиз кӀан хьайитӀа жув хуьзни жеда, четин кар чинеба вун кьулухъай ядай душман гьалтун я. Гзаф вахтара гьакI женни ийизва. Ви мукьвада вун маса гузва, ви мукьвада вун язава...»
Тфенг авай гъил куьрсарна ихьтин фикирар ийиз къах, хьана акъвазнавай Буба гьич саймишни тавуна, сев кьулухъди элкъвена яваш- яваш вичиз кӀандай патахъ хъфена.
Цикерин хивел хтайла Бубади и агьвалат вичин юлдашриз ахъайна. Ибила чин чӀурна.
- ГьикӀ хьана, вуна чин чӀурна хьи?- хабар кьуна Бубади хъуьрез-хъуьрез.
- Чин чӀур тавуна бес за вуч ийида, хзан сагъ хьайиди (вичин туьнтвиляй адаз «хва кьей кас» лугьуз кӀанзавай, амма жуьрэт ийиз хьанач). Хурук акатай сев ягъ тавуна тадани?!
- Ам вучиз яда, чуьлдин гьайван? Адан язух тушни?
- Я Буба, мусурман яз Зайналабид язух татай. Ви дуст яз Къазимегьамед язух татай, урус ятӀани, инженердин жегьил гада язух татай, ваз чуьлдин гьайван гьикӀ язух атана?
- Я дуст кас, Зайналабид за кьейиди туш, ада вичи вич рекьиз турди я. Зун етим аял яз, ада зи зегьметдин гьакъи ганач. Са зи зегьметдин гьакъи ваъ. Ада зун неречӀдай кьуна. За адаз зун неречӀ яни, тушни чирна кӀанзавай. Къазимегьамед ягъун зи ахмакьвал хьана. Ам за ядайди тушир, амма фитнеди зун рекьелай алудна, алдатмишна. Инженердин гада за нубат алаз кьейиди я. Вичин бубадиз такӀан хцикай туна вучда? Инженердиз фяле синифдин хам хтӀунна чемоданра тунвай пул гьайиф атана, вичин хва гьайиф атанач. Севре са касдин хамни хтӀуннач, масада къазанмишай са кепекни вичин жибинда тунач. Ам вучиз рекьида? Эгер рекьидайбур ятӀа, чна тамара авай север ваъ, и чи хуьре авай север кьена кӀанда, ва я хуьряй чукурна халкьдин кьамалай алудна кӀанда.
- Я кас, яргъи ихтилатрикай вучда? - хъел атана КIири Бубадиз, - Яда, Аюбхан, къачу садра чарни къарандаш, кхьихь! «КӀирийрин хуьре ацукьна кесибар чандивай ийизвай къазахриз КӀири Бубадин патай эмир! Куьн КӀири Буба кьун патал, икӀ тахьайтӀа яна кьин патал атана хуьре ацукьнава. Бес вучиз кьазвач, вучиз рекьизвач? Зун тек яз, за квез КӀутӀларин сурариз эвер гана, куьн малар хьиз катна. Куьн хуьре аваз за БицIи Къурбанан кӀвалериз гуьлле гана, куьн папар хьиз месерикай хкечӀнач. ИкӀ хьайила, куьн зун кьаз, зун рекьиз атанвай угърашар туш, халкь тарашиз атанвай къачагъар я. Куьне тарашай кьванди бес я. Гила тадиз хуьряй экъечӀна куьн атай жегьеннемдиз квахь хъия. ТахьайтӀа завай аквамир. За куьн верчер хьиз са- сад кьаз, кьилер атӀуз, ахъайда. КӀири Буба».
Ихьтин чар агакьай са вад йикъалай къазахар хуьряй экъечӀна хъфена, Бубадин рикӀ са кьадар секин хьана. Буба себеб яз къазахри КӀирийрин жемятдиз кӀур гузвай. Гила Бубадин са чар агакьайла къазахар катна хъфена, жемятрикни шадвал акатна. Жемятдин шадвал Бубадин шадвални я эхир!
И вахтунда Буба КӀутӀла авай Куьредихъ галаз таниш хьанваз жеда. Куьреди мад кьве кас галаз атана, Бубадиз юлдашвал авун хиве кьунва. Гьавиляй Бубади адаз са хейлин патрумарни галаз къуша тфенгар багъишнава. И кардикай Бубади вичин юлдашризни хабар ганва. Амма я Бубадиз, я адан юлдашриз Куьре Кьасумхуьрел начальникдин патав физ хквезвайдакай хабар авач. Гьавиляй Бубади вичин юлдашриз лугьузва:
- Юлдашар! Зун Бакудай хтана самбар вахтар алатнава. Ана авай юлдашри чаз яракьарни ракъурзава, патрумарни, амма абурун къимет гузвай касни авач. Къимет гана кӀанда, зун абуруз гзаф буржлу хьанва. ИкI хьайила, зун Бакудиз фида, куьне куь кьил акъуд. И мукьвара чпин хуьруьнбурукай кьве касни галаз КӀутӀла авай Куьрени квез юлдаш жеда. Инсанвилелди куьне куьн хуьх. Гьарда са патахъ ялиз куьне куь араяр чӀурмир гьа! Са вацралди зун хкведа, ахпа чна вири сад хьана чи округда цӀийивилер твада.
ИкI лагьана виридаз гъилер яна, Буба Алини, Къазанбегов Къадирбегни галаз вичин куьгьне юлдашрал кьил чӀугваз Бакудиз рекье гьатна. И сеферда ам вич гъвечӀи гада яз «яраб са кIвалах жагъидач жал» лагьай фикир аваз ваъ, вилик сеферда балкӀанар кухунарна ярхар авур файтунда авай кассирдив гвай пул къакъудиз хьаначтӀа, гила акатай гьи хузаиндин пул хьайитӀани къакъудна, ам Забратдин казармада вич хвейи рабочийриз пайда, Бакудай вичиз ракъурнавай кьван яракьрин пул гуда, - лагьана фена. Адан юлдаш яз хьайи Цациви Къазанбегов Къадирбеге гуьгъуьнай са шумуд сеферда инсанриз ахъагъай ихтилатриз килигайла, Бубади и сеферда Бакудин хузаинриз фир-тефир чка сал авуна.
- Са сеферда зун кефияр авачиз казармада курпашмандиз ацукьнавай,- рикӀел хкизва Къадирбега.- Гьекьни-каф хьана КӀири Буба атана акъатна. Адан гуьгъуьнал гъиле са чемоданни аваз Алини алай. Бубади чемодан ахъайна казармада авай гьар са фяледиз виш-виш манат пул пайна. Ахпа чеб кӀвалахал алай фялейрин месерин кӀанерикни виш- виш манат кутуна. Чемодан акьал хъувуна хъфидайла, Бубади лагьана: «Килиг гьа, гадаяр, эгер иниз полициядай кас-мас атайтӀа, квез зун акурди туш. Ни зун иниз атана лагьайтӀа, ахпа завай акун тавурай».
Буба хъфена са цӀуд декьикьа кьван вахт алатайла, дугъриданни, иниз 3 кас городовояр атана акъатна.
Чемодан гваз иниз атай кьве итим гьиниз фена? - хабар кьуна абурун вилик квай сада хъел квай кӀеви ванцелди.
Фялеяр къарагъна гьар патахъай кӀватӀ хьана, абуру городовояр юкьва туна.
- Чемодан гвай инсанар вуштинбур я? - лагьана фялейри инлай, анлай. Чеб элкъуьрна кьунвай фялейрин чинар акурла, къуьнерал чинер алаз вилик акъвазнавай городовойди «своложи» лагьана гьарайна, кӀвач чилел гьалчна. Фялейри абур хъуьруьнриз вегьена рекье хтуна, амма КIири Буба казармадиз атайдакай са гафни лагьанач.
Ихьтин агьвалатар садни, кьвед хьанач, - лугьузва Кьадирбеге. - КIири Бубади ара-ара гьар са хузаиндай гьараяр акъудна. Абурувай къакъудай пулар Бубади гьич садрани вичин жибинда тунач, фялейриз пайна. Тек са Бакуда авай фялейриз ваъ, ветегайрал тухуз анра кӀвалахзавай фялейризни кваз гана. абурун руфунар тухарна, беденар цӀийи авуна, кефияр ачухарна. КӀири Бубадин викӀегьвал, жумартвал, кьегьалвал акурла, зунни Бакуда акъвазнач. Буба хкведайла зунни гьадахъ галаз хтана. ТахьайтӀа заз са буругъда акъвазна тартарчивал ийиз жуван кьил хуьз кӀанзавайди тир. Бабудихъ галаз фидайлани зун гьа ихьтин хиял рикӀе аваз фейиди тир, - суьгьбет ийизва Къадирбеге.
Буба гьа вичи лагьайвал са варз алатайла хуьруьз хтана. Алидини ада кьведа-кьве чемодан патрумарни гъана. Хтай йиф Бубади Алини галаз вичин дидедин кӀвале авуна. Вичи гъайи парча-тикени, чай-шекерни дидедив вахкана ам пака вичин юлдашрин патав Алижан ягъай хивез хъфена. Юлдашар курпашман тир. Гьар йифиз сад КӀиридиз, Сарагиз, Ругундиз ракъуриз анрай чпиз недай-хъвадай суьрсет гъиз, ам куьтягь хьайила, мад сада гьа рехъ тӀушуниз чпин кьил хуьнлай гъейри, абурувай са затӀни ийиз жезвачир. Вичи гъайи савкьватар, патрумар гьардаз пайна секин хьайила, Бубади,- Куьре атана акъатначни? - хабар кьазва. - Айиб авач, - лугьузва ада, - гьамни къведа, татана адаз чара жедач.
Буба кисна. Пелек тӀуб кутуна ам фагьум-фикир ийиз акъвазна. Ахпа садлагьана кьил виниз хкажна хьиз ада башламишна:
- Я стхаяр, я юлдашар! Къазахар чна хуьряй чукурна. Зун маса гайи, заз писвал авур инсанрилай чна кьисас вахчуна. Гила чна и дагъларани тамара вуч ийизва? Яракьар чахъ авазва, юлдашар чахъ мадни гзаф жеда. Чун гила арандиз эвичӀна кӀанда. Куьне иердиз фикир це. Пачагьди кесибрал еке харжар эцигзава. Вуна лугьуди ам къекъвераг я. Кесиб лежбердихъ муьгьтеж тир пачагьар жедани? А харжар гуз тахьай чи лежбер стхаяр, кавхадин чина акъвазай жегьил гадаяр, чпин кесибвал гадарна вацра са шумуд сеферда Цмурдал, Кьасумхуьрел, са гьихьтин ятӀани чарар тухуз тахьай ажуз факъирар тухвана дустагъханаяр ацӀурнава, ягъиз, гатаз абуруз зулумар ийизва. Бес абуруз чна вуч ийида? Абуру чак умуд кутунва, чавай абуруз куьмек кӀанзава. Абурун язух тушни? Эгер чун намус квай инсанар ятӀа, чна абуруз куьмек авун лазим я. Имни са йифен кӀвалах я. Дустагърал акъвазнавай къаравулар чавай регьятдиз алудиз жеда. Чи тфенгрин ван хьайила, дуьздиз экъечӀдай са касни жедач. Начаникрини чпин кьилиз чара ийизва. Эгер чна ажуз хьанвай кесибар дустагърай акъудна абуруз куьмек авуртӀа, абурукай гзафбур чи патаз къведа, чи кьушун чӀехи жеда, чавай Кьасумхуьруьн начаникарни анай чукуриз, халкьдиз рогьятвал гуз, цӀийи къайдаяр эцигиз жеда. Гьикьван хьуй эхир, вечре хайи какани кваз кавхайрини есавулри къакъудзава...
- А начаникар пачагьди эцигнавайбур я, пачагьрихъ галаз акъажиз жедани, Буба? - лагьана Алиди.
- Жеда, лап хъсандиз жеда. Чна кесиб халкьдиз куьмек авуртӀа, абуру чазни куьмек ийида. Дагъустанда авайбур саки вири кесиб халкьар я. Абур вири сад хьана майдандиз экъечӀайтӀа, чавай вуч хьайитӀани ийиз жеда. Эгер чна кхьей са чар акурла хуьре авай къазахар катнатӀа, чи тфенгрин ван хьайила округда авай гьакимарни катдач. А чӀехи гьакимриз чпин чанар виридалайни гзаф ширин я гъа!.. Шейх Шамила пачагьдихъ галаз 25 йисуз дяве авуна, вири халкьар галаз чавай вучиз жедач!
- АкӀ хьайила ваз пачагьдихъ галазни дяве ийиз кӀанзава ман?!..
- Эхь, алакьайтӀа гьадахъ галазни дяве ийиз кӀанзава. Бес гьамни чун хьтин инсан тушни?!
Гьа инлай Бубадин юлдашрин руьгь фена. Пачагьдихъ галаз 25 йисуз дяве авунатӀани, эхирдай Шамилан кьилел вуч атанатӀа абуруз чизвай, гьавиляй абуру Бубадиз къвал гуз, адавай чара жез башламишна. Абур (КӀири Буба вич хьтин чанда рикӀ авай инсанар хьанач. Са вахтунда Бубадихъ самбар юлдашар авай: КӀиридай Али ва Абумуслим, Ругундай Агьмед, Ахцегьай Ибил, Гъепцегьай Гьемзе, Татар- ханрин хуьряй Аюбхан, Цациви Къазанбегов Къадирбег ва масабур. Хъсандиз яракьламиш хьанвай ибур Бубадиз бегьем кьушун яз аквазвай, ада и ксарихъ далу акалзавай.
Гьакьван кӀани яр вичивай къакъудна масада тухуниз килигна дуьньядикай рикӀ хайи, кьве сеферда гьукуматдин жаллатӀри кьуна дустагьдиз гадаруникди ажугъ акатай, дустагьрай хтайлани вичин миресри, мукьва-кьилийри вич маса гун себеб яз хъел атай КӀири Буба вичин чанни гана адалат патал, гьахъ патал, кесиб халкь патал женг чIугваз гьазур тир. Мердали халуди авур ихтилатриз килигайла, КӀири Буба дерин акьул, еке тежриба авай кас тир. Ада жуьрэтлувилелди ажуздан тереф хуьдай. Кесибдиз адан патай гьамиша регьим, гьуьрмет жагъидай, амма душмандиз инсаф жагьидачир. Ам са патахъай рикӀ михьи, вич хъуьтуьл, кесибдин, ажуздан дердиниз дарман, факъирдиз панагь тир, муькуь патахъай писвилиз писвал, залумдиз зулум девлетдиз къалум тир. Гьавиляй жемятдини ам гезмейриз - къазахриз маса ганач, хвена. И кар абуру чпин кьилин винизвал, намусдин чIехивал яз гьисабна. Амма адан юлдашар ихьтинбур хьанач, абур анжах чпин кьил хуьн патал Бубадин патав атанвайбур яз хьана. Гьавиляй кар кӀеве гьатиз акурвалди, абур гьар патахъ чкӀана.
ЧкӀунни акӀ чкӀана хьи, са-сад, са-сад хкатиз. Гьемзе Пидридин папан хурук акатна, руфуна гапур экъуьрна кьена, Якьубабурун Абумуслим ДаркӀушрал туьтуьниз кемен вегьена кьена...
ДаркӀушрин хуьре Абумуслимаз кӀандай са дишегьли аваз жеда. Вич къачагъ, къуьне берданка, хъуьчӀе патрумдашар, далудални КӀири Буба хьтин кас алаз хьайила, Абумуслиман вилик нивай акъвазиз жеда кьван! Адан квахьай кӀвач ДаркӀушрилай жагъизвай. Мукьвал-мукьвал гьаниз физ, вичин темягь ацукьнавай дишегьлидикай ягьанатар ийиз хтун адан пеше хьанвай.
Бубади адаз са шумуд сеферда лугьунни авуналда: «Килиг, КӀикудин хва. Вун авай рехъ чӀуруди я гьа! Ша вун а рекьелай кьулухь элкъуьгъ. ТахьайтӀа вун, «виринрихъ кткай кицI регъуьн рекье рекьидайвал,гьа рекье рекьида».
Абумуслима Бубадизни яб ганач, ам даркӀушжуван дишегьлидин гуьгъуьнай зкъечӀнач. Са сеферда Ахцегь Ибилни галаз а хуьруьз фейила дишегьлидин мукьвабуру ам къунагъламишна. КӀвалин юкьвал экӀягъай чӀехи суфрадал гъана абуру агъзур нямет эцигна: Дербентдин ципицӀар, Кьасумхуьруьн ичерни чуьхверар, Сараджавдин эрекь, Гуьржистандин чехир, гьуьндуьшкадин якӀар, гьерен якӀун кабабар, тӀанурдин фар... За квез гьикьван лугьун - суфрадал алачир затӀ хьанач. Ибилни Абумуслим акьван шад хьана хьи, рикӀе са шакни авачиз, чеб чпихъ агъунаваз, абуру къвалари чӀакьдалди тӀуьнни авуна, хъунни. Лагьанач хьи, «векьер чараданбур ятӀани, муьхцер чибур я эхир, са кьадар хьайила бес тушни?» Ваъ, чпикай лап первенаяр жедалди абур я тӀуьнивай, я хъунивай акъвазнач. Лап хъсандиз тӀамада хьайи са арада даркӀушри Абумуслиман туьтуьниз бейхабар яз гьалкъа авунвай цӀил вегьена, къвед са пата, кьвед муькуь пата акъвазна цӀил ялна. И
агьвалат акурвалди Ибил къарагъна катна, Абумуслим лагьайтӀа, аялрин гъиле жедай кӀарасин пагьливан хьиз, цӀилиник «къугъваз», къатадиз хьана.
ИкI кьена, абуру Абумуслиман мейит, кьулухъ патаз са кӀарасин хакни яна, хкана КьепӀирринни ДаркӀушрин сергьятда Къашкъа тIулал рекьин юкьвал гадарна.
рекьиз тадай алчах затӀ», - гьараяр гана Бубади адаз. ИкI хьайила Ибилазни Бубадивай чара жедай багьна жагъана. Амни хъелна хъфена Ахцегьа ацукьна. И жуьреда Бубадин «кьушундикай» пуд кас кими хьана. Аюбхандини Къадирбеге чпин арадани веревирдер авуна. «Гила Буба дили жезва, - лагьана абуру сада садаз. - Пачагьрихъ галаз, адан кьушунрихъ галаз дявеяр ийиз жедани? Гъиле тек патрум твадай берданкаяр аваз винтовкаяр, пулеметар, тупар гвай кьушунрин вилик экъечӀиз жедани? «Ажал агакьайла, кицӀи вичин иесидин шаламар недалда». Гила Бубадини гьакӀ ийизва. Адаз килигна, чи ажал вучиз агакьзавайди я! Гьич тахьайтӀа чавай атӀа Бакудиз фена гьакӀан фялевал кьванни авуна чи кьил хуьз жедачни?..»
ИкI меслят авуна, и кьве касдини Бубадихъай кьил баштанна. Абур хъфена гьич дуьздизни экъечӀ тийиз чпин кӀвалера ацукьна. Гьа икI Бубадин «кьушундикай» вад кас хкатна. Идалай гуьгъуьниз Алидини, Агьмедани Бубадиз къвал гуз башламишна. «Вири чкайра авайди КӀири Буба, КӀири Буба» лугьуз гьадан ван я, - лагьана абуру сада- садаз. - Чакай адан ябатӀаяр хьанва. «Вач, Али, хъша, Али. Ягъ, Агьмед, йикь, Агьмед». Гьикьван жеда. ДаркӀушрин хуьруьнбуру Абумуслим туьтуьниз цӀил вегьена кьейила, ада Ибилаз гьелегь кьуна. Абумуслим кьиникь адаз Ибилавай акуна. Адаз Ибил яна рекьиз кӀан хьана. Адани катна хъфена вичин кьилиз чара авунва. Чи кьилел къведайдини гьам я. Пака са кар хьайитӀа, ада чунни къвалал эцигна яна гадарда. Хъел атайла адаз вичин диде, бубани чир жедайди туш.
Идалайни гъейри, Бубадиз чунни галаз фена Кьасумхуьруьн дуванханайрал гьужум ийиз, начаник яна рекьиз, дустагъар ахъайиз кӀанзава. Адалай гуьгъуьниз ам Темир-Хан-ШӀуьредал гьужум ийиз гьазур хьанва. Ибур жедай кIвалахар яни? Вишералди, агъзурралди кьушунар авай пачагьдихъ галаз акъажиз жедани? Абуру чун кицӀер хьиз яна кьена тада. ИкI хьайила, «чина вил амаз кап эцигна кӀанда». «Вахт амаз гьарда вичин кьилиз чара авун лазим я...»
Чпи чпин арада ихьтин меелятар авуна, Агьмедни Али къвез-къвез Бубадивай яргъа жезвай. Агьмед са сеферда Ругундиз хъфейла, пуд йикъалай хтана. Алини, гагь кьил тӀазва лугьуз, гагь маса багьнаяр акъудиз хуьруьз хъфиз чарабурун муьхцера ксузвай. Ихьтин вахтара Буба текдиз тамара амукьзавай.
«Текдиз тама тарни тахьурай» лугьудай мисал ава. Тек яз хьайила цавай фидай итимдивайни са затӀни ийиз жедач. Бубани гьа чкадал къвезвай. Ам вични и кардин гъавурда акьунвай. ЦIакулар чухвана алуднавай дагъдин лекь хьиз ажуз хьана амукь тавун патал чара акун, са вуч ятӀани авун лазим тир. Вуч ийида? ГьикӀ ийида? Чара гьинай, нивай жагъурда?
Бубадин хиялар гьар патахъ чкӀана. Са патахъай, адаз вири негь авуна, экъечӀна Бакудиз хъфиз, гьана авай вичин юлдашар жагъур хъувуна, вичин гъиляй къведай кьван крар ийиз кӀанзавай. Муькуь патахъай, адаз Кьасумхуьруьн дустагъхана ацӀурнавай кесиб халкьар язух къвезвай. Бубади вичин вилик халкь зиллетдик кутуна чандивай ийизвай округдин начаникар алудна, дустагъар азад авунин, абур яракьламишунин везифа эцигнавай. «ИкI хьайила Дагъустандин маса кесиб халкьарни чи патаз къведа, чавай Дербентда, Темир-Хан-Шуьреда авай пачагьдин кьушунрихъ галазни дяве ийиз жеда,- фикирзавай ада. - «Жемятдин къажгъан муркӀадал ргада» лагьай мисал ава. Дагъустанда гзаф жемятар ава. Абур вири сад хьайила, зурба са жемят жеда. А жемятдин хура вуж акъвазда? Пачагьди чи кьамал акьадарнавай начаникарни къазахар акъваздани? Гьич жедай кӀвалах туш. Чавай абур терг ийиз, абурун чкадал чи итимар эцигиз, чаз кӀандай къайдаяр тайинариз жеда»...
Бубади ихьтин хиялар гзаф авуна. Эхирни ам са нянихъ хуьруьз хтана. Бегьем мичӀини тахьаймаз месик экечӀнавай Али къарагъарна, гьамни галаз Ругундиз, Агьмедан патав фена. Са жизви гьакӀан ихтилатар авурдалай гуьгъуьниз Бубади абуруз лугьузва: я кьей рухваяр, жуван хперик акахьна туьтер кьаз чилел гьалчиз абур рекьизвай жанавур гъиле гьатайла, ам тум атӀана ахъайдай адет туш. ИкI хьайила ам мадни пехъи жеда. Ада сад амай кьван вири хперни рекьида, эхирдай чубанарни. Гила чна округдин начаникдин тум атӀанва. Ада хуьре ацукьарай къазахар анай чукурна. Ам пехъи хьанва. Ада «Гирванкадивай» чӀехи кьушун ракъурун тӀалабнавалда. А кьушундин куьмекдалди адаз чун кьаз, чун рекьиз кIанзавалда. Эгер а кьушун атайтӀа, абурувай чаз вуч хьайитӀани ийиз жеда. И кардиз рехъ гана виже къведач. Яргъал ракъур тавуна, а начаник вич терг авуна кӀанда. Дустагъра авай кесиб халкьар ахъайна кӀанда. Ахпа абур вири чи пад жеда. Округда авай кьван милицаяр чпин яракьарни гваз чи патаз къведа. Гьабурни лезги халкьар я гьа! Абурухъни чпин стхаяр, бубаяр, рухваяр ава. Абурни кисна ацукьдач, къарагъда, абурун мукьва-кьилиярни юзада. И жуьреда вири халкьни кIвачел акьалтда. А халкь галаз чавай вири Дагъустан Николаян зулумдикай хкудиз жеда эхир. ИкI тавуна куьн гьар сад са патахъ чкӀайла, ахпа гьикӀ жеда? Чун са- сад кицӀер хьиз ягъиз гадарда. Квез икӀ кӀанзавани?..
- Бес чна вуч ийида, я Буба? Арадал аламайди чун пуд кас я. Чалай вуч алакьда? - кичӀез-кичӀез хабар кьуна Агьмеда.
- Идай кар заз чида, - викӀегьдиз лагьана Бубади, - Зун КӀутӀлиз фида, Куьредин патав. Ам вич, адан кьве юлдаш гьазур хьанватӀа, гьабурни галаз пака зун хкведа. Вири санал ацукьна акьалтӀай са маслят авун лазим я. ТахьайтӀа, «Гирванкади» и хъуьтӀяй чун акъуддач.
ИкI меслят авуна Буба КӀутӀлиз фена. Адаз Куьре кӀвале аваз жагъана. Югъ няни хьанвай. Мекьи тир. Куьчейра кас-мас амачир. Жемятар чпин кӀвалера секин хьанвай. Къула бул цIай тунвай Куьредин кӀвале бегьем чими тир. Хваш-беш авурдалай гуьгъуьниз, Бубади хабар кьуна:
- ГьикӀ хьана, дуст кас, я вун, я ви юлдашар акъатнач хьи?
- За фена абур исятда галаз хкведа Буба, - лагьана Куьре къарагъна. Хкунихъ галай къуша тфенгарни къачуна адаз кӀваляй экъечӀиз кӀанзавай.
- Яда, вуна а тфенгрикай вучзава, хуьре вахъ душман авач хьи? - игьтият хьана Буба.
- Язни я гьа,- къайгъусузвилелди жаваб гана Куьреди. - Вагьрам хьиз идакай за вучзава. Садра им герек къведай вахт хьанвач,- тфенгар хкунихъай куьрсар хъувуна, Куьре экъечӀна фена. Вад декьикьани хьанач, Куьре элкъвена хтана. Ада шкафдай акъудна Бубадин вилик са шуьше «конкордия» эрекьни зцигна, вичин папаз хуьрекни гъваш лагьана. Куьре мад экъечӀна фена. Буба ферикъатдиз ацукьна. Адаз са куьникайни хабар авачир. Вичи Куьредиз багъишай къуша тфенгрилай гъейри адахъ округдин начальникди вуганвай тфенгарни авайди Бубадиз чизвачир. Я Куьреди начальникдихъ галаз авунвай меслятдикайни адаз хабар авачир. Буба хкунихъ галай тфенгар къачуна килигна. Адан кьве хилени гуьллеяр алай патрумар авай. Абур гьа вичи ганвай тфенгар тир. Абур хкунихъ акал хъувуна, Буба ахцукьна. Куьредин папа гъана адан вилик суфра экӀяна. Анал са киредин куруна аваз булвилелди вечрен якӀар квай чигъиртма, тӀур, фу, истикан эцигна.
- Чимизмаз неъ, Буба, - лагьана папа хъуьрез-хъуьрез.
- Тади ийимир, гадаяр хтурай, - ам секинарна Бубади.
Куьк вечрен якни чичӀекар кьил алаз квай, сивел цӀаран яд гъидай хьтин хуьрек бугъ алахьиз вилик кваз, Буба са патал, Куьредин паб са патал рикӀел акьалтай, са метлебни квачир гьакӀан ихтилатар ийиз ацукьна. Бубадиз и ихтилатрикай гьяз къвезвач, адан рикIе авайди Куьре хтун я. Са гъапа авай КӀутӀларин хуьруьн вири кӀвалериз фена хкведай вахтни хьана, Куьре хтанач. Вилик квай хуьрекни михьиз къана. Бубади ам гьич дадмишни авунвач. Куьредин папа адаз герен-герен лугьузва: «Я Буба, хуьрекни къана, вуна бисмиллагь кьванни ая, абур хтайла хкведа хьи». Бубадиз адан ван къвезвач, адан рикӀи къалабулух къачузва, агъзур хиял ийизва, ам мукъаят жезва. ада вичин метӀерал алай винтовкадилай гъил алудзавач. Вуна лугьуди гила-мад ракIарай ам рекьидай душман къвезва, гьавиляй Буба ам къаршиламишиз гьазур хьанва.
Гьа икI сятер къвез фена, йифен юкьварилай алатна. Куьредин паб хъфена а патал алай кӀвале ксана. Къула авай цӀайни хкахьна, хуьрекни къана. Буба къвердавай ажугъламиш жезва. Эхирни, вичелни такьуна, адан гъил суфрадал алай шуьшедал фена. АцӀурна са истикан эрекь хъвана, ада къайи чигъиртмадихъ галаз фу нез башламишна. Тади квачиз, яваш-явашдиз ада куруна авай чигъиртмани тӀуьна, шуьшеда авай эрекьни хъвана куьтягьна. И арада агъадихъай ярар ягъиз, югъ ачух жез башламишна. Буба къарагъна кIвалин и кьиляй а кьилиз, а кьиляй и кьилиз винтовкани гъиле аваз къекъвена. «И ламран хва хтанач, - фикирна Бубади.- Айиб авач, ам зи хурукай санизни фидач».
Хъел кваз а патал алай кӀвалин рак гатана, Бубади Куьредин паб къарагъарна, адаз лагьана:
- Килиг зи вах, Куьре иердиз гъавурда тур. Зун вичи алдатмишдай аял туш лагь. Зун хъфизва. Къе няналди Ругундиз, Агьмедан кIвализ атурай, тахьайтӀа, ахпа завай такурай...
ИкI лагьана, Буба кIваляй экъечӀна. Са кьве декьикьа кьван вахтни алатнач, варцелай туп ягъай хьтин ван акъатна. Къеняй ракӀар агална вич авай кIвализ хъфей паб кухунна цавуз акъатна. Ам къанди кьурди хьиз са патахъни юзаз тежез серсер хьана ахмукьна. И арада тахъ-тахъ-тахъна кӀевиз рак гатана. Руьгь фейиди хьиз амукьнавай папавай фена рак ахъайиз жезвачир, адаз кичӀе тир. Мад ва мад галаз- галаз рак гатана. Ахпа адаз ракӀарихъай вичин гъуьлуьн гьелегьдин ван атана. Чандик зурзун акатнавай папа фена рак ахъагъайла, Куьре, кицӀи кьурди хьиз, зарбдиз кӀвализ гьахьна. «За адан кар акуна, гила гьикӀ кӀантӀани хьурай...» - гьарайна ада. Куьре цлахъ агалтна, адан гъиле авай къуша тфенгар чилел аватна. Абурун кьве хиляйни чӀар- чӀар гум акъат хъийизмай. Куьре вични туькь хьана ацукьна. Адан чинин рангар атӀана лацу цал хьиз хьанвай. Адавай рахаз жезвачир. Пабни мягьтел яз адаз килигиз амукьнавай. Эхирни гьарай акъатна паб шехьна, ада вичин гъуьл къужахламишна, вичин хуруг игисна адан кьил кьуна.
- Гила чна вуч чара ийида, чи эхир пуч жеда, Бубадин юлдашри чун алажда, - секин жезвачир паб. Мад Куьредайни гаф акъатзамачир, вуна лугьуди, адан чӀал кьунва, ам лал хьанва.
ИкI са азимат вахт алатна. Куьчеда инсанрин кӀвачерин, рахунрин ванер гьатна. Югъ ачух хьана. Куьредин кичӀевал алатна, адан пабни секин хьана. ДакӀардин хел ачухна килигайтӀа, КӀири Буба накь кьейивал кьена куьчедин юкьвал ярх хьанва. Адан патав са кьадар инсанар гва. Мягьтел яз абуру сада садавай хабар кьазва: «Ни янатӀа, гьикӀ янатӀа? Яраб Куьредилай и кар алакьна жал!?»
«Вучиз алакьдач кьван, ам викӀегьди я гьа!» «Ада и йикъара Кьасумхуьрелай къуша тфенгарни гъанвачирни?» Абурулай гъейри адахъ Бубади вичи багъишай тфенгарни авайди вуч тир!»
КӀватӀ хьанвай инсанар ихьтин рахунрик квай арада гьа КӀири Бубади вичи багъишай къушаярни гъиле аваз Куьре вич экъечӀна. Гила ам викӀегь хьанвай. Бубадин гьарайдиз атана вич рекьидай кас авачирдан гъавурда ам акьунвай.
- Эхь, жемятар, за яна, - лагьана Куьреди. - Тахьана са кӀирижуваз чна гьикьван калвал ийида...
- Я кьей хва, ваз ада -вуч писвал авуна? - адан гаф атӀана а паталай чурудик рехи чӀарар квай са итимди.- АвунатӀа ада девлетлуйриз, зулумкарриз, хузаинриз писвал авуна. Абурувай къакъудиз кесибриз пайна. Бубадихъай кичӀела начаникривайни кавхайривай кесибрик артух кецяйиз жезвачир. Гила абуру чаз мад жунгаввал ийидачни?
Са кьадар ихьтин рахунар авуна, Куьредиз гьараяр гана КӀутӀларин жемятди Бубадин мейит къуншидал алай са маса кесибдин кӀвализ тухвана. Ахпа абуру чпин са итим ракъурна КӀирийрин жемятдиз хабар гана.
- Пагь. халудин, - лугьузва Мердалиди.- Чи жемятдик гъулгъула акатна. Абурун са пай Бубадин мейит хкиз КӀутӀлиз фена. Абуруз, иллаки жегьил гадайриз гъиле-гъилди Куьре рекьиз кӀанзавай. Амма арада кьуьзуь итимар гьахьна, абуру жегьилрив ахьтин ахмакьвал ийиз тунач. Куьре вични нин цура гьахьнатӀани кьил акъатнач, амни дуьадал экъечӀ хъувунач. Бубадин мейит чна яцIу месерал алаз арабада аваз хуьруьз хкана. Чи хуьруьн куьчедай виниз чна мейит хкидайла кавха Рашид вичин кӀвалерин вилик рекьел зкъечӀна. Ада араба акъвазариз туна. Вич арабадал акьахна адаз кьенвай мейитдин кьил атӀуз кӀанзавай. Ада гьакӀ лугьунни авуна: «Ваз зун рекьиз, зи кьил атӀуз кӀанзавай, вак хьайиди, гила за ви кьил атӀузва. Вавай жедатӀа, къарагъна зи гъил яхъ!» ИкI лагьана Рашида гапур акъудайла, жегьил гадайри тадиз арабадиз хкадарна, гъиле кьецӀил гапурни аваз ам кьуна арабадилай гадарна.
Жемятди КӀири Буба, чпин кьегьал хва, еке гьуьрметдалди кучуддай меслят авуна. И кардикай хабар хьайи кавха Рашида элба-эл Кьасумхуьрел вичин чавуш Осман (хуьруьнбуру адал Куда, Тула лагьана тӀвар зцигнавалдай) ракъурна. Гъиле-гъилди вичин къазахарни галаз атана агакьай округдин начаникди ам кучудиз тунач. тадиз Кьасумхуьрел, анайни Дербентдиз тухвана, гьана чпи-чпиз кӀандайвал кучудна, халкьдизни ихьтин мани амукьна.
Алини Агьмед арабадал,
Бубад мейит юкьвавалда
А Бубадин игит беден.
Дербента пата суравалда.
КӀири Бубадин уьмуьр гьа икI куьтягь хьана. Ам кьейила Алини Агьмед цӀакулар чухвай чӀагъар хьиз, амукьна. Пакад юкъуз гьабурни кьуна, кӀвачерал ракьар акьалжна тухвана. Ахпа яна кьена.
КӀири Бубадин викӀегьвилерикай, ада гьукуматдин идарайриз гузвай къурхудикай пачагьдизни хабар аваз хьана. Ада Темир-Хан-Шуьреда авай военный генерал-губернатор Геревенкодиз «КӀири Бубадин кьил атӀана ракъура» лагьана хабар ганвай. Амма адавай Бубадин кьил анихъ амукьрай, чан аламаз адан шикил кьванни жагъуриз хьанач. Кьейидалай гуьгъуьниз эрчӀи патал Алидин, чапла патал Агьмедан мейитар алаз, Бубадин шикил яна ада пачагьдиз ракъурналда.
-
ПОИСК
-
РУССКОЯЗЫЧНЫЙ РЕСУРС
-
ЛЕЗГИНОЯЗЫЧНЫЙ РЕСУРС
-
БЛОКИ
-
СКАЧАТЬ
-
ССЫЛКИ
