ХАНКИШИ

                                                (гьикая)

Гъенел акъвазарнавай лацу "Нивадин" къенез вил ягъайла, зун гъавурда гьатна: "жанавурри" санихъ вегьезва. Машинда иесидилай гъейри (чидай гада я, Камил, Т1урийрин колхоздин зоотехник) Рехидини Хачмаз кьулухъ ацукьнава, Директор - вилик. Руфун бардачукда акьаз - такьаз. Бегьем хваш-беш ийидай мумкинвални вуганач - къенез ч1угуна. Рак агалунни сад хьана, садлагьана чкадилай юзана машин, фена руг кьилеллаз дагъдин рекьяй виниз. Гьиниз? Валагь, чидач. Я чпини лугьузвач: отчетар гузвани кьван абуру заз. Зун фадлай такунвай Камилав рахазва. Хзандикай, к1валахдикай. Вилер лагьайт1а, машинда къекъвезва: аквазвай зат1-мат1 авач. "Мад ч1агъар нез физват1а гьа",- жув-жувакди хъуьрезва зун.
Садра Рехидан векь хкиз дагъдиз фейила, ягъналда, гьик1 к1ант1ани хьуй лагьана, абуру са ч1агъ. Михьна, башламишналда шишер ягъиз. Куьмек гуз атанвай Рехидан Махачкъаладай хтанвай амледин гада квачиз, вирида т1уьналда ч1агъран шишер. "Вуч ширинда" лугьуз. Хуьруьз хтайла, и кардал мягьтел хьанвай гадади кьуналда вичин бубадивай хабар, Рехидан амледивай, ч1агъран як недайди яни лагьана. Т1уьрбурун т1варар кьурла, рагьмет хьайида жавабналдай: "Абуру, чан хва, къе-пака итимарни неда, ч1агъар анихъ амукьрай"....
- Куьн гьик1 ава къе, ц1ах авур къабанар хьиз, - зарафат ийиз алахънава зун. Камилалай гъейри касни хъуьрезвач. Чизва, абуру закай дак1ур амалар куьз ийизват1а: шумуд югь я, кхьинар ийиз, куьчейрал тефена.
- Гъил къачу, ви вдохновенидиз чна манийвал ганат1а, - эхиз хьанач Директордивай. Тоже нашелся мне Фирдоуси. Яда, шумудра лугьуда, акъваз жезвачт1а, йифиз кхьихь. Ч1ехи дахдини лугьудач идаз кьве гаф.
- Аялдиз вуч лугьуда.
- Аялдиз вуч лугьуда ваъ, аял вуж я лагь, - хъуьрезва зун.
- Вун! Яда им аку-е. Я хва, вун сускайрихъ шехьдайла, зун рушарихъ шехьзавайди тир-е, гьатна машинда "жанавуррин" къувдин ван. Иллаки Хачмазаз кужумнава  Рехидан гафар:
- И-йи-йи-йи-е, ч1ун галаз акъатзава адан хъуьруьн. Аражрин кьилерилай алатайла зи кьилиз ацахьна: "жанавурар" гьак1ни кьери хьанвай совхоздин суьруьдал вегьез физва, вацра кьван, шиирар кхьиз к1вале ацукьна, як-зат1 артух хк1ун тавунвай, виридалай жегьил, сарар хцизмай "жанавурни" галаз. Ништа, Бут бубадин рик1 гьик1 ават1а, чинеругдин ял галукьнавай шараграллай девдев хьиз. Накь йифиз ахвар кьванни такуна амани адаз? Бажагьат.
Ятахрихъ агакьнават1ани, чавай машиндай эвич1из жезвач: ам элкъуьрна киц1ери кьунва. Сарар экъисиз, машиндал хкадарзава, на лугьуди нез к1анзавай абуруз машин. Бут буба авач.
- Им гьи ажалдиз фенва? - кьарай квахьнава Директордин. Адаз киц1ерихъай кьван райондин КРУ-дин ревизор Гуьлечахъайни кич1едач жеди. Киц1еризни так1анда ам: тук1ур гьерерин як к1арабарни тан тийиз незвайвиляй ят1а чидач. Вичин пата авай гуъзгуьдив агатна элуькьзавай киц1из ада «гъугъ» ийиз, сарар экъисзава.
- Дили кьванни ийимир ман, - туьгьметзава Рехида.
Бирдан агьадихъ галай к1унт1ахъай, кудай хъчарин къурай къурарни къужахдаваз, Бут буба хкатна. Адан кьил акун багьна хьана, киц1ер, кумадин анихъ катна, тумарни кучудна, секиндиз ацукьна. Чун машиндай эвич1айла, чубандиз шад хьана, ам яргъамаз хъуьрезва. Шад жеч, я кас, ина варцаралди чумахъ гвачир инсан аквазвач, к1валикай, хуьруькай ван-сес жезвач?
- Эхир рик1 ел хтанани, дустунин хва, чунни? -Гъил кьазва Директордин, ахпа чинни. Варз вилик гъида лагьай к1арасар гьинва? Гьи йикъа тунват1а, акунани вуна чун?
- К1арасарни хьайит1а, ништа куьне ина вучдат1а, йикъа кьве-кьвед тук1ваз нез, - зарафатриз элкъуьрзава чубандин гафар Директорди.
- Квел неда-а, сиве амайди и са к1ир я, -къалурзава ада куьз ят1ани Хачмазаз.
- Хатур амукь тийиз хъайит1а, са ихтилат ийида за, -гат1унзава Хачмаз.
- Башуьсте, кавха, - Бут бубадин аксивал авач.
- Хьаналда са идарадин ч1ехиди, и чи Директор хьтин. Къекъвез хьаналда ам бухгалтердихъ. К1валах к1анзавайбурни т1имил тушир, амма ч1ехида атай кьванди, кьабул тийиз, элкъуьрзавай. Ада виридаз са суал гузвай, "Кьведра кьвед шумуд жеда?" лугьуз. "Кьуд", - жавабзавай вирида, атайвал хъфизвай. Эхирни акъатна сад, и ваз хьиз, са к1ир амайди. "Кьведра кьвед шумуд жеда?" суал гайила, фикирни тавуна, "Ваз шумуд к1андат1а, гьакьван" жавабна. Шад хьана ч1ехидаз, жагъана адаз вичин итим. Вири хъсан тир, амма адак са нукьсан квай: сиве амайди са к1ир тир.
- И са к1ир амай вуна вуч т1уьрай? - язухар ч1угвазвалдай ч1ехида.
- Гьич са фикирни ийимир, гьуьрметлуди, заз к1анзавайди и к1иринихъ галк1ун я, за вири сагъдиз хъуьткъуьнда, - жавабналдай ада.
- Гьа сивиз кьий ви, зи дуст, - къурмиш жезва Директор, - ажеб кутугай ихтилатначни вуна, гьа и кафт1ардин к1ир тушни бес зун райондин газетда хперин кьадардай сад лагьай чкадилай эхиримжидал хкайди. Къе гьич, къе хьанач, гила къведайла за иниз пулни гана са сарарин духтур гъида хьи, гъида, К1еледаллай Айдемир, де килиг куьн гъидачт1а, -акъваззавач ам.
Чун вири хъуьрезва, виридалайни к1евиз Бут буба.
- Вун? Сад лагьай чкадал - вич алайвал ацукь хьанва ам, ч1агана.
Мадни зарафатар авуна чна, эхирни хуьруьн хабаррал хтана.
- Абдужелилан гададикай хабар хьанани ваз? - ацукьзава Бут бубаддин къвалав Рехиди. - Москвадай кьена хкана.
- Зунни Расул ам кучукай пака юкъуз са геренда хтанай. Эхирни адаз вуч хьайиди ялдай, я к1вал къени хьайиди?
- Чпизни чизвач. Кьена куьчедилай жагъайди я лугьузва.
Чуьхвейбуру кьам дак1унвалдай.
- Т1вет1вер хьиз, ак1ахьзава жегьилар, - язухар ч1угвазва Бут бубади. - Кьена хьи Абдужелил. Са йисан къене кьве хва сура тур бубади вучрай бес?
- Акъваз кван! Ваз хтул хьанва гьа, стха Абил хтанва. Кьве югь вилик К1еледилай зи машиндаваз хкайди я. Муштулухдай вуч гудат1а, це, - к1вачел акьалтна Директор.
- Абурун ихтилат ийимир заз, ваз минет хьуй. А вагьшидилай хьайи хтулни к1андач хьи, к1андач, - къалур тийиз алахъзават1ани, куьк1вена адан чин.
- Ядни бегьем амат1ани чидач, - кумадик хъфена Бут буба. Адаз исятда са легьзеда хьайит1ани вич-вичихъ галаз кьилди амукьун чарасуз я: шумуд йис тир адан вил алаз и хабардал. Шумуд мич1и йиф акъуднай ада цавариз хтул гун патал ялвариз. Эхирни, ингье агакъна ам мураддихъ.
- Ацукьна виже къведач, хперни хуьквез са акьван вахт амач. Ядни гьана к1анзава, к1арасарни, - саки ич1извай бакни гъиликай кьуна чав агатзава ам.
- Яд машиндаваз Къайи Целай гъана к1анда, к1арасар чна агъа чухурдай к1ват1да, - къалурзава Рехида агъадай аквазвай гап1алар.
Ихтилатни бегьем куьтягъ жедалди Директор фена машинда ацукьзава.
- Гьик1 хьана, гуьнейрай эвич1айла руфуниз тади гуз кич1езвани? - туьгьметзава Хачмаза адаз.
Камилани Бут бубади, ван ацалтна, машинда яд гъидай къапар эцигзава.
- Са бак бес тушни? На катулар гьиниз эцигзава? И рекьерай катулра аваз ятар гъиз жедани? Экъичдачни? - гъуьнт1 гузва чубандиз Директорди.
- Яд са бакни бес жеда. Катулрихъ булахдал са яд къелкъуьра, - вичин к1валах давамарзава кьуъзуьда.
- Зун ваз иниз куь катулар чуьхуъз атанвайди я ман, - са уьтери ван къвезва кумадивай бегьем чкадиз къакъатнавай чаз.
Зун, к1аник кьилеллай к1ук1ни кутуна, куьгьне цекверин к1унт1ал ацукьнава. Агъадай, капаллайди хьиз, Макьарин хуьр аквазва. Дарих жезва зи рик1 гьар ам акур кьван. Чк1изва зи вилериз нагъв. Ана касни амач, к1валерни вири ацахьнава. Анжах кьуру цларин са к1вал ама, ам вац1ун кьилел, симиналлай пагьливан хьиз, акъвазнава. Ана чилер баябан я, къацузва. Абурук я туьрез хуькуьрдай, я тум кутадай кас амач. Сур хьанвай рушаз ухшар я а чилер. Вац1ун кьве патани сурар ава, инлай-анлай къванер хкаж хьана, яргъайни чир жезва абур. На лугьуди къванер экъеч1зава а чилерай, багъри ватан гадарнавай рухвайриз туьгьмет яз. Дере тирвал хуьруьн к1аник галай гургурдин ван чк1изва. Вац1уз чуьхуъз фейи аял геж хьанвай дидеди хьиз, эверзава ада:
-Я Абдул-ба-ри! Я Шагьа-бу-дин!...
Зазни эверзава - Хачмаза:
- Иниз ша, яда! Ина к1ани къадар ава-а-а! Зун чухурдиз эвич1зава.
Гьар сада къужах ац1ай к1арасар гваз хтай чаз къулак ц1ай кутаз алахънавай Шагьбан акуна.
- Вун гьинай акъатайди я? Ваз ни хабар гана? - амачир кьван шад хьанва Рехиди.
- Къайи Целай кьуна. Тфенгар михьиз ацукьнавай гьанал, са гужуналди гъайиди я, текъваз, - кардин тегьер ачухзава Директорди.
- Дагъанжугъдик гъварар кват1а килигиз атанвайди тир, - алава хъийизва Шагьбана.           
- Авайвал лагь ман, к1вал къени хьайиди, гъуьрче авайди тир лагь, - рази жезвач Хачмаз.                
- Зун? Гъуьрче? 10 лагьай февралдилай кьулухъ за гъуьрч са йисузни авурди туш хьи, - зарафатдин гъавурда гьатзавач Шагьбан.
Гила вири гьазур хьанва. К1анзамайди хпер хтун я.
Кумадин къвалахъ ацукьна. Бут бубадини Камила чпи-чпиз чирвилер гузва.
- Мекьи жезва, гадаяр, куьн заз чидач, зи 53 йис я, завай къай эхи хъижезмач. Зун садаз килигда, - машиндин кьулухъ патай акъудна Рехида са шуьшени тике фу.
- Памидорар хуьрени шит хьанвайди я, гъваш, Сафур Ц1арарин пачагь, ават1а, са-кьве к1ус ниси, - мукьва жезва ам Бут бубадиз.
Са вишерикай рахайбур шуьшейрал аватна. Пагь, къалин ийидачни залум зат1уни ихтилат, на лугьуди, дагъдин хурай авахьна физвай вац1 я. Бут бубадихъни галукьна кьве такъа, гзаф хъванач.
Вири секин хьайи хьтин арада Директорди Бут бубадивай жузуна:
- Бегенмиш хьанани ваз за ракъурай ц1ийи чубан?
- Ам на гъинай суракьайди я? Чна мад чубандикай вучзавай? Ядаяр, аламатдин инсан я и куь дуст: хпер т1имил хьунивай чубанар гзаф жеда идаз. Я дустунин хва, газетра сад лагьай чкадал хпер артух хьайила я-е жезвайди, чубанар ваъ.
Зенгинин хьтин ван авуна Шагьбанан сесини, Хачмаза гуя пионеррин далдам яна.
- За вучдай кьван. Ам зазни, гьа квез хьиз, са уьтери чидай кас я. Папа к1валерай чукурайла атана ам зи патав, са к1валах т1алабиз. Авач лагьана рахкурнат1ани, са пуд йикъалай фермадин т1унара ксуз къарагъзава лугьудай ванер атана. "Халуйрин хуьряйни чукурзавани?" къачуна, хъфенач хьи, хъфенач. Мад итимар фермайрин т1унара таз жедани? Гьак1 хьана ракъурайди я.
- Пис итим туш, я кас. Ажуз хьанвай факъир я ман вичиз. Гьа вуна кхьейвал, са вад шекни чара авунай за адаз. Вири квахьна. Я т1уьр чкани жагъанач, гел галачиз квахьна. Зи са шак алай кар ава, ахпа, вични хтайла лугьуда за ваз.
Гада аскервиляй хтай бубадизни, хпер хтайла Директордиз кьван шад тахьун мумкин тир жеди.
- Гьан! Гьан! - тади кутазвай ада Бут бубадик. - Са вижевайди яхь. Ингье Расул халуни, ц1ийи чубанни бинедал агакьна. Расул халуди чун танишарна. Адан т1вар, "Ханкиши" я кьван, аламатдин т1вар я ц1ийи чубандинди. Ам ири лишанрин чин алай, винеллай п1уз кубут, гьамиша хъуьрезвай хьтин итим я. Виридалайни зун адан гъилерал тажуб хьанва, асландин тапасар кьван ч1ехи.
"И гъилер квай итим папа к1валяй акъудна?" - сак1ани кьиле гьатзавач зи.
Ханкиши акунал иллаки Камил шад хьанва. Адаз ц1ийи чубан хъсан чизва, гьабурун хуьре ирид йисуз зоотехниквал авуналда вичи.
- Къе са концерт квез зи патай, аял хьиз, акъваззавач ам. Чун вири кардик ква: садбуру Бут бубадиз хеб алажиз куьмек гузва, муькуьбур ц1ал алахънава. Расул халуди куьгьне ленгердиз руьхъ к1ват1зава.
- Нафт ст1ални амайди туш, са чара авуна к1анда. Са шуьше бензин кьванни акъуд машиндай, хтул, - т1алабзава ада Камилавай.
Хачмаза кумадин вилик квай шуьк1уь алюминидин ракъ акьалжнавай столдал фу-яд эцигзава.
Къвез-къвез агатзава вири к1валахар: шишерин якни чара авунва, гьерни катулдик фенва. Жигеррин шишерни гьа гила-мад вилик къведа.
Расул халуди, ленгерда авай руьхъведик бензин ягьиз, цӀай кутазва. Са геренда экуь хьана куз, зайиф хъижезва цӀай. ТӀвал хкуьрайла, мад куькӀуьзва. Маса кар тахьайтӀани, катулдал каф акьалтайла аквада хьи.
Вири столдихъ кӀватӀ хьанва. Эрекьарни цанва. Виридан вил жигеррин шишерал ала. Гьич вилик квай затӀни аквазвач - куьмекзавач чаз Расул халудин чирагъди.
Сифте такъаяр чна рагъ-марф лугьун тийиз и дагъда уьмуьр акъудзавай чубанрин сагълугъдай хъвана. Кьвед лагьайбурни ичӀирна, сивелай ийидайла, Рехидай кӀевиз “Тфу” акъатна.
- Вуч хьана?
- За и столдал алтадзавай пекинин кӀус... ЗатӀни, - ягьайди хьиз, акъваз хьана ам.
Амма адан къвалав Хачмаз гвай.
- Ида шишинин тике хьиз хьана пек жакьвазвай, - кап ягъиз хъуьрезва ам.
Мад гатӀунна чун зарафатар ийиз.
Са арадилай Камилни Ханкиши столдихъай квахьна. “Чирхчирар я, кьилди ихтилатар ава жеди чпин”, - фикирнай за. Са герендилай Камил фу тухуз хтайла, абуру машинда ацукьна хъвазвайдал шакни фенай.
Чунни капӀ авунал машгъул тушир эхир.
Межлис тежер кьван хъсан дуьзмиш жезвай. Мад са кьве виш галукь хъувур Бут бубади, акъваз тийиз, Шагьбанавай вичин сусакайни, хтулдикай хабарар кьазвай. Камилбур чав гатӀунзавачир, якни, катулдикай хкудиз, машиндиз тухузвай.
Вири са герендилай башламиш хьана. Сад эвичӀна машиндай, къаракъулах хьтинди. Ам гьа папа к1валерай чукурнавай, къетне тамам сятина къвалав акъвазна, гафни акъуд тавур Ханкиши я лагьана касни агъадачир. Гила са гъилер ваъ, ам вични асландиз ухшар хьанвай. Эрекьди адан мез дилаварнавай. Ам Директордин патав агатна.
- Вун халис итим я, ч1ехиди. Вун патал за чан гуда, Камилни итим я.
- Иналлайбур вири итимар я, ваз паб гьина акваз кьван? - гаф ат1уз алахънава ам пияндан.
- Вири туш! Им аквазвани ваз, - т1уб туьк1уьрна ада Бут бубадал, - им итим туш, лагерни питух я. А вуна гайи зи вад хебни чуьнуьхна. Бес адаз итим лугьуз жедани? -элкъвена ам кьуьзуьдал.
- Чуьнуьхна, чан хва, чуьнуьхна. Вахкуда за вав, зибурукай вахкуда, - секинариз алахънава Бут буба.
- Куьне вуч авунат1а, вири лугьуда гила за Директордиз! Ам итим я! Куьне афтаматар гваз атайбуруз шумуд ганат1а...
- Ина афтаматар гвайбур авани, я ахмакь, хъуьрезва Бут буба.
Чун къах хьана акъвазнава. Анжах Камил руфун кьуна хъуьрезва. Им тир кьван ада хиве кьур концерт. Къастуналди пиянарнава факъир, хъвайила адан киц1вал чиз-чиз.
Чун Ханкишидиз артух фикир тагуз алахънава, саймишни ийизвач. Бирдан гьарай акъатна, дагълар къарсурдай хьтин. Чукурна Бут бубадал къвезвай Ханкиши галукьна, къулаллай катул къакъалдар хьанва. Экъичнава ам ярх хьанвай Ханкишидин к1вачерал.
Чи кенефдин кьил квахьнава. Гена Шагьбана чукурна адаллай памбаг янавай шалвар хт1унна. Кузвай руьхъведин экуьнални адан к1вачер алугнавайди аквазва. Кайидай ц1ургъар акъатзава. Вич рекьидалди вахаз хабар це лугьуз гьарайзава.
- Духтурдиз тухвана к1анда, бегьем канва, - меслятна Рехида.
Разивал къалуриз вири киснава, Ханкишидилай вичелай гъейри.
- Зал трусик1 алач, ана рушар авайди я, зун къведач.
Расул халу адан шейэрик трусик1дихъ къекъвезва, сак1ани жагьизвач.
- Гьинва ви трусик1, я Ханкиши? - жузазва эхирни.
- Авайди туш! Бубани авач, дидени авач, я трусик1ни, - шехьзава бахтсузди.
Рехиди тади кваз кумадихъ фена, са вахт алатнач, "Ма" лугьуз трусик1 гваз хтана акъатна - вичинди хт1унна гъанва. Са гуж-баладивди твазва чна адай кармаш хьанвай к1вачер.
Машинда, кьулухъ сиденидал Ханкиши къаткурайла, анжах кьве касдиз чка амукьзава, гьамни вилик сад-садан мет1ерал ацукьайт1а.
Зун хъфидач. Низ гежзават1а, гьам хъфирай. За къенин йиф дагъда акъудда, Бут бубадин ихтилатриз яб гуда, тух жедалди гъетериз килигда.
Кайидахъ галаз Хачмазни Директор хъфена.
- Экуьнахъ Надир ракъурда куьн хкиз, - гаф гана абуру чаз.
Машиндин эквер Вышка Алай Кьилерихъ чуьнуьх жедалди чун са гафни раханачир. Заз жува са ч1уру кар авур хьтин гьисс ава. Виридаз гьак1 я, заз чиз.
- Инсандилай, чан рухваяр, вик1егь зат1ни авач дуьньяда, ажуз зат1ни. Бахт ахъа хьайила, къудратлу жеда ам, бахтсуз тирла - зайиф, - акъатна фикирарзава Бут бубади. - А т1уриви ч1уру кас хьтинди я. Гат1унмир куьн ахьтинбурув. Валлагь, беябур жеда гьа, кьац1урда куь т1вар.
Чун ц1ун патав ацукьнава.
- Кармаш хьана, кесиб, "Садра к1вач галк1айдаз секин рехъ кьисмет хъижедач" лугьудай гафар гьахъбур я. Ахмакьдиз вичиз закай хъилер ава-е! Хпер т1уьналда за вичин ахмакьди! Регъуь тахьана, валлагь, вуч хьайит1ани лугьуда.
Чна вирида дикъетдивди яб гузва.
- Шимерал Зухулрин лапагар ала, кьве чубанни гала. Сад, жегьил, чилерикай фидай хьтинди я. Куьгьне угърийрин шагъал кумайди тушт1ани чидач. И ахмакь сифте йикъалай гьадахъ агалтна. Гьар юкъуз хперни гьанихъ гьалзава. Вичиз гай и вадан гардандани гъалар туна ада са юкъуз: вичел гьалтайт1а, виридакай хкатна чир жедайвал, гьилелай зат1-мат1 гуз хъайит1а. Гила фикирзава за - Шимераллай иблисдин меслят тир кьван ам. Чун Абдужелилаз текелифиз хтай юкъуз вадни квахьна. Вич лагьайт1а, чун хтайла, пиян яз, ламран ц1апарал ахварал фенвай. Лапагарни гьарна сад аваз. Акъвазай балк1андикай як ат1удай Шимераллай иблисдиз и бахтикъара ацун вуч я кьван. Килиг гьа, гьихьтин фенд кьунват1а. Вибурал лишанар ая - за абур чуьнуьхда! Нагагь вилик девирра авайт1а, Панцидилайни зурба угъри жедай адакай, гьакьван амал квай иблис я.
- Чун, ясдавайбур хьиз, куьз ацукьнавайди я? К1вачер кана гьеле са касни кьейиди туш, - гъана Рехида шуьшени кур ац1ай як1ар.
- Рекьин ам, гьелбетда, ийидач, амма бязибуруз, дугъриданни, кьадарсуз шад жеда. Гьак1ани хпер незва лугьуз кимерал чун регъвезвайбуру, 'Тила хперал бес тахьана, чубанарни катулрик ргазва", ништа гьикьван лугьудат1а, - хабардарзава за галайбур чи кьилел къвер-текъвердакай.
- Хтул мубаракрай! Гуьгъуьна са ц1уд мад авайди хьурай, - тост лугьузва Рехида Бут бубадиз.
Эрекъди мад чи гуыъуьлар ачухарнава. Мад къалин хьанва чи суьгьбетар.
- Панци вуж тир, я Бут буба? На кьил къалурна, тум чуьнуьхмир ман, - алатай ихтилат рик1ел хкизва за адан.
- Хьаналда са т1вар-ван авай угъри, Панци лугьудай. Маса зат1 чуьнуьхдачалдай, анжах гьерер. Вичин вил ацукьай гьайван тадачалдай, к1ант1а вуна ам жуван к1вачел кут1унна хуьх.
Садра къунши хуьруьз мугьман хьайи адаз аквада кьван къунагъдин к1вале са гьер. Вил ацукьна адал Панцидин, эхи ийиз тахьана, иесини алаз адан тарифни авуна. Кин яна иесидиз: чизвай эхир гьерел нин темягь фенват1а. Мугьманни хъфена, амма иесидин къурхувал куьтягь хьанач. Вил алудзавачир ада гьерелай. Гьамиша адан гуьгъуьна жедач кьван, я байирдизни акъуд тавунани хуьн четин я.
Квахьда са юкъуз гьер, накь квахьайди хьиз. Къекъуьн тавур чка хьанач - жагъанач хьи, жагъанач. Шак нел фидай кьван, Панцидал. Гьа юкъуз вичин лапагарни гваз ам хуьруьн кьилихъ ягъвун к1анера акурбурни авалдай. "Гьа вак1ан хцелай гъейри касни туш," - эхирни са фикирдал атана иеси. Хъелни регъуьвал какахьна, атана акъатна ам угъридин варцел.
- Ша, ша, хванахва, яргъарал акъвазмир, - экъеч1на атайдан вилик Панци.
- Чи ягъварик квайла, лапагрик гьер-зат1 акахьнат1а лагьана, акъатайди я зун, - утанмиш хьана атайдаз.
- Яда, квахьдайбур гьерер хьуй, итимар сагърай. Зи гьаятдай хутах жуваз сад, - ч1угуна ада атайди.
Кьваник гьахьна, к1вачеллайбур хт1уннз агъуз хьайи мугьмандиз гурарин кьулухъ синидавай алажай кьилни к1вачер акуна.
- Я хванахва, зи квахьнавай гъерен кьилни к1вачер иниз акъатнава хьи? - элкъвена ам Панцидал.
- Ак1 куьз лугьузва вуна? - яру хьана кардин тегьер кьат1ай угъри. - Гьерер авайди са вун туш эхир, чахъни абур кими туш гьа, чнани чуьллера хуьзвайбур циц1ибар туш.
Ина гьатайди масад хьана. Векъи ихтилатрин ванер атай къуьншиярни к1ват1 жеда кьван. Эхир к1валера къекъведай меслятдал атана. И гьуьжетда Панцидин зайиф чка ам тир хьи, адавай хам къалуриз жезвачир: ч1ук-ч1ук авуна хъуртак кутунвай.
Къекъвена мугьман, гьатай зат1 хьанач. Катулрални хъц1ур-зат1 алачир. Вучда? Эхир къуръан рик1ел гъана сада.
- Веледни, къуръан хьиз, михьини я, багьани. Эгер за ви гьерез нефе авунват1а, и кьеп1инавайди недай къал зун атуй, тахьайт1а... лугьудай за, "мугьман" т1варц1из гьуьрмет хьуй, - къалурна угъриди вилик квай к1евнавай кьеб.
Мад вучда кьван вуна? Кьил к1арц1и ягьайди хьиз, хъфена иеси. Къуншиярни са-сад "гьавайда т1вар кьац1урзавайдаз" айибар гъиз чк1ана.
Хабар нивай - Панцидивай. Дак1ардай хванахвадин кьил акур ада гьерен жендек кьеп1ина тунвай кьван...
Бут бубадин ихтилат виридаз бегенмиш хьанва. Вири аламат хьанва угъридин фендигарвилел.
- Масадакай ван хьанат1а квез, т1вар, валлагь, чизмач, - эгеч1зава гила Расул халуни. - Гьамни ялдай "буба ваз туба" лугьур хьтинди. Сиве авайдини акъуддай хьтин сад. Гьаятравай к1ел-хеб гьич, к1валеравай къахарни тадачалдай ада. Гьахьтин гьунарбаши хьана. Адахъай виридаз, ц1ухъай хьиз, кич1едалдай. Кесиб килфетдиз ваъ, агьвал квайбуруз. Фида садра ам вичин яргъал миресдин к1вализ хуьруьк. Хуьрекдин вахт хьайила, гьида адан вилик як алачир хинк1ар, кьериз ч1ух яна. Бес гьадаз к1вале як авайди чирдайни кьван!
- Валлагь, мирес, як-зат1ни амач к1вале, я тук1вазни агакьнач, вахт тахьана, - мецив тухуз алахъна иеси атанвайди.
Амма мугьмандин сивел, незвайди ич1и хинк1ар ят1ани, ара гуз хъвер къугъвазвай: адаз къвезмазди, ахъазмай рак1арай муькуь к1валин къавалай хъипи къах акунвай. Бегенмиш жезвачир а хъвер иесидиз. "Яраб акуна жал?" - секинвал гузвачир адаз и суалди. Акъатна хабар кьаз хьанач, иесидин суални иесидиз туна, экъеч1на хъфена мугьман.
Кьарай квахьна кесибдин, иесидин. Чизвай: акунват1а, чуьнуьхда хьи, чуьнуьхда. Гьаятда авай тартадини куьмекдач, чуьнуьхда.
Папални меслят гъана, кутуна ада къах чеб ксузвай месин к1аник. Ксуз къулайсуз тирт1ани, ксана. Иеси - утъри ваъ.
Абурун к1валер кк1анвайбур хьана. Яргъи ц1ил гилигна, къавалай авадарна, гьаятда ацукьнавай тартадин винел куткун эцигна ада. Цавай атана, кьилел куткун аватай киц1и вучда кьван - тум илисна ацукьна гьа куткундик. Фида угьри къава къах акур к1вализ. Я аллагь - амач. Санайни жагъанач. Шак фена адан - месик кутунва: ксанвайбуру гзаф къатадзавай. Секиндиз хьиз гьахьна ксана меселлай итимдинни папан арада. Са геренда яб гана - ваъ, ахваралла. Гат1унна ам явашдиз итимда къуьнт эцягъиз, меселай вегьез. Вегьена. Гьа ик1 пабни. Мукъаятдиз бажгъандин к1аникай хкудна, къахни гваз гьа атайвал хъфена. Куткун хкаж хъувуна са вахт алатайла, башламишна киц1и чил-цав чухваз. Адан ванцел ахварикай кватай иеси вич къах хьана амукьналдай. Мад на вуч хъийидай кьван? Аман-минетна угъридив вичин къахуникай са хинк1ар ийиз туналдай.
- Хинк1ардал ч1ух ваъ, ик1 як к1анда-е, мирес, - хъуьруьнарни хъувуналдай кесибдикай фасикьди.
- Яман ихтилатар чида хьи квез, - аламат хьанва Шагьбан. - Гила ахьтин гьунарлу итимар ама-а-ч. Гила авайбур гьак1ан зерпелар я.
- Гилани ава, ак1 лугьумир на, рази туш зун. И мукьвара Ц1ийи Къурушдал хьайи кар ялда. Хъваз ацукьнавай зими жегьилрин закускаяр куьтягь жеда кьван. Фида абур хуьруьн кьилихъ галай са кесибдин демекдиз. Адахъ авай-авачир вад верчни тук1уна, кьил-к1вачер галудна, гьалкъада туна, куьрсарда демекдин рак1арикай. Чеб верчерни вахчуна хъфида, гьаясузар. Иесидиз чарни туна. Калиг гьа, вуч кхьенвайт1а, тамам са югъ хьана ам хуралай чириз: "Хийирбег халу, хийирар! Хвена-хвена, хейратар Хасавюртда херхемриз хирит1далди, хтулрин хийирдиз харж хьун хата туш. Хийирбег халу, харада хевлетарнавай хашратрикай холодец х... ритна хурт1 ая. Халудин хатуржем хтулар".
Хат1 ахтармишайла, дугъриданни, хайи хтул хьаналдай чар кхьенвайди. Шакни гьадал гафар гзаф чидайди тирвиляй феналдай.
Гатун чими юкъуз ч1игъич1игъ хьиз, хъиткьинзава Рехиди. Чарчевай гафар кхьена вичиз це лугьуз минетзава. Мад ксунни авуна, хъукьванач ам.
Ханкишидин патав духтурдиз зун вад йикъалай фена, Вини Аргундилай дуст Саидаз к1валер мубаракна хуькведайла. Рак1араллай халадизни, ам гьи к1вале ават1а, чизвач.
- Ханкиши вуж я, чан бала?
- КIвачер кана гъанвай чубан, хала.
- Гьик1 хьана кайиди я?
Зун гьавурда гьатна. Адаз чизвай Ханкишияр авайди туш, вичиз йиф акъатун патал ихтилатрихъ къекъвезвай къари я.
Ам "Травмотологияда" авайди малум я. Ана вири к1валериз килигна - жагъанач. "Яраб ахъайнат1а?" - шакни алачиз туш. "Ахъайна ам гьиниз фида?" - рази жезвач жув-жувални.
Кьвед лагьай сеферда къекъведайла, зун, гьик1 к1ант1ани хьуй лагьана, "Дяведин ветеранар патал" кхьенвай к1вализ гьахьна. Зи кьил акурла, дак1ардин патав столдихъ ацукьнавай итимар ац1анвай рюмкаярни гъилемаз къах хьана. Вил яна рак1арин кьулухъ - акуна пихламиш хьанвай кьец1ил ютурар. Яргъан Ханкишиди кьилел гьалднава. Салам гана, к1вализ гьахьна. Зун атунин себеб чир хьайила, абур минет-суьнет ийиз гат1унна:
- Вад югъ тир ц1урундаллаз, исятда хьиз ахварал фейиди я. Хкуьрмир вуна адак, Аллагьдин хатур ават1ани хкуьрмир. Чна агакьарда, лугьудай гаф-ч1ал ават1а.
Зун адан къвалав гвай тумбочкадиз мукьва хьана:
Саида кутунвай т1уьнар эцигиз. Аламат - ам шткайди хьиз ич1изва. Яраб вах атанач жал? Чна адаз хтанмаз хабарнай эхир.
- Идан патав атай-хъфейди авани? - жузуна за итимривай.
- Ваъ, са касни акурди туш. Кесибдивай кам вегьез жезвач, къецизни чна акъудзавайди я. Кьий гьахьтин хва-стха, бед юкъузни къвалаллачир.
Гвай эрекьни чпин вилик эцигна экъеч1дайла, "Атайди вуж тир лагьайла, вуч жавабда?" - жузуна абурукай сада.
- Т1алабда, вах атанвай лагь, - экъеч1на зун дегьлиздиз.
Кьвед лагьай сеферда чун Ханкишидин патав вири санал фенай.
Совхоздин куьгьне контордин кьилихъ галай кьве к1вал гьадаз ганва лагьай чарни гваз. Ам ачух хьанвай, къарагъна куьмек галачиз къекъвенни ийизвай. Чар гъиле турла, ам, аял хьиз, акъатна шехьнай. Туькьуьл хьанай заз шехьзавай ам акурла.
- Гила са "меним" лугьудай хьтин пабни суракьда чна ваз, - руьгь-кутаз алахънавай адак Хачмаз.
Гьа за лагьайвал, тамам вацра кьван кимеллайди са ихтилат хьана: катулдиз аватай чубандикай. Са нивай ят1ани абурун ван хъхьай кьван, Рехиди аламат жедай:
- Яда, ваз гьинай чир хьанай абуру гьак1 лугьудайди? Валлагь, дуьм-дуьз тикрарзава ман гьа ви гафар.
Ханкиши духтурдай ц1ийи к1валеризни хтана, чна суракьна вичелай жегьил, курквач1 хьтин, пабни хкана, садра Велихан халуди ат1аналда абурун гаф:
Куьне лугьузвай Ханкиши а йифиз "жанавуррин" катулдиз туш-е аватайди, ам женнетдин юкьваз аватна, юкьваз. К1валерни хьана, вижевай пабни, куьн квекай рахазват1а, чидач заз.
Йикъар къвез алатзава. Сефил зул алукьнава. Къизилдинбур хьанва тарараллай пешер. Кьуд патахъай къвез чухвазва абур пехъи гарари, гьарниз акъудзава, тармарзава.
Виридалай к1анда заз зулун вахт. Шиирарни гзаф зулуз кхьида за, цавай чими уьлквейриз хъфизвай дурнайрикай, гимишдин гъаларин марфарикай.
Гзаф вахтар я куьчейрал тефена. Ништа, дустариз гьикьван хъел аватIа закай. Къапарай акъатзава, заз чиз, абур, мукьвара к1ват1 хъижедай хьтинди я: Рехидаз совхоздин чубандиз гайи лацу трусик1дай Директорди са гьер вахкуда лагьана хиве кьунва.
Гьеле икьрар хьанвач, ам нез, Бут Бубадин патав мус фидат1а.
Адаз гудай муштулухни ава: ГКЧП - дал гъалиб хьайи йикъаз талукь менефисдик акатна, гада дустагьдай азаднава, хтана к1валева...

АрхитI. 1995  йис.

 

 

 

 

На главную страницу >>>