Мир - вашему дому, покой - вашей душе!
ЗА БАНАНАР НЕДАЧ
(гьикая)
Чун, дагъдиз хперин ятахдал физвай машиндай эвичIна, зур сят кьван алатнава. Вири и вахтунда кьил агьадалди аваз гьар жуьредин тарар какахьнавай къалин тамай Гьиргьир вацIал эвичIзава. Са варз кьван тир чна и югъ гуьзетиз, зани Рехида. Мешебегиди Гьиргьирдин кьве чарчардин арада авай дегьнеда къизилбалугърин кьил-тум авач лагьай чIавалай инихъ. Иллаки Рехидан вил алай и йикъал. Ам чи дереда чIехи балугъчи яз виридаз магьшур я. ГъвечIи кIизрияр кьадай чIехи балугъчи яз. Масабур чи вацIара авач эхир. Гьиргьирда ава, чун ягъазва. Иллаки Рехиди. Адан чина нур ава, ада хъуьруьнарзава.
- Са тIимил кам кяна ша, Шаир. Ваз зун аквазвани, гьикI физватIа? Алукьунрихъай, кьацIунрихъай кичIезвач. Заз куьз кичIе жеда кьван, вайни-гьал хьуй вун хьтин райондин центрада иран вахар авачирбурун: са пачка парашок, са запундин тике гьат тийизвай.
И гафар лагьана, ам кIаникай кьеженвай кьурай пешерал ацукьна, са бегьем чкадиз авахьна фена. Ам секин жезвач. Ада гьарайзава:
- Нагагь, Шаир, Гьиргьирихъ мешебегиди лугьузвай хьтин гьайбатар аваз хьайитIа, ваз за вуч ийидатIа чидани? За къе кьур виридалай чIехи балугъ, кIуфухъ сим гилигна, зи гъвечIи Керимав хуьр тирвал галчIуриз тада. Къуй чир хьурай виридаз, зун анжах са кIизричи туширди. Абуруз за къалурда, гьик I зарафатар ийидатIа. Сифтени-сифте а Хачмазаз. Ваз, ада кьве йис кьван вилик вуч авунатIа, чидани, Шаир?
"Заз чизвач". Амма Рехида вири ахъайдайдахъ агьунва: къе адавай затIни чуьнуьх жедач.
- Зун кимел акъвазнавайла, са шуькIуь тIвал вугана ада зав. "Идакай за вучзава?" - жузурла, "Фена вацIай кIизрияр яхъ жуваз" лагьана. Ада зал вири хъуьруьрна. Куьчейрай галчIуриз тадач, ваъ. За, виридалай чIехи балугъдин тум, атIана, жемят алай кимел гуда а Хачмазаз. "Идалди чIахарин афарриз чIем ягъ, я тахьайтIа - жуван чуруйриз запундин каф", -лугьуда.
- Яда, "Хачмаз" вуч тIвар я? - цIай кутазва за мадни Рехидак.
- Ам вуч я, шегьер яни, тахьайтIа инсан?
- Аникай рахамир. Са вич тиртIа низ къайгьу авай - Хачмаз, Баку, Мадрид... Вири хизан географидин картадиз элкъуьрнава. Мад къе гьич, пака за ам секинарда, Шаир.
И ихтилатрик кваз эхирни чун Гьиргьирдал агакьна. Ам виняй агъуз, гурарин жуьреда акъвазнавай къванерилай идалай адал хкадариз, гатфариз сифте чIурал акъуднавай бацIи хьиз, шаддиз къугъвазва -авахьзава. Вич гъвечIи ятIани, дар дагьар тирвал гьиргьирдин ван тунва.
Ажеб дуьзгуьн тIвар ганвачни адаз инсанри!
Чун вацI кьуна винелди физва. Кьве патайни цел алгъанвай шуьмягъ тарар бала хьанва: гагь абурухъ кIулавай цIил галкIизва, гагь кьилеллай кIукI. Гьиргьирдин кьве падни къванцин цлар я, на лугьуди алмасди атIанва - гьакьван дуьз я. Инал-анал живедин къаябарни гьалтзава, июндин юкьвар ятIани. Жив гзаф тIуьн хьана, зи вилер тIазва.
- Чарчар! Чарчар!-гьарайна Рехида. - Кидиг, къванерни гьикьван цIалцIамзаватIа, балугърин гъер я гьа, Шаир. Иник балугъар квачтIа, заз затIни чидач.
Чарчар, дугьриданни, аламатдинди я. Михьи яд са чар хьана къвезва виняй агъуз. Тамам вад метридин виняй. Мад фидай рехъ амач. Рехида чуькьни ийизвач, ам гьейран хьана чарчардиз килигзава.
- Кьулухъ хъфена, жедай чкадилай са патаз тамуз экъечIна кIанда, - са арадилай меслятна ада.
Зун бегьем галат хьанва, ятIани адан гафунал гаф эцигзавач. Элкъвена чун мад кьулухъ, са кьадар рекьиз хтайла жагъана тамуз экъечIдай чка. На лугьуди инсанри туькIуьрнавай гурар я. Мад там, мад винелди физва. Гьиргьир къвердавай деринда гьатзава. Чарчардилайни алатна, мад са кьадар рекьиз хъфейла, агъадай чаз, вир хьтин, чIехи са дегьне акуна. Чун аниз, кьвалал хур вегьена, килигзава. Гуя хар къвазва дегьнедал: инлай - анай кIуф эцягъиз, балугъри, какадин хъире хьиз, хазва дегьнедин цIалцIам чин. Чи шадвилин и кьил - а кьил авач. Гьа къалин тарарин арадай сух хьана атана, ракъини дегьнедин кьиляй -кьилиз са шуькIуь зул атIанва. Дикъетдивди килигайла, цяй, зул тирвал, ракъинал цIарцIар гуз, къизилбалугъар кьатIуз жезва. Рехидаз, чидайди, аквазвач: яхцIурни цIуд йис зарафат туш гьа, вилерихъ хцивал амач касдин. Я зани чуькьзавач: балугьар кьурху жез кичIезва. Чизва, ирид камунай спичкадин кьал хайи ван къвезва форелдиз. За явашдиз Рехидан къуьне гъил эцязава, яни анихъ ша лугьуз.
- Вуч хьана? Вуч хьана? - теспачавал акатнава адак. - Ваз вуч акуна?
- Заз и гьилер хьтин форелар, - хъуьрез-хъуьрез жуван гъил къалурзава за. Рехиди ягьазвач. Чун мад кьвалал хуьквезва. Рехиди анжах ракъинин зулуниз килигзава, гъили "аквазвач" ишараяр ийизва. Чун мад шейэр алай чкадал хъфена. Вичиз акуначтIани, гила ам захъ ягъазва. КIанзамайди дагьардиз эвичIдай серенжем кьабулун я: кIирер аниз, гьелбетда, агакьдач.
- ЦIил къачун лагьайла, вун барут жедай хьи, чIехи дах? -чинар кузва за адан. - Чухсагъул лагь заз, гена гъана.
- ГьакI юкьва кутIунна жедач, чуькьведа. Виликдай чи рагарай виртIер акъуддайла, заз чизма, итимар куткунра аваз эвичIдай.
-Ша, ятIа амай няналди куткунар хран чна, чебни гийин цуьрцерикай, - хъуьруьнарзава за.
- Вун гьавурда гьатнач, цIил гьакI кутIунна опасни я. Кьудкъад килоди ялайла, ада юкь атIудачни?
- Зай вири къвезвайди пудкъанни муьжуьд я, кьудкъадар гьинва?
- Зай къвезва кьван. Даже кьудкъанни пуд.
- Вазни гьаниз эвичIиз кIанзавани?
- ГьикI?
- Бес чун ахпа экъечIдачни? ЦIилинин кьил ни кьада?
- ЯтIа жув акъваз, зун эвичIда.
- ЯхцIурни цIуд йисар хьанвай итимар цIилера гьахьдайди туш, я чIехи дах. Завай вун акъудиз жедани ахпа, кьудкъанни пуд килояр къвезвай, тамам вад метридиз. Зун Сали Сулейман туш гьа, рикIелай ракъурмир.
Куьрелди, алакьарна за Рехиди. Анжах, гьазурвал акуна, мад хуькведа лагьайла, рази хьана.
- Са тIимил сим гвайтIа, за туькIуьрдай хьи аниз эвичIдай гьалкъаяр, - хияллу хьанва ам.
- Вуч сим? Алюминидин са кьат! гва, шалвардин гьерт кутIуннавайди.
- Къала кван.
За ахъайна вугана. ЧIехизвай шалвар алатзава.
- Жилкадал кутIун... Ви рюкзак гьакIани искиди я, галай чIуларни къайишдикай авунва. Им аквазвани ваз? - рюкзак къалурзава. - Мад ахквадач.
Гьенефи чIугуна, адан кьве чIулни атIана.
- Аквазвани, Шаир, и ракьун цацари вун эхдач. Чна пуд гьалкъа ийида: сад юкьваз, кьведни кIвачериз. Къадакьар ягъна. Ахпа кIантIа Эверестдай эвичI.
Дутъриданни, са акьван вахт хьанач - гьалкъаяр туькIуьрна. Чебни гьакьван кIеви. Сад-садахъ галкIурайла, тек са юкьванни кIвачерин жир твадай гьертер амай турусикIдиз ухшар хьанва.
- ГьикI аквазва ваз, Шаир?
- Шарар авай кьвати вегь. Са пIапIрусни. ЧIуру чкадилай эвичIна, - цававай вацрав хьиз, рахазва зун кьвалалай аквазвай лацу кьилив.
- ПIапIрус цIайни кутуна вегь, спичкани гвач. За кIирер ахтармишзава. Йис кьван алатнава, ишлемиш тийиз, кьванцик гадарна. Муьрхъуь кьунвайбур дегишарзава.
- Яхъ, - атана винелай са затI.
Гъилевай кIирер гадарна, ам кьаз зун агакьнач. Къванцел алукьна, гадар хьайи кьвати циз аватна. Ам кьве пад хьанва, шарар цел акьалтнава. За теспача яз абур кIватIзава. "Ида вуч авуна?" - хъел ква зак.
Шарар, кIватIай тIимилар квачиз, вири Гьиргьирди тухвана.
- Ина накьв квай чка авач, гьанрай жегъидатIа аку, -гьарайзава за Рехидаз.
Ам аквазмач. ПIапIрусни рикIелай фейи хьтинди я. За сад садан къеняй акъатзавай балугьрин тIвалунин кьилевай шуькIуь кьве кьат! галудзава: чизва, и дегьнедихъ гьунарар авайди.
- Кьуру накьв я, садни квач. Ма пIапIрус, -вегьезва Рехида.
Вучда кьван, гвайбур кьенятда: жилкадихъ тек са кIир тазва, чIехи кIир.
Зун, юкь агъузна, дегьнедив агатзава. Рехиди винелай аквадалди кIирер кхьизвач. Ингье лацу кьил, варз хьиз, кьвалалай, куькIвена. Ам гьалтна заз килигзава.
Шар алай кIир цик акатунни сад хьана, балугъди чIугунни. Хъуткьунрайла, гъил зурзана. За гьиссзава:
кIириник чIехи балугь ква. Гила кьилинди кьве кIвалах я: жилка я гъуьргъуь, я кIевиз ял тавун. За, явашдиз тIвал агъузна, жилка жувалди чIугвазва. Ингье гьамни, туътуьна зунжур авай гурцIул хьиз, ава. Амма исятда за тIимил кьванни эцягьайтIа, дегьнеда жедайди масад я, къатадзавай гамишдив гвай затIни авач. Гьи. жилкади эхда, чабалмишзавай чIехи къизилбалугъ? За, кIирер кIвачик кутуна, жибиндай акъудна, гъилел дишегьлийрин куьгьне капрондин кьатI гьалдзава. За аквада гила адан кар! Мадни тIимил инихъ ялна, за капрон алай гьилелди, яващдиз тухвана, адан кьамалай кьазва. Цикай хкудайла, ам мадни чIехиз аквазва. Рехида вине вучзаватIа яраб? Зун кьасухдай килигзавач.
Кьвед лагьайди кьурла, ада цIил юзурна. Балугъ гилигна кIанзава. За, жилкадин кьатIунихъ кьве атIай кIир кутуна, сад балугьдин сивиз сухна, муькудини -цIилинин кьилиз. Ялрай вичиз. Заз абур аквазвач: зун ашкъида гьатнава, зи чандик фул ква, тек балугьчийриз таниш фул.
Къанни кьуд балугъ кьурла, шарар куьтягь хьана. За кьил хкажна. Рехида агьадихъ ша лугьузва.
- Чпин вилералди яхъ, кIиринин кIвенкIвел эциг. Гила за кьур балугърин вилер акъудзава. Дугъриданни, чида Рехидаз, шарарилайни хъсандиз гьатзава.
Гьикьван кьунатIа, гьисабнач, амма рюкзакда гьакьзавач. Гъилени тIал гьатнава. Хъфидай вахтарни хьанва. Чун ятахдал экъечIна кIанзава. Гьак! гафаралди мешебегиди гьавурда тунвай рекьяй, вични тамай. Сифте чна балугъар хкажна.
- КIирер тазва, - хабардарна за виневайди. Гьалкъаяр алук! хъувурла, зи кIвачерай зуз ягьна. Жезмай кьван чкадиз тарцяй акьахна.
- ЦIил чIугу, чIехи дах. ЧIугуна, тарцел кутIун хъия, - гила кIевиз рахайтIани жезва.
Кьвалал ацукьна, агъуз килигайла, за, тар цIуьдгъуьн тавун паталди пуна эцигнавай къванцел аламай сят кьатIана.
- Мад атайла вахчуда, - секинарна Рехида зун. Анихъ хьиз тIвалунал акьалжна чразвай балугъ акуначиртIа, фу гьич рикIелни къведачир. Зи рикIел фар аламани, Гьиргьирдив гвай аламатар акурла!
Заз фу икьван садрани ширин хьайиди туш. Кьел квачтIани, балугьдин тIеамни масад я. Рехида вичин пай куьтягьзавач.
- Тух хьана, кIанзамач, - амаларзава. Чизва, пака и чрайди виридалай ч I ехи балугъ жеда. "Кьведавайни тIуьна куьтягьиз хьанач" субутда Хачмазаз.
Балугъар авай рюкзак нубатралди кьадай меслят хьана. Цiил тарцин пуна, кьурай пешерик чуьнуьхарна.
Мешебегиди лагьайвал, дагъдиз экъечIдай рехъ дегьнедивай акьван яргьал алач. Гила рикI секин хьанва. КIаниди кIвачерив кIвалахиз тун я, са ругуд километридиз, ятахдал кьван. Гьанал чи совхоздин машин ала. Йиф авуна, пака экуьнахъ гьадаваз хъфида.
Балугъар ялунилай тIуьн регьят я кьван. Рехидинни гьелек хьанва. Зарафатар гьич рикIелни аламач, Хачмаз аламатIани.
- Каспийскидай ам къе хтун лазим я. Мехъерар алахьайла, акъваздач кьван, - рахазва датIана гьадакай.
Чаз нубатдин ял ягъиз ацукьай чкадал, рекьин къерехда, кхьинар алай сурун къван акуна.
- ГьакIанди я жеди, иниз сурар гьинай атана? -рази туш Рехиди.
- Кхьинар алайди аквазвачни? - къалурзава за.
- Де хьуй, ятахдал агакьайла, Бут бубадивай хабар кьада. Адаз инра тийижир пIипI авайди туш, - икьрар хьана чун.
Тамни куьтягь хьана. Вышка алай Кьилерилай ятахдал машин такурла, хана чи кефияр. "Ваъ, Рагьима ахьтин кар ийич", -ягьазвач Рехиди.
- Куьн гьина авайбур я гилалди, ядаяр? - кицIер чукурна, элкъвена чахъ Бут буба. - Рагьимни, геж хьайила, Шимерал эвелукар кIватIиз фенва.
Эхиримжи гафари чи рикI чкадал хкана.
- Здрасте, Сафур цIарарин пачагь, - агакьайла, чубандин гъил кьуна Рехида.
Аквазвайвал, Бут буба чун атунал шад я.
- Рехини хьана, гьа тIвал ахъайнач хьи гъиляй, ахъайнач. Валлагь, къурдул итим я вун! Яц тежезмай жунгав я ман. Гьат кьванни авунани квез кIизрияр?
- Ам ваз исятда чир жеда, чIехи кур-катул авани? - тIурутIум квайди хьиз ава зи юлдаш.
Бут бубади катул гъана. Рюкзакдай ичIирай балугърай ам сивихъди ацIана. "И балугъар Гьиргьирдай?" - аламат хьанва чубан. - Квехъ хьайитIани агьада, адахъ-ваъ.
Акун-агъун лагьай чIал я. Балугъар вилик ква эхир.
- КIелай авамарI. Гьинай гьиниз къенерни амаз ялна, - чун авай чкадикай хабар авачир Бут бубадиз.
Къенер акъудна куьтягьдалди, Рагьимни хтана акъатна. Балугъар авай катулдилай чархар язава. "Икьванбур са дегьнедай! Ничего себе! Гила фидайла, зунни къведа," - шад хьанва ам кьадарсуз.
Рехиди гьулцин чкалар гваз хуькведалди чна вири михьна куьтягьна.
- Деликатес гуда за ваз, Сафур цIарарин пачагь, -гьарайзава яргъа амаз ада.
- Дилини вун хьанва, Катисни жув хьухь. Ваз дагъда ава лагьайла, чун михьиз авамар хьиз аквазвани? Ваз кьван урус чIал чазни чизва гьа, - хъел акатна чубандик. За ам "деликатесдин" гъавурда твазва.
Дугъриданни, чкалдаваз, руьхъведик чрай балугьдив къведай затI авач дуьньяда - гъакьван ширин я. Бут бубани ачух хьанва.
- Гила, кIантIа, кьейи бубайризни экъуьгь! Маншаллагь! Валлагь, маншаллагь'., - гзаф рикIи чIугунва адан чкалда чрай къизилбалугь.
Тухдалди тIуьна, чун алайвал япунжийрал ярх хьанва, Ахжах Бут буба, хура лаш акIурна, цIун а пата акъвазнава. Кьуьнт ягъун теклифайла, гьикьван ацукьда лугьузва.
- Гьак I ани куъ хпер гьинва, - гила акунва Рехидаз.
- Хпер юкъуз гьина жеда кьван, байирда, -хъуьрезва чубан. - Хпер гьинва-е? Амайди са пудкъад я. Хпер тунвани чахъ а куь дустуни? Валлагь, гадаяр, -кьенвач хьи, сагъ я, байирдай хтайла, Расулавай хабар яхъ-директор гьадакай хьана лагьай ван галукьайла, "муть" ийидайбур сад-кьвед чидач, "бэ-э" ийидайбур садни тадайди туш", авур ихтилат тир за. Гьак! хьунни авуна ман!
Пул це лугьуз кантурдиз фейила, "ви пул квез я, дагъда гастранумар ахъайнавани?" лугьуз, патаривни гатIунардач. Вичиз затI хутахиз атайла, "марчар халу" къачуна чандилай алатдач. Хсуси жуванбурукайни квайни-квайди вахчуна хъфида. Зулалди садни амукьдайди туш. Гьа руфун ацIурна кIандачни бес? Квекай зун рахазвач?
- Чун гьинавайбур я? - цIай кутазва за Бут бубадик.
- Валарик чинеба фейитIани, хун эквеба ийизвайди я гьа, хва, - ацукьарна ада зун.
- Марчар халу вучтинди я лугьузвай?, - гила Рагьимни авагънава.
- Табасрандал "марчар" хпер лагьай чIал ялда. Вич жегьил яз, икьван гаф, амал чир жедани? Ксайдан кIаникай мес хкуддай уьлметдикай я, валлагь яI Ам акурла, кицIерни дили жеда-е. Гьабурузни чизвай хьтинди я. Исятда секинзавани? Нагагь ам алайтIа, ина - жедайди тIурфан тир. Яда, кицIин гурцIулдихъ зурба гьер къачудайда квез вуч авуна кIанзава? - пIузаррикай хъуьрезва Бут буба. - Шаз садра, дагьдиз экъечIдалди, бинедал къведа ам са яру машиндаваз. Са итимни галаз, къени къуьл хьтин. Ахпа чир хьайивал, ТIурийрин колхуздин придсидател тир. - Я-я, тарифарда ида амай. са гурцIулдилай, на лугьуди миштIерида авай руш я. Ахпа диде-кицIикай ада тавурди хьанач. "Суьруьдив северни гатIунарзавайди туш, шаз цIудав агакьна жанавурар кукIварайди я" лугьуз, акъваздач. За вучдай кьван, жуванди маса гудани? Ана са пухъ авайди гьисснай за. Тухвана фагъирди гурцIул, кьведра элкъвез, заз "чухсагьул" лугьуз гъилерни ягънай. ЦIи кала гьалтна зал абурун серкер, цIай къурна зи кьилел, лам хьтин кицIихъ гайи гьер вахце лугьуз. Зун гьасятда гьавурда гьатна. Кардин тегьер ачухайла, вични ахпа, метIер гатаз, хъуьрез амукьнай.
Мадни гзаф ихтилатарна, йифни хьана, эхирни зи рикIел рекье акур къван хтана.
- Я Бут буба, чун хтай рекьевай къван гьакIанди яни, сурунди?, - килигна зун Рехидаз.
- Заз а вахтар хъсан чизмач, аял тир, чIехибуру ахъайдай адакай, - садлагьана чинай дегиш хьана чубан. - Адан тарих чIехи я, ам себеб яз чун тIурийрихъ галаз душманвиле гьат тавуна къакъатнай.
Чун вири, серсер хьана, Бут бубадиз килигзава. Ада пIапIрус алчудриз-алчудриз давамарзава:
- Ам Кьасумхуьрел фекьийрин бунтар хьайи йис тир лугьуда. Садрани такур хьтин кьурагьвилер авай. Виринра каш гьатнавай. Зи рикIелни алама, десте-десте къекъверагар гьатнавай хуьрера. Иллаки дагълух патара авайбуруз гзаф тади ганай. Чн чкаяр дуьзни я, цик квай никIерни ава, гьич. тахьайтIа, чуьлда хъач, тама кицик - къарба ава. ТIурида вуч ава, алмасдал тунвай зи дуст Нуралидин чуру хьтин, дагьлар! Гзаф акIахьнай а халкь. Чи хуьряйни, квезни ван хьана жеди, бегьемар дакIуна кьейиди я, гишила, къенер таквари кана. ЯтIани техил авайбурни кими тушир.
ТIурида "Келар" лугьуз чIехи тухум авай. Хуьре абурукай касни амач. Колхузар тешкилайла, абур вири Къиргъиздиз суьргуьннай. Ван хьайивал, гьана хва-руш амалда, Фрунзидилай са яхцIур киламетридин анихъ, лезги хуьре.
Келар каш ава лугьуз тIалабиз гьатич кьван. Акъудда савдадиз чпин мал-къара. Чаз бязи вахтара ина аквазва, фу галачиз хьайитIа, са затIунини тIеам гудач. Якни кьведра тIуьрла, пуд лагьай сеферда, агъу кьван, такIан жедай затI я. Шит тежерди тек фу я, маса затIни.
Са чIехи яцни гваз къведа Келрикай сад Цавандиз, тукIуна, къуьлуьхъ дегишариз кIанз. Чаз гьа девиррани малкъара артух авайди тушир: никIера техил цазвай, къурухар тIимил тир. Инсандин вил, гуьлле гъуьлягъда хьиз, авачир затIуна акьадалда.
Савдадал разибурни алтIушна, яц къакъалдарайла, винидихъай акъатналда Камунист. Адаз вирида гьак! лугьузвай. Квезни ван тахьана жеч, Бакудавай Иляс вуч я, гьабурукай, гьадан амле. Ам гьа чIавуз Кьасумхуьрел чIехи къуллугъдик квай. Зи рикIелни алама ам: кьакьан буйдин, гьамиша галифени хурум чекмеяр жедай итим тир. Ам рахкурнаваз хьана, чи патарай бунтара иштаракайбур чириз. "Лам кIантIани лагь, анжах фекьи лугьумир" тIалабзавай вахтар хьана, кьибледихъ элкъуьрнавай яц акурла, акъуднай Камунистди тапанчи, чи кьибле гила кефер пад я лугьуз. Тапанчияр тIуькIуьрайла, вучда вуна, тукIуна, кефердихь элкъуьрна.
Яц алажна куьтягьдалди, савда ийиз атайбур вири чкIанай. Кефердихъ элкъуьрна тукIур малдин як недайбурни я-е цаванвияр! Вучда Кела, няналди ацукьна якIарин кьилихъ, садани къачун тийирди чир хьайи, вири алайвал туна, хъфеналда. "И ахмакь туна, Герейхан Юсуф ягъай Гьажи эфенди лугьудай кицIин садакьадай хьуй", - лагьана.
Ам кьейиди чаз пака юкъуз ашкара хьанай. Аллагьдиз чир хьуй, садбуру "ягъна кьейиди я", муькуьбуру "гишин тир жеди", пуд лагьайбуру "ажугьдай рикI хъиткьинна адан" лугьудай.
"Гьажи эфенди кицIив гекъигуни чурурна адан крар", -тестикьардайбурни кими тушир.
Гьик! ятIани, кьиникь чи хивез аватнавай. Сад-кьве чIехи итимри меслятна, жемятрин арада душманвал тахьун паталди, цаванвийри ягъайди тир Кел кьейи чкадал а кьван. Сур, гьелбетда, хуьрева.
Чун вири киснава. Тек Расул халуди, вичи тунвай балугъ квай чкал хаз-хаз, къаргъишарзава:
Гьакьван чIуруди тирвиляй аял-куялни кьисметнач вичиз аллагьди, мердимазардиз. Саки вири тухум тIанкь хьана.
...Гьар гьалтай инсандивай заз жузаз кIан жезва:
"Вун садра кьванни дагьда ксанани?". "Ваъ" лагьайдан за язухар чIугвада, "эхь" лагьайди зи стха я!
Аранра гьакьван яргъазвай гъетер, ина ви кьилелла. Ваз акI жезва хьи, гъил хкажайтIа, агакьда! Тараллай ич хьиз, атIутI жуваз гъед, багъиша, бахтлу ая дуьньяда са кас!
Яргъарай аквазвай хуьрер! Инал-анал рап-рап гузва куькIвенвай эквери! Гьар са экв - са къул, са бахт, са мурад я. Яргъарай аквазвай хуьрер. Хайи чилин кагьрабаяр къизилдин!
Вуна нефес чIугу! Ни чукIурнава дагьдиз и атирар? Ни хъуьтуьларнава икьван и гьава? Гьи женнетдин багь я вун авайди? Чизвачни?
Заз чизва: дагь я а багъдин тIвар!...
Чун хтайла, кимел касни алачир. Чидайди, Хачмаз Каспийскида ама: гьич вилив хуьн тавуна тадачир. Рехидинни захъ галаз чи кIвализ хтана: рюкзак кукIварна, твадай затIни гвачир зи балугъарни гьадав гва. Алайбурни хтIундалди акъатна Хачмазни Директор.
- Яда, куьн агъа рекьяй хтанани? Чна куьн экуьнилай бахчайра гуьзетзава. Гьатнани?
- Аникай рахамир, гадаяр, квез аквада хьи, -дамахар гва Рехидав. Чун вири винел экъечIна. ЧIехи куруниз рюкзакдай аватзавай къизилбалугьар акурбур пагь атIана амукьнава.
- Умудни кутамир, садни гудайди туш, -зарафатарзава Рехида.
- Зунни шегьеррай ичIи гъилер гваз хтанвач, я кас. Лагь зи хъултухда вуч аватIа? Чир хьайитIа, гуда, -гьамиша хьиз къаб алаз рахазва Хачмаз.
- Эрекь, - фал вегьезва Рехида.
- Ваз авайди эрекь я, шуьше авай хъултух дакIвадачни?
- Банан, - гьакI рикIел атай гаф тир жеди.
- Акунани? Дуьз лагь, гурарай акьахдайла акунани?-гафарик кваз, къвалакай банан хкудна Хачмаза.
- ЦIувад агъзур ганвайди я гьа, Шаирдизни тур.
Мугьманриз тIуьн гьана, столдихъ ацукьайла, за жуваз тунвай банандин кьатI гъиле кьуна. Директорди, теклифайла, чпи сад тIуьрди я лугьуз, къачунач.
- Яз я, акьван гьерер незвайда бананар гьина твада кьван, авайди са руфун хьайила, - эгечIзава зун.
- Ам, гадаяр, куьди Директорди гьерер незва лугьун дуьз туш, Хачмазаз кIанзавайди цIелхем я, цIаяр вичиз кIанибур ийида.
- Касдин руфун шарар алаз дакIунва. ТIалабна, Каспийскидай за адаз дарманни хканва. ТIвар гьим тир, Директор?
- Антишар! - гафунихъ къекъвенач ам.
КIвале гьатайди масад я. Юлдашни, вуч хьанватIа лугьуз, ракIарай килигна хъфена.
За банандиз кьас ягьна. Ни тIуьнай кьван бананар! Гьа буран я ман, рангни, тIеамни. Бурандин ни галукьайтIани, заз агьургьан къвезва. Шумуд йис я чун душманвиле аваз, зунни буран.
Муькуьбуруз таквадайвал, зун айвандик экъечIна. Экъуьчриз алахънава. Жезвач.
- Кьведавай нез тахьай ам жунгав тирни, вуч тир? Вучни ибурувай кьведавай, совхоздин суьруь куьтягьнавай, - са уьтери хьиз ван къвезва заз дуьньяда виридалай ширин ихтилатрин.
Са вад -декьикьани алатнач-кьил, цIай кьурди хьиз, куз башламишна. Зун гьасятда гъавурда гьатна: агьургьан къвезва.
Мад за бананар недач...
Архит. I995 - йис.
