Мир - вашему дому, покой - вашей душе!
ЛЯНЕТ
Зун, гагь тIулариз аватиз, гагь кьакьан синерал акьалт хъийиз, дагъдин къекъвей-къекъвей рекьерай физвай. Рехъ пара четинди тир. Бязи чкайрилай ахьтин кьакьан чархар расалмиш жедай хьи, нагагь са тIимил кьван мукъаятвал тавуртIа ва я балкIандик хуькуьрайтIа, балкIанни галаз аватна, рагара-чархара акьуна тике-тике жедай, а тикеярни чархун кIаняй къван кьилел алаз физвай гъуьлягъ хьтин вац1а руг-руг жедай.
Зун пара мукъаят я. Югъ аламаз агакь тавуникай кич1евал аватIани, зун са гзаф чкайрилай эвич1из, балкIандин виликай кьуна физ, хьана.
Яваш-яваш няни жезвай, кьакьан тепейрин кьилериз тIимил хьиз циф яна, мич1ивал акьалтзавай. За балкIандик къирмаждин кIвенкI кяна, кам кягъиз туна. БалкIан, чун дереда геж жедайди чидайди хьиз, гьерекатиз башламишна, каш ягьиз-каш ягъиз, гьекьедал хьана физвай. Гьерекат авуникай мад вучдай кьван, вилик квай дередай виниз къалин ч1улав циф хкаж хьана. Рехъ чир жезмачир, са кьадар чкайриз зун балкIанди вичи тухвана. Амма гьайвандиз вичизни рехъ чидачир, рехъ санлай кьве патахъ пай хьанвай, чун дар са кIама гьат хьана. Инай гьинихъ экъеч1да? Вучда, экъечIиз кIан хьайитIани кич1евал ава, кIамун а пад шимедин тик я, авай шуькIуь рехъни са гзаф чкайрилай уьц1ена физ жедай гьалда амачир. За элкъуьрна балкIан кьулухъди гьал хъувуна... Белки рехъ какахьнавай-чкадал агакь хъувуна, муькуь патахъ финиф мумкин жен. Чун элкъвена рехъ какахьай чкадал агакь хъийидалди, акьван мич1и хьана хьи, пиле эцягъай тIуб акван хъийизмачир. Чун кьулухъди элкъвена, пара рекьиз хъфена. А чка жагъизмач. Ништа кьван, белки чун анлай алатнава жал, белки чун а рекьивай къерех хьанва жал...
Маса чара амукьнач, зун балкIандилай эвич1на, виликай кьуна са кIвачин рекьяй фена. Ван-сес авач... Са гзаф чкадиз фейидалай кьулухь, галатна, михьиз кьилни квахьна акъваз хьана. За балкIандин гардандал гьил вегьена фикирар ийизвай... Садлагьана а патахъай, яргъай хьиз, киц1ерин ван атана. Зун тадиз балкIандал акьах хъувуна, гьа патахъ чукурна. Финалди куьтягь жедач, алай чка жагъидач. Эхир чара атIайла, за кIеви ваяцелди: — Гьегьей...й...й..., — лагьана, гьарайна. Зи гьараюнин ванцик кваз киц1ерин ван чи кьулухъай хьана.
|Гье...гьей...й... ванцелди са инсанди къив гун хъувуна. «Виняй гъуз ша! Виняй гъуз ша!» — лагьана. «Агьа..., — фикирна за, — зун ибурун къерехдилай фена, абур агъадихъ тIулал ала жеди». Гьарайиз-гьарайиз гьа патахъ хъфейди, са арадилай атана киц1ер ккIана. Киц1ерин къаст кьун тавуна алатун туширди чир хьайила, за мадни кIевиз гьарайна.
Ери! ери, гавурар! —лагьана, тадиз чубан атана акъатна.
Вун вуж я, вун иниз гьииай акъатна? '
Зун рекьелай алатнавайди я...
Де хъша захъ галаз, пакамалди чун алай чкадал йиф акъуд, пакамаз къарагъна хъфида вун, гила ваз рехъ чир жедач, инрин рекьерни писбур я.
Ибур хипер гваз дагъда авай чубанар тир... Чун таниш хьана, кIвачел акъвазна ихтилатар, суьгьбетар ийизвай...
Къиримни Гуьлмегьамед кьве киц1ни галаз хиперин атIа къерехдал ацукьнавай, абуру nlanlpycap ч1угваз ва яваш-яваш ихтилатар ийизвай. Зи мукьув гумайдн яргьи, кьурай, гагь ракъини, гагь къаю канвай, гардан ва чин, ц1ийиз никIикай хкуднавай газар хьтин, яру хьанвай, рехи ч1арар квай чуруни спелар яргъи хьана какахьнавай кьуьзуь, амма чубанвилин карда тIвар-ван авай Алимегьамед тир... Ада, гъиле авай лаш къацу ч1уралай алагъиз-алагъиз, гьарданбир «я аллагь!» лугьуз, сив кьакьуниз фикирар ийизвай.
Захъ ахвар гала, Алимегьамед дах, зун са геренда ксуда, — лагьана, заз къаткиз кIан хьайила, ада кьил хкажна, спелривай гьил гвяна, лагьана:
Ахвар гала? Чидач ман, гадаярни ахварал фейитIа, балкIандиз зарар гудатIа?..
БалкIандиз куь зарар гуда? Галатнавай балкIан инихъ- анихъ' алатич гьа, — жаваб гана за. — Йифни алахьнава.
Эй, чан хва, вун чуьлда хьанач, ваз чидач... Чи рагьмстлу бубайри лугьудай: «Йиф инсандин душман я». И зун аку, зал татай дуьшуьшар амайди туш.
Алимегьамеда жезмай кьван дугъривилелди икI лагьана, адалай ухьт алахьайла, заз и кар гъариба хьана, за мад хабар кьуна:
Де акI ятIа, Алимегьамед дах, ваз зун ксана кIанзавач кьван, на ихтилатар ийиз хьайитIа, зун ксудач.
За ваз, чан хва, вуч ихтилат ийин?
Ваз вуч кIандатIани...
Зун чубан яз гила яхц1ур йис кьван жезва. За зи уьмуьр гьа икI чарабуруз чубанвал ийиз акъуднавайди я. Зун чуьлдин итим я. Чуьлдин итимдиз гзаф къариб-къариб крар аквада. Заз бязи инсанар чуьлдин гьайванрилайни пис яз жагьана...
Вучиз, Алимегьамед дах, инсанри вучзава кьван?
Чан хва, вуна зун айибмир, за бязи инсанриз лянет гунин себебар ава, — лагьана, ада тикрарна, кьил элкъуьрна.
Бес, инсанар я ман, хъсанбурни ава, писбурни...
Чан хва, за ваз гила гъвеч1и са ихтилат ахъайда...
Рагъ алан чими югъ тир. Дагъдин рекьер ялав алахьна кьуразвай. Марф лагьайтIа акьван гужлуз къванвай хьи, дагъдин хурар михьиз чухур-чухур авунвай, вацIарикни хъсан яд кумай. Чи хуьр аквадай дагъдин кьилел акъатайла, зи рикI пара гегьенш хьана. «Гила хъфена са кьуд-вад юкъуз ял яна жува-жув сагъар хъийида», — лагьана, фикир авунай за.
Гьа икI хъфена зун кIвализ агакьна. Кьве юкъуз зун гьич чкадилай югъван тийиз къаткана. Пуд лугьудай юкъуз кефияр са тIимил ахъа хьана, жуван кIурт-затIни алукIна зун къаварал, айванрал экъеч1из хьана.
Зун аялрихъ галаз рагъ алай айвандал ацукьнавай... И арада хуьряй са гьарай-вургьайдин ван акъатна. Папар, аялар къаварал акъатна. Зунни тадиз кIвачел акьалтна. Куьчедин кьулай итимар, папар алтIушна, тфуяр вегьез, кьуьлер эцягъиз, къванер гьалчиз, юкьван буйдин, ч1улав парталар алай са дишегьли тухузвай. Зун, бегьем сагъ хъхьанвачиртIани, гьа са гьал кIвачериз такьат кIватIна, эвич1на гьабурал фена.
- Ам вучтин паб тир?.. Абуру ам вучиз aкI зулумламишзавай?
- Ам са кесиб паб тир. Гъуьл са шумуд йисарин идалай вилик кьена, гъвечIи са рушни галаз паб амукьна. Пара факъир ва дугьри дишегьли тир. КIвале кIвалахдай кас амачир, я мукьвабуруни куьмек ганач. Ада чарабуруз гъалар ийиз, шалар храз, маса гьахьтин вичелай алакьдай крар ийиз, кьил хвена. Гъуьл авачиз са шумуд йисар хьана лагьана, ада вичин намус маса ганач. Хуьруьн къене садазни адай нагьакьан кар акунач. Гишилани мекьила вич дуланмишарна, руш агакьарна, гъуьлуьз гана.
- Паб кьуьзуь тирни? — хабар кьуна за.
- Ваъ, чан хва, акьван кьуьзуь тушир, са кьадар яшарихъ агакьнавай эгьли паб тир... Ваз инсанриз мурдарвал чидачни? А папан рушан гъуьл пич1и вил авай, мурдар кас тир... Ада, вичиз хуьруьн ругьанийрикай куьмек кьуна, вичин тахсирар а папан хивез вегьена, ам халкьдин вилик беябур авуна...
Зун гьа куьчедиз эвичIайла, папал гзаф халкь алтIушнавай. Са шумуда халкьдин кIвенкIве гьатна адаз тийизвай зулум авачир. Паб, вилерилай накъвар къвез, шехьзавай, ам кьацIана, алайбур къазунна пислик са гьалда авай. Садазни язух къведачир, сад кьванни язух папан чан и зулумдикай хкудиз алахъдачир!.. Хуьруьн кIаник са кьакьан кIам квай. Ибур виняй агъуз атана кIамуз агакьзавай. «Гьа кафир, аллагь авачирди»..., — лугьуз, са шумуд сухтади ва девлетлуйрин рухвайри факъир паб ярхарзавай...
Язух паб алукьиз, къарагъ- хъийиз фидай, гьиниз физватIа, вичизни чизвачир. Вилерилай туп1ар-туп1ар накъвар къведай. Чинар, вилер, михьиз вили хьана, ктIанвай. Ада гьарайдай, ялвар ийидай, амма вуч лугьузватIа, гъавурда гьатдачир...
- Бес хуьре Совет, маса идараяр авачирни? — хабар кьунай за.
- Гила, чан хва, папариз кеф хьанва хьи, абур итимар хьиз гьинал хьайитIани сад я. Абурув кIелиз тазва, къанунар чирзава, ягъунар, гатунар амач...
Рагъ цавун кьулал агакьнавай. Чими тир. Халкь пабни галаз, — давам хъувуна Алимегьамеда, — кIамун патав агакьна. Ам и кьакьан чархалай агъуз кIамуз гадарзавай.. Папаз аватиз кIандачир, ада чилер чухвадай, кIватI хьанвай халкьдиз язух вилералди килигиз, ялвар ийидай... Вучда, къванерин хура аваз паб авахьна... Язухдивай кIвачел къарагъиз жезмачир. Хур галч1уриз-хур галч1уриз физ алахъдай — жедачир. И арада са сухтади адан кьилел са къван гьалчна, чан хва, зи рикI мукIратIди хьиз атIана. Зи кьил элкъвена...
Инсанризни чан ширин жеда кьван... Ивияр авахьна физвай, кукIвар хьанвай кьил кьве гъили кьуна, накъвар къвез акIизвай вилер инсанрал, экуь цавал, чими ракъинал кьуна, рекьизвай ванцелди ада минет ийидай. Гзаф вахт алатнач, сивяйни, булахдай хьиз, иви авахьна.
Завай килигиз хьун хъувунач. Заз экуь югъ мичIи хьана. Зун мад элкъвена кихлигдалди, чандик чимивал кумай, нефес къачузмай папан винел еке къванерин гьамбар кIватI хьана.
Ам кьейибур, хъуьрез-хъуьрез чпи еке са гьунар авурди хьиз, уьтквемвилелди рахунар ийиз-ийиз, элкъвена хъфена. Завай акъвазиз хьанач, кьил чиле туна, фикирар ийиз-ийиз, зун кIвализ хтана. Рагъ акIана, мич1и хьана. Йифиз завай ксуз хьанач, пакамахъ экв жедалди, зун къарагъна чуьлдиз хтана. Зи вилерикай, чан хва, ам гилани къарагъзама.
Гьа йикъалай кьулухъди, чан хва, гьар а дуьшуьш рикIел хтайла, зи рикI кузва, зун, пlaпlpyc ч1угуна-чIугуна, пиян жезва. Зак и инсанриз къарши, лянетдин фикир кутазвайди гьа ихьтин крар я.
-Инсанар тахсирлу туш, Алимегьамед дах, гьа ихьтин къанунар эцигай, чи халкь ч1улаввилин къене туна, авачир аллагьралди инсанар ц1а твазвай шариатдин рехъ тахсирлу я.
- Эхь, чан хва, гьа рехъни тахсирлу я, гьа рехъ кьунвай инсанарни. Ихьтин крар заз гзаф акуна, гзаф чида. Амма и зи вилик кьейи папаз авур зулум, зун кьейитIани, зи кIарабрай акъатдач, — лагьана, къужа кисна.
Дагъдин хуралай агъуз авахьна къвез тIулариз чкIизвай хъуьтуьл гарун лепейри Алимегьамедан гафар къачуна михьиз чилин винел цана... Зун балкIандал акьах хъувуна, чубанрин гъилер кьуна, сагърай лагьана, рекье гьатна... Цавун кьулал агакьнавай ракъини кузвай. Адан къизмиш нурарин кIаник чилни. къажгъан хьиз ргазвай.
Дагъдай эвич1на рекьиз хтана... Са зур сятдилай хьиз зун хуьруьз агакьна. Кимерал ацукьнавай халкьдиз салам гуз-гуз, зун хванахвадин кIвализ фена... Зун гьаятдиз агакьайла, зи хванахвади, гьа хуьруьн муаллимди, кIваляй экъеч1на, тадиз балкIандин жилав кьуна акъвазарна, зун кIвализ хутахна. Чна ихтилатар ийиз са декьикьани хьанач, кIвализ са дишегьли атана, гъил кьуна заз хвашкалди лагьана...
Лезги папа гъил кьуна хвашкалди лагьана, жузун-качузун авун?! Зун мягьтел хьана. Са тIимил вахтар гьадалай вилик зун хуьрериз экъеч1айла, ана ихьтин кар пара айиб яз гьисабдай...
Амма зи рикIелай Алимегьамедан суьгьбет алатзавачир...
Пакамахъ ахварай аватайла, зун кIвалин рагъэкъеч1дай патахъ галай пенжер ахъайна тамашна. Цавун кIанелай хкаж хьанвай рагъ дуьз чи кIвалин юкьвал аватнавай. Ада вичин чими нурар кIвализ чукIурна, кIвал ишигълаван ийизвай...
Зи хванахва пенжердиз мукьва хьана:
- Агъа ч1урал алай, вилик аялар кIватI хьанвай кIвалер аквазвани ваз, абур чи мектебар я, — лагьана, хъуьрена.
- Вагь, квез ц1ийи мектебар хьанвани?
- Чаз а мектебар аваз кьве йис я.
- Абур ни эцигна?
- Гьелбетда, Советри эцигна.
Зунни хванахва куьчедиз экъеч1на. Фидай рекье ада, чин захъ элкъуьрна, лагьана:
- АтIанлай хкаж хьанвайдаз килиг! — лагьана, ада тIуб туькIуьрна.
- Анлай вуч хкаж хьанва?
- Анлай хкаж хьанвай, кукIва варзни гъед авай xapaпla аку, — лагьана, мискIин къалурна.
Алимегьамеда ваз ахъагъай вакъиадин кьил гьанлай башламишна, гьада гзаф инсанрин кьил тIуьна, гьада чи халкьдал тагъайди амач. Адан зунжурри халкь агьузардал гъана... Чун икьван гагьди мич1ивиле, зулумдик, девлетлуйрин истисмардик турди гьа xapaпla я... А къван гана кьейи факъир паб хьтинбур гзаф хьана...
- А папан кьисмет гьикI хьанай?
- А паб и кIама гьа къванерик кумукьнай, — лагьана, заз кьакьан са кIам къалурна. — И кIама..., — ухь алахьна адалай. Ада вичин ихтилатдиз мадни дугъривал гана, кьил хура туна хьиз, давам хъувуна:
— Гила и кIамун лекъвер яру авур иви гьадалай кьулухъ хьайи еке селлери чуьхвена михьи авуна. Кьейи папан сурал фадлай векьер-кьалар акьалтнава... Виш йисаралди чи чилин къаматдиз ва чи инсанрин мефтIериз къвайи зегьер Советрин ракъини вичин хци ц1алди жигизва. Чаз исятда мектебар, клуб, ликпункт ава. Чи мектебда исятда гадайрихъ галаз санал, са хизанди хьиз, кIелзавай рушарин кьадарни тIимил туш. Ч1ехибуруни ликпунктуна кIелзава. Фейи хъуьтIуьз папарини кIелна, са шумудаз кIел-кхьин чир хьанва...
Гила чахъ хуьре комсомолдин еке ячейкани ава. Хъсан, мягькем тир, папарини иштирак ийизвай Совет, кооператив ва маса гьахьтин идараяр ава. Виликдай авачир. Фекьийрини кулакри чпиз кIанивал девран гьалзавай. А вахтунда зулумдик квай паб гила азад я. Абур социализмдин эцигунрик экеч1из башламишнава. Гила чна зулумдин, мич1ивилин диб акъуднава. Чи хуьряй гьеле пуд руша шегьердин техникумда кIелзава...
Чна гзаф ихтилатар авуна, хуьруьн уьмуьрдиз тамашна. Хуьр, дугъриданни, виликан хуьр хьиз амачир. Адан винел алай виш йисарин мич1ивилин ва авамвилин ахварин къир парламиш хьана алатнавай...
