Лезги ким

ГЗАФ ДИБАР КВАЙ УЬЛЧМЕЙРИН Т1ЕБИАТ ВА ДУЬЗ КХЬИН

Нариман АБДУЛМУТАЛИБОВ
Филологиядин илимрин кандидат, ДГУ-дин доцент.

Лезги литературный ч1ал вилик финикди, адан лексика гегьенш хьуникди орфографиядани ц1ийи месэлаяр арадал къвезва. Кхьинривай лагьайт1а, ч1алан лексический составда йигиндиз жезвай а дегишвилер гзаф дуьшуьшра вахтундамаз, тамамдиз ва гьамиша дуьз къалуриз жезвач. Муькуь патахъай т1ебии ва жегьил литературный ч1алан орфографияда эхирдал кьван гьял тахьанвай меэлаяр амукьунни жедай кар я. Идахъ галаз сад хьиз, ам вири патарихъай "михьи" хьунни мумкин туш. Ана дегишвилер кухтадай, давамар хъийидай, гьуьжетиз жедай, дериндай ахтармишун т1алабзавай месэлаяр дат1ана пайда жеда. Абурукай яз, месела,, ц1ийиз арадиз къвезвай, маса ч1аларай атанвай ва я алай девирда гегьеншдиз кьабулзавай гафар ва ономастикадин уьлчмеяр кхьиних талукь месэлайрин т1варар кьаз жеда. Кьилди къачурт1а, кьвед ва я са шумуд дибдикай ибарат тир лексикадин уьлчмеяр кхьинин къайдайри чпел фикир желбзава. Абурун кхьинин саягъ вири патарихъай илимдал бинеламиш хьанва ва тайин низамда ава лугьуз жедач. Орфографический словаррин гьар са ц1ийи изданида абур къвез-къвез гуьнгуьна гьатзават1ани, и месэла эхирдал кьван къайдада гьатнава лугьун гьеле фад я. Сад хьтин к1алубра авай сложный гафар орфографический ва лексикографический справочникра, гафарганра гьар жуьреда кхьизвай дуьшуьшарни т1имил туш, гьа са вахтунда жуьреба-жуьре к1алубра авай гафар сад хьиз, са къайда вилив хвена кхьизвай чкаярни гьалтзава.
И месэлайрихъ галаз санал, сложный ва составной гафарин чпин хсусивал ва кьилдинвал дериндай веревирд хъувуна к1анзавай месэла яз акъвазнава. "Сложный" ва "составной" терминарни синонимар хьиз ишлемишун дуьз туш, абур чара ийидай кьет1ен рекьерни жагъурна к1анда. Лугьун лазим я хьи, к1елзавайбуру сложный, составной гафарин вири кьет1енвилер дуьз аннамишзавач, нетижада абур ч1рук1а кхьизва. Хейлин дуьшуьшра и уьлчмейрин къурулуш ва т1ебиат кхьизвай къайдайрал асаслу яз тайинарзава. Санал, кик1ана ва я дефис аваз кхьиз хьайит1а, абур сложный гафарай гьисабзава, амай вахтунда - составной къурулуш авай гафар, я тахьайт1а алакъалу ва я мягькем ибараяр яз кьабулзава. Гьайиф хьи, кхьизвай къайдаяр чебни гьамиша дуьз ганва лугьуз жедач. Эхиримжибур (составной гафар, мягькем ибараяр ва алакъалу ибараяр) хейлин дуьшуьшра чеб-чпивай чара ийизни жезвач. Чара ийидай тамам рекьер жагъур тавунмаз, абур дуьз кхьизни жедач. Ц1ийиз арадиз атанвай ( гьеле тамамдиз к1алубламиш тахьанвай) сложный гафарни кхьинин жигьетдай къанунламишна к1анзавайди ашкара я.
* * *
Малум тирвал, гафуниз вичиз хас тир кьилдинвилер, маса уьлчмейривай тафаватлу якъин лишанар ават1ани, гьакъикъатда, адан тариф гун акьван регьят кар туш. Иллаки аналитизмди ч1ехи чка кьазвай чи ч1ал хьтин ч1алара, гафуниз баянар гудайла, адан вири кьет1енвилер ачухарун четин я. Ихьтин четинвилерин кьилин себеб ам я хьи, чи ч1алан илимда гьам гафунин кьилдинвал, гьам гафунин къурулушдин т1ебиат ва адан сергьятрик гьи уьлчмеяр акатзават1а, эхирдал кьван гьялна тамам хьанвач. И месэла ачухарунин карда бязи вахтара урус грамматикадин таъсирни, гьайиф хьи, ашкара жезва.
Простой гаф лагьайт1а, адан хсусивилер тайинарун ва ам кьвед ва я гзаф дувлдикай ибарат тир уьлчмейривай чара авун четин туш, абурун арада авай тафават якъин я (Кил. (Гаджиев 1954, Гайдаров 1966, Гюлмагомедов 1978) ва мсб.). Амма кьвед ва гзаф дувулрикай ибарат, ( ч1ала авачир)  битав мана къалурзавай ва вич чараз кхьизвай ч1алан бязи дуьшуьшра четин я. Эгер ам гаф яз гьисабиз хьайит1а, адан къурулуш сложный яни, я тахьайт1а составной яни лугьунни регьят месэла туш.
Лугьун лазим я хьи, илимдин к1валахра сложный ва составной къурулуш авай уьлчмейрин жигьетдай алимрин фикирар тафаватлу жезва, абуру гьа са уьлчмедиз жуьреба-жуьре т1варар гузва. Ик1, фразеологиядин к1валахра ахьтин уьлчмейрин т1ебиат мягькем ибарайриз (гележегда -МИ) талукь тир месэлайрал асаслу яз ахтармишзава, морфологияда абур арадиз атуниз ва дегиш хьуниз, лексикада мана-метлебдиз, синтаксисда лагьайт1а, абур ибарат тир дибрин арада авай алакъайриз артух фикир гузва. Месела, битав мана къалурзавай, са гафунилай гзаф тир къурулуш вири формайра сахламиш жезвай, рахунра вирибуру сад хьиз ишлемишзавай ва тикрар жезвай уьлчмеяр А.Г. Гуьлмегьамедова МИ-рай гьисабзава (1978:10).
Къачун чна, чпин бинеда синтаксический алакъаяр авачир, ибарадин къурулуш авай гъил-к1вач, хуьре-к1вале хьтин уьлчмеяр ва тамамсуз, къуллугъчи гафарин к1ват1алар  (ва я "я тахьайт1а") ва мсб. Абур, адет  тирвал, сложный ва составной гафариз пайна морфологияда ахтармишзава. Винидихъ ганвай лишанрал асаслу хьана, А.Г. Гуьлмегьамедова абур МИ-яр хьиз веревирд авун теклифзава. Ихьтин уьлчмейрихъ галаз сад хьиз, адан фикирдалди, предложенидин къурулушдин, чпин бинеда синтаксический алакъаяр авай келимаяр (кьена ц1иц1), маналу ва къуллугъчи гафарин ибараяр тир ууьлчмеяр (вилин к1аник) вирибурун рахунра, ч1ала гьазурдиз авайвили, тикрариз хьуни, садалай садал агакьуни мягькем ибарайриз к1ват1дай мумкинвал гузва (1978:10).
Амма, къейдна к1анда хьи, МИ-йрин неинки умумми лишанар (къурулуш са гафунилай гзаф хьун, рахунра вирида сад хьиз ишлемишун), гьатта кьет1ен лишанарни (эмоциональный окрашенность, маса ч1алариз авайвал таржума ийиз тахьун ва къурулушдик куьгьне (архаичный) компонентар хьун) кьилдин  гафуниз элкъвенвай са бязи, бинеда кьве дувул авай сложный къурулушризни хьун мумкин я. Месела, манадин ва къурулушдин жигьетдай сад хьана, кьилдин гафуниз элкъвенвай рик1еллаз (рик1ел алаз), куьт1ун, чуькьуьн хьтин гафар гьак1 я. Ихьтин уьлчмеяр, эгер абур арадиз гъизвай ва санал ишлемишзавай дибрин жалгъайрал дегишвилер жезват1а, кьилдин гафуниз элкъвезва (низ чида - ништа, вуч ийида - вучда) (Гуьльмагомедов 1978:18). Ак1 тушиз хьайит1а, абур (чараз кхьизвайбур) МИ-яр яз амукьзавайди хьиз аквазва.
Къачун чна, месела, лексико-синтаксический къайдадин куьмекдалди (алакъалу ибарадин к1алубда авай дибар акахьна) арадиз атанвай чуьхвер тар, к1ерец тар хьтин уьлчмеяр. Месела, «талукьвилин падеждин существительное + асул падеждин существительное» к1алубда авай ибараяр са гафуниз элкъуьнин лишан - сад лагьай компонентдин аффиксальный пай куьруь хьун я (Гьайдаров 1966: 100). Иниз килигна, и уьлчмеяр неинки сложный гафар яз гьисабна к1анда, гьатта абур чараз кхьинни дуьз туш.
Бинедай лишандин алакъайрал туьк1венвай гафар чпиз ухшар тир алакъалу ибарайривай чара авун патал А.Г. Гуьлмегьамедова гзаф чалишмишвилер авунва. Нетижада абур чара ийидай тамам лишанар гузва (1978:30). Абурукай кьилинди - куьруь хьанвай уьлчме (талукьвилин падеждин афикс) вичин чкадал эхциг хъувурла, манадин жигьетдай са гьихьтин ят1ани дегишвал хьун я. Ам вичин чкадал эхцигайла, композит ч1ур жезва: Кьасумхуьр, гекъ.:Кьасуман хуьр. ц1егьре булах, гекъиг: ц1егьрен булах. Са компонентдин словоформа фонетикадин жигьетдай дегиш хьуни, къурулушдин битаввили, ва. манадиз зиян тагана, виликан къурулуш туьхк1уьр тахьуни и гафар мягькем ибараривай чара ийизва (1978: 33). Ик1, сложный гафарин ва алакъалу ибарайрин арада авай сергьятар ашкараи жезва. А.Г. Гуьлмегьамедова къейдзавайвал, и жуьредин гафаривай ва ибарайривай, гьа ихьтин къурулуш авай МИ-яр (ц1егьре гелер, жинжи бармак ва мсб.) чара авун лазим я. МИ-йирилай тафаватлу яз, ина гадарнавай пай вичин чкадал эхциг къувурла, адан мана ва фразеологичность ч1ур жезвач, яни адаз зиян гузвач (Гюльмагомедов 1978:30).
Инай аквазвайвал, МИ-йриз ва сложный гафариз гьак1 умуми, гьак1ни тафаватлу лишанар ава. Я санал - чараз кхьин, я экспрессивность хьун - тахьун, я мана-метлебдин битаввал - чаравал сложный гаф мягькем ибарадивай чара ийидай тамам лишанар туш, - кхьизва А.Г. Гуьлмегьамедова (1978:27-28). Мана-метлебдин битаввили, тикрар, эзбер хъийиз хьуни, бинеда жезвай къурулушдин к1алубди абур мукьва ийизва. Акси яз, компонентри арада авай алакъайри ва ишлемишунин кьет1енвилери абур чара ийизва (Гюлмегьамедов 1978:31).
Дибар тикрар ва эхциг хьана арадиз атанвай уьлчмейрини чпел фикир желбзава.
А.Г.Гуьлмегьамедова къейдзавайвал, абурукай са компонент масад галачиз ишлемиш тежезвай уьлчмеяр (къал-къиж, нече-шемед) сложный гафар я, амма чпин дибда авай уьлчмеяр кьилди-кьилди ишлемишиз жезвай гфарикай арадиз атанвай битав мана къалурзавай диде-буба, атун-хъфин хьтин существительнияр ада МИ-яр хьиз тайинарун теклифзава Адан фикирдалди, тикрариз хьунин мумкинвал абур гафрин ибарайривай чара ийизва. Дибар эхциг ва тикрар тахьана арадиз атанвай сложный гафаривай, абур неинки ч1алан лексический системада компонентрин алакъайри кьазвай чкади, гьак1ни къенепатан к1алубди (внутренний формади) ва манадин туьк1уьр хьуни лишанламишзава. Сложный гафарин мана-метлебдин к1ук1 са гаф-уьлчме я (месела, къал-къиж, нече-шумуд), акси яз, МИ-йрин - кьвед ва гзаф. Фонетикадин ва  манадин жигьетдай компонентар дегиш хьанвайвиляй абур санал кхьинни ийизва. Санал кхьини, битав гуни, са компонентдин мана дегиш хьуни ва виликан къурулуш, манадиз зиян тагана, туьк1уьр хъийиз тахьуни абур МИ-йиривай чара ийизва (Гюлмагомедов 1978:32).
Ихьтин, фразеологиядин ва синтаксисдин бинедаллаз арадиз атанвай, ч1ала авачир манаяр къалурзавай диде-буба, атун-хъфин хьтин уьлчмеяр, абурухъ фразеологизмайрин лишанар ават1ани, чи фикирдалди, грамматикада сложный гафариз хас тир къайдайралди бинеламиш хьана ахтармишун чарасуз я. Гьелебтда, абур арадиз гъизвай компонентар кьилдин гафар хьизни ишлемишиз жезва, гьатта са жинсинин членар хьизни. Амма абур са жинсинин членривай ва алакъалу ибарайривай умуми, кьилдин мана къалурунал, чпин туьк1уьр хьунал, морфологиядинни синтаксисдин битавилел ва маса, халисан гафариз хас тир, лишанрал ва кьет1енвилерал тафаватлу жезва. Ихьтин къурулушар дефисдалди гунин себебни гьам я. И кардини абур гафаргандин уьлчме, гаф тирвилин шагьидвал ийизва.
Гьа ик1, къейдна к1анда хьи, теклифзавай къайдайрин куьмекдалди сложный ва составной гафар (иллаки кьвед лагьайбур) МИ-вай гьамиша чара ийиз жедач. Месела, агъадизъ гузвай, чпихъ ибарадин къурулуш авай уьлчмеяр А.Г. Гуьлмегьамедова, фразеологический единицайривай чара  авуна, гафунин аналитический форма яз, морфологияда ахтармишун теклифзава, гекъ. абур: а) послелогрин куьмекдалди тайин тир существительнийрин падежрин манаяр къалурзавай,чебни манадин жигьетдай синтаксический формайриз мукьва ва я абурухъ галаз сад тир уьлчмеяр (столдин винел -столдал); б)къайдадин числительнияр ( сад лагьай); в) манадин жигьетдай -ун уьлчме квай глаголриз барабар тир "существительное + " ва " существительное +хьун"к1алубар-конструкцияр; г) са бязи глаголрин каузативный, кечмиш жери формаяр (к1елиз тун); (1978: 25-26). Эгер эхиримжибур (б;в;г;д) ва абурухъ галаз санал глаголдин кьулухъ элкъуьн, тикрарвал къалурзавай формаяр (к1ел хъувун), са шакни алачиз, кьилдин гафар ва гафарин формаяр ят1а, сад лагьай к1ват1алдик (а) акатзавайбур синтаксический уьлчмеяр я.
Лугьун лазим я хьи, гафар чпиз ухшар тир келимайривай чара авун патал гьамиша орфографиядин къайдаяр кардик кутунвач. хейлин дуьшуьшра а к1валах кьилиз акъуддай мумкинвилерни жезвач. И жигьетдай кик1ана ва чараз кхьизвай кьве дибдикай ибарат тир ва чпи глаголдин гьерекат  къалурзавай уьлчмейри чпел фикир желбзава. Малум тирвал, чпихъ ибарадин къурулуш авай, тайин тир глаголдин категория къалурзавай (каузатив, инкарвал ва кьулухъ элкъуьн, тикрар хъувун: ксуз тун, лугьуз тун, фин тавун, фин хъувун, к1ел тавун, чир тавун) простой ва сложный глаголрин (ксун, ксурун, шехьун, ширун, к1елун, чирун)  парадигматический жуьреяр - гафарин аналитический формаяр яз ахтармишун адет хьанва. Ахьтин уьлчмейра глаголдин эхирмжи паюни гаф арадиз гъизвач, ада гафунин форма арадиз гъизва (Гуьльмагомедов 1978:24). Амма  гьа и категорияр къалурзавай лув гуз тун, лув тагун, яб тагун, яб гун тавун ва маса ихьтин уьлчмеяр ва абурун (словардин) асул формаяр лув гун, яб гун А.Г. Гуьлмегьамедова я гафарин формайрай, я гафарай гьисабзавач, абур МИ-яр хьиз къейдзава. Ми-йириз хас лишанар хьуни, са гафунилай гзаф хьуни, рахунра тикрариз хьуни (сверхсловность и воспроизводимость), компонентар сад садавай къакъатна, арада маса уьлчмеяр эцигна, ишлемишиз хьуни яб гун, яб акалун, рик1ел хуьн, лув гун ва ихьтин маса уьлчмеяр МИ-яр тирди къалурзава, къейдзава А.Г.Гуьлмегьамедова (1978: 46). Чи фикирдалди, абур винидихъ ганвай гафаривай ва абурун формайривай чара авун ва анжах МИ-йрай гьисабун дуьз туш*. Абур морфологиядин жигьетдай ксуз тун ва маса ихьтин гафарин формайривай са куьнални тафаватлу туш. Синтаксисдин ва фразеологиядин шарт1арин бинедаллаз арадиз атанвай абур "классический" гафаривай анжах кхьинин жигьетдай ва артухан дурумлувал, мягькемвал хьуналди чара жезва. Аквар гьалда, абур МИ-яр хьиз ахтармишунин кьилин себеб -абурухъ артухан дурумлувал (фразеологичность) хьун я.
-----------
* Чараз кхьизвай, кьве дибдикай ибарат тир ва чпи гьерекат къалурзавай хейлин уьлчмеяр саки вири алимри, адет яз, глаголрай (лексический уьлчмейрай) гьисабзава, амма гьа са вахтунда чараз кхьизвай глаголрин къурулушар абуру жуьре-жуьре лишанламишзава. Ик1, месела, к1ан хьун, ч1ур хьун, яб гун глаголриз Б.Б.Талибова, У.А. Мейлановади " сложный глаголар",
М.М.Гьажиева, Р.И. Гьайдарова ва мсб. "составной" ва я " аналитический" глаголар лугьузва. Ихьтинбурукай дурумлувал хас тир аналитический къурулушар А.Г. Гуьлмегамедова МИ-яр хьиз веревирд ийизва.
Эгер к1елзава, фагьумзава, хиялзава ва маса ихьтин уьлчмеяр сложный гафар хьиз аннамишун четин тушт1а, "(абстрактный)" сушествительное + авун" к1алуб бинеда аваз арадиз атанвай к1ел авун, чир авун, фагьум авун, хиял авун хьтин уьлчмеяр гьиник кутудат1а ва абурун кьилдинвал тайинарун четин я», къейдзава А.Г. Гуьлмегьамедова. "Абур ишлемишуниз фикир гайила, аквада хьи, тайин тир гьар са чкадал и к1алуб кьве омонимичный уьлчмедивай тамамариз жеда"(1978:38). Яни ихьтин уьлчмейрин къурулушдик квай паяр маса, синоним тир  ва я мукьва мана авай гафаралди эвез ийиз жезва, месела: яб гун ва  яб акалун. Идан нетижада мукьва мана авай уьлчме жезва. Гекъиг: гъилик кутун "ибарадин"  эвезиз жезва, гекъ.: вик1егь-вик1егьдиз, вик1егьдаказ, вик1егьвилелди...
Муькуь делил манадин жигьетдай гафуниз мукьва жезвай, амма уьлчмейрин арада синтаксисдин рафтарвилер, чпихъ кьилдинвал амай хиял авун хьтин уьлчмейриз талукь я. Ина существительное тир пай лишанламиш жезва, яни паяриз гьардаз, кьилдин гафуниз хьиз,  мана ава: Вуна накь авур бед хиял. Идалай гъейри т1варц1ин пай гзафвилин кьадардани ишлемишиз жеда: Мад ийимир бед хиялар. Иниз килигна, абур я сложный глаголар, я лексический уьлчмеяр туш, абур халисан синтаксисдин уьлчмеяр я (Гуьмагомедов 1978:39). дугъриданни, бед хиял ибара гьеле кьилдин гафуниз элкъвенвач, гьавиляй адан паяр (иллаки т1варц1ин пай) кьил-кьилди лишанламишни жезва, амма адаз ухшар тир муькуь глаголриз (лув гун, яб гун, рик1 кун ва мсб.) т1вар тир пай кьилди лишунламиш жезвач, и комплексар михьиз санлай, простой глаголар хьиз, наречидин ва я деепричастидин куьмекдалди лишанламиш жезва. И карди абур (к1ел авун, чир авун, фагьум авун ва мсб.), чи фикирдалди,халисан сложный ва я составной глаголар тирдан гьакъиндай  шагьидвал ийизва. Абур чараз кхьин лагьайт1а, орфографиядин техникадилай аслу я.
Аквазва хьи, хейлин составной глаголрин мана чеб арадиз гъизвай компонентрин манадихъ галаз алакъада авач, гекъ. манадин ва къурулушдин жигьетдай сих хьанвай лув гун, рик1 кун хьтин глаголар. Абур бинеда фразеологиядин ва синтаксистдин шарт1ар аваз арадал атанва. Манадин жигьетдай абуруз МИ-йриз хас тир кьет1енвилер маса составной глаголрилай тафаватлу яз гзаф ава. И жигьетдай МИ- ва составной гаф туьш жезвайди хьиз аквазва. Гьак1 ят1ани ихьтин фразеологияда (вичиз хас тир къайдайрал асалу яз) ахтармишзавай уьлчмеяр, амай составной гафар хьиз, морфологиядани ахтармишун чарасуз я. Идакай зиян авач.
Чи фикирдалди, битав са мана арадиз гъизвай компонентар чараз кхьини, компонентрин жалгъайрал сесерин дегишвилер тахьуни, МИ-дин лашанарни хьуни абур гафарин ибарайрай, я туш анжах МИ-йрай гьисабдай мумкинвал гузвач.
Гьакъикъатда, МИ-диз талукь тир лишанри, абурун компонентар чараз кхьини ва чеб-чпивай къакъатна ишлемишунин мумкинвилери абур лишанлу ийизва. Амма и хсусивилер МИ-дин сергьятра ваъ, глаголдин сергьятра къейд авун герек я.
Инал лагьана к1анда хьи, лазим тир дуьшуьшра "халисан" сложный глаголрин дибарни чараз,  чеб-чпивай къакъатна ишлемишиз жеда, гекъ.: кечмиш хьана -кечмиш накь хьана, ахтармишун-ахтармишуни авуна, ахтармиш накь авуна, эвленмиш хьана - эвленмиш пудра хьана ва мсб. Гьа и жуьреда -дибар къакъатна, чпин чкаяр дегишарна ва туш арада маса уьлчме аваз - вичик квай дибрин манадикай ибрат жезвай, чпихъ куьчуьрмиш хьанвай мана авай составной гафарни ишлемишиз жезва, месела: лув кьведра гана, гана лув ва ик1 мад.
Са бязи дуьшуьшра составной глаголар сивяй акъудунин ва кхьинин жигьетдай гафарин ибарайрихъ галаз туьш хьун мумкин я. Месела, лув гун гьам алакъалу ибара хьиз (За аялдиз рганвай вечрен лув гана), гьамни составной глагол хьиз (Лекьре лув гана) ишлемишиз жезва.
Ихьтин, ибарайрихъ галаз омонимичный алакъайра авай глаголриз хьун-динни прилагательнидин куьмекдалди арадиз атанвай составной глаголдин къурулушар мукьва я, гекъ.: яру хьун " регъуь хьайила, таб винел акъатайла, чиниз ядай тав, ранг; гьисс" (ам регъуьвиялй яру хьана); "дигмиш хьун" ва " ярувилин ранг ягъун". Ихьтин уьлчмеяр ч1алан илимда, адет яз, алакъалу ибараяр яз аннамишзава. Амма гьакъикъатдиз фикир гайила аквада хьи. абурухъ гьам морфологиядин, гьам синтаксисдин кьилдинвални жезва. Ихьтин дуьшуьшра абурун туьк1уьр хьанвай дибрин кьилдинвал квахьзава ва абуру ч1ала авачир, дибрин манадай текъвезвай, ц1ийи мана къалурзава*. Маса гафаралди, абур кьилдин гафуниз барабар жезва.
И жуьредин уьлчмеяр алакъалу ибараяр, я туш МИ-яр хьиз тайинарун патал ударенидал амал авунни дуьз жезвач. Авайвал лагьайт1а, ударение кьве компонентдални аватун -абур чара авун патал артухан делил жезвач, вучиз лагьайт1а, ударение кьве компонентдални аватун -абур чара авун патал артухан делил жезвач, вучиз лагьайт1а гьак1 халисан сложный гафарикай хейлинбурални кьве ударение аватун мумкин я: сад -кьилинди, муькуьди -куьмекчи, месела: гьар`ай-эв`ер, не`че-шум`уд. Бязи дуьшуьшра ам гьи слогдал аватзават1а тайинарунни  четин я, лезги ч1ала ударенидин хкисайвал лап зайифди тирдини рик1елай ракъурна виже къведач (Услар 1896). Идалай гъейри и уьлчмеяр сивяй акъуддайла (месела, тадиз рахадайла), куьмекчи ударение, гьатта кьилин ударенини михьиз квахьунни мумкин я.
Гьа ик1, чи фикирдалди, кьве ва гзаф дибар сад-садак акал, эхциг ва я тикрар хьана, гзаф дуьшуьшра жалгъайрал сесерин дегишвилер кьиле фена арадиз атанвай, битав са мана къалурзавай, морфологический парадигма ( ам тамамди ва я тамамсузди* жеда) авай, компонентар мукьва гафарин куьмекдалди эвез ийиз мумкин тир, дибрин арада синтаксический алакъаяр авачир, синтаксисдин жигьетдай кьилин член тир, кик1ана ва я дефисдалди кхьизвай уьлчмеяр сложный гафар я. Ихьтин чараз кхьизвай уьлчмеяр аналитический ва я составной гафар я.
Гафунин аналитический формаяр лагьайт1а, абур тамам морфологический парадигма авачир, тайин тир категория къалурзавай ва чеб арадал гъанвай компонентар мукьва мана авай уьлчмейрин куьмекдалди эвезиз тажезвай, сложный, составной ва простой гафарин чараз кхьизвай жуьреяр я.
Къейда к1анда хьи, илимдин ахтармишунра авай зид тестикьарунар учебникра ва учебный пособийрани гьатнава. Веревирд ийизвай уьлчмейрин умуми лишанар гузвайвиляй анай чаз "гаф", "сложный гаф", "составной гаф", " мягькем ибара", " алакъалу ибара" вуч ят1а, ат1ай жаваб жагъидач.
Учебникра я пуд дибди делилламишнавай гафарин, я туш составной, яни чараз кхьизвай паяр-уьлчмеяр квай гафарин гьакъиндай саки са малуматни гузвай. Къулурнавай вири гафар санал ва дефисдалди кхьизвайбур я. Чараз кхьизвай компонентар квай кьилдин ва я битав мана къалурзавай уьлчмеяр, чпин кьет1енвилерилайни аслу тушиз, МИ-йрай гьисабзава. "Составной, аналитический гаф" терминни ерли ишлемишзавач. Гьа са вахтунда гьамиша са "сочетанидик кваз" ишлемишзавай ва чпихъ тайин тир умуми мана-метлеб авай уьлчмеяр авторри фразеологизмайрай кьазва. "Чпихъ мана-метлебдин жигьетдай садвал авай са шумуд гафунин дурумлу сочетайнийриз фразеологизмаяр ва фразеологический сочетанияр лугьуда" (1966:25). И фикир гегьеншдиз гуьгъуьнин изданида ва школаяр патал учебникра гьатнава. Месела, кьвед ва я са шумуд гафуникай арадиз атанвай ва вич кьилдин гаф хьиз вирибурун рахунра тикрар жезвай ч1алан уьлчмеяр фразеологизмаяр я (10-11 кл. уч. 1993:43). Фразеологизмайриз гузвай и жуьредин умуми тарифди иник неинки "халисан" мягькем ибараяр, гьак1 составной гафарни кутадай мумкинвал гузва. Эхиримжибурукай хейлинбурни МИ-яр чара ийизвай кьилин лишан МИ-яр гафарикай ибарат хьун я, гафар лагьайт1а -морфемайрикай. Гьавиляй абурун орфографияни анжах кик1ана ва дефисдалди кхьизвай гафариз талукь я. Месела, 10-11 кл. патал учебникда абур кхьиниз талукь яз ихьтин къейд ганава: "сложный гафар гьамиша санал, са гаф хьиз, кхьизва: яргъируш, ц1увад... Гафунин диб тикрар хьана арадиз атанвай сложный гафар дефисдалди кхьида: са-сад..." (1993:33).
Сложный ва составной гафар кхьиниз артух фикир эхирмжи орфографиядин своддин проекта ганва (1998). Ахтармишзавай месэлаяр ч1алан паяр дуьз кхьиниз талукь тир разделрай ганва. Месела, гекъ. "существительнияр ва абурун эхирар дуьз кхьиниз", " прилагательнияр ва причастияр кхьиниз талукь тир (1998: 11-12; 14-15) паяр. Амма инани абур кхьинин вири къайдаяр гьатнавач, са бязи гафар гьик1 кхьида1а, жавабарни жагъизвач. Хейлин дуьшуьшра теклифзавай къайдайрин бинеда вуч ават1а, тайинарунни четин жезва.
Гьа ик1, алай девирдин орфографиядин гьакъикъатди къалурзавайвал, ч1алан векилриз гилани сложный гафар ч1алан илимдин бинелу яз дуьз кхьинин месэлаяр регьятдиз ва якъиндиз  къанмишдай, кьат1идай мумкинвилер авач. Иниз килигна сложный гафарин орфографиядин месэлаяр махсусдаказ, абурун вири кьет1енвилериз фикир гана, ачухарна к1анзавай важиблу месэла я.
* * *
Суалар арадиз къвезва: сложный гафарин* орфографияда регьят серенжемар кьабулиз жедани?; жуьреба-жуьре к1алубра авай сложный гафар кхьинин карда гьихьтин кьет1енвилер важиблубур я?; абурукай кьилин са къайда даях яз кьабулиз жедани?
Орфографиядин тежрибади къалурзавайвал, сложный гафар кхьинин карда гьихьтин кьет1енвилер важиблубур я?; абурукай кьилин къайда даях кьабулиз жедани?
Орфографиядин тежрибади къалурзавайвал, сложный гафар кхьинини гьакъиндай къайдаламишун патал илимдин тек са рехъ хкягъун четин я. вучиз лагьайт1а абур жуьреба-жуьре арадиз къвезва ва чеб-чпивай тафаватлу я. Амма и кар патал, анжах умуми са къайдадал асаслу хьана, лазим чкайрал маса кьет1енвитлерни фикирда кьуна, тайин са рехъ жагъурайт1а жезва.
Кьет1енвилер сложный гафариз са шумуд ава. Важиблубур лагьайт1а, ибур я:
1) абур арадиз гъанвай паярин лексико-грамматический т1ебиат;
2) паярин алакъаяр, абур к1ват1 хьунин (акахьунин, эхциг хьунин ва тикрар хьунин) къайдаяр;
3) паярин ери- бине ва абурун словообразовательный кьилдинвал,
4) паярин ва я арадал атанвай гафунин умуми мана-метлеб.
Лугьун лазим я хьи, паярин лексико-грамматичексий хсусивилиз фикир гана, гьадал асаслу хьана, сложный гафарин кхьинин тегьер эхирал кьван дуьз ва тамадиз тайинариз жедач. И къайдади сложный гафарин анжах винел пад ачухарзава. Гафунин къенепатан ва умуми мана-метлеб, гьак1ни паярин алакъаяр, абур кук1унин саягъ къерехда амукьзава. Иниз килигна, и къайда кьилинди яз гьисабиз жедач. Сложный гафунин умуми мана-метлеб адан паярин манадай атун, ана "ц1урун" фикирда кьурт1а, гьадавайни гафунин вири кьет1енвилер ачухариз жезвач, ам лап умуми рехъ жезва.
Чи фикирдалди, сложный гафарин дибрин, абур ибарат тир паярин арада авай алакъаяр веревирд авуни, неинки а паяр чеб-чпихъ галаз кук1унин дережа якъиндаказ къалурда, гьатта абур дуьз -кик1ана, дефисдалди ва я чараз -кхьидай мумкинвал гуда. Иниз килигна, и къайда кьилинди яз хкяна к1анда. Амма са бязи дуьшуьшра гьадавайни сложный гафарин вири "куьлуь-шуьлуьяр" тайинариз жезвач. Ихьтин чкайрал, а къайдадихъ галаз санал, гьам бинеда аваз, винидихъ ганвай ва маса рекьерикай менфят къачуна к1анда.
Малум тирвал, лезги ч1ала сложный гафар гзафни-гзаф кьве жуьреда арадиз къвезва:
1) алакъалу ибараяр лексикаламиш хьана;
2) гафар, дибар эхциг  ва я тикрар хьана.
Гафарин и кьве жуьредин дибарни, малум тирвал, ибарадин къурулуш ава. Иниз килигна, сложный гафарин жуьрейрин ва к1алубрин кхьинин къайдаяр тайинардалди, абур чпи бинеда авай паярин синтаксический алакъайриз килигна, чара авун лазим я. И жигьетдай сложный гафар табийвилин ва барабарвилин алакъаяр авайбуруз чара жезва.*
1. Барабарвилин алакъаяр авай сложный гафар (лезги ч1алан илимда абуруз " композиты-сложения" (эхцигунар) лугьузва) гзафни-гзаф дефисдин куьмекдалди кхьизва. Дугъриданни, им дуьз я, вучиз лагьайт1а сложный гафарин паяр грамматикадин жигьетдай барабар я, гьавиляй чара гафарин садвал, яни ц1ийи гаф арадиз къведайла, кьве гаф барабарвилин алакъадин куьмекдалди са гафуниз к1ват1 хьун, кхьинра алава лишандин куьмекдалди къалурун лазим я. Ихьтин лишан дефис я, гекъ.: куьруь-яц1у, кьвед-пуд, к1ан-пун, к1инт1-лаш, гьарай-эвер, паб-аял, яру-ц1ару ва ик1 мад.
* Инал ва гележегда кьвед ва са шумуд дибдикай ибарат тир кик1ана,
дефисдалди ва чараз кхьизвай лексический уьлчмейриз вирибуруз чна
шарт1уналди, абурун умуми термин яз, сложный гафар лугьуда.
* Амма, инал лагьана к1анда хьи, алакъалу ибарайриз (словосочитанийриз) хас тир ихьтин синтаксический алакъаяр сложный гафарин паярин арада жедач. Ак1 хьанайт1а, абур гафар ваъ, гафарин алакъалу ибараяр жедай. Паярин арада жезвай и алакъаяр чна шарт1уналди къалурзавайди я.

Амма, къейдна к1анда хьи, барабар алакъадалди арадал атанвай сложный гафар гафарганра гьамиша са къайдада, дефисдин  куьмекдалди кхьин истемишзавач. Ихьтин сложный гафар чебни са шумуд чкадал ва я к1алубдиз пай жезвайвиляй абурун кхьин, вири кьет1енвилер тайинарна,  к1алубриз чара авуна, кьилди-кьилди къайдаламишун лазим я. Гекъигин:
1)  Михьи къайдадин (гафунин ва я адан формадин, я тахьайт1а ч1ала кьилдин гаф хьиз  ишлемиш тийизвай уьлчмедин) тикрарар (редупликацияр) гзафни-гзаф дефисдалди лишанламишзава: яваш-яваш, куз-куз, туп-туп, аваз-аваз, къат-къат, кура-кура, к1вачи-к1вачи ва мсб. Амма, гекъ.: гьаргъар гъвергъвер, гъургъур ва мсб.
Т1ебиатдин кьет1ен сесер къалурзавай, звуко-ва образоподражетельный комплексар ва абуруз ухшар тир тикрар-гафарни и к1ват1алдик акатзава, абур са чкайрал кик1ана кхьин къалурнава: гургур, жувжу, журжур, кач1кач1, куткут1, ч1ирч1ир ва мсб, маса дуьшуьшра - дефисдалди: гурп-гурп, дев-дев, шир-шир, ч1игъ-ч1игъ, жирт1-жирт1 ва мсб.
2) Акахьай къайдадин тикраррикай, яни делилламишзавай дибдихъ, ам тикрар хьунихъ галаз, алава такьатар яз, морфемаяр (суфиксар, инфиксар, эхирар, - ни союз) акал хьана арадиз атанвай гафарикай хейлинбур дефисдалди лишанламишзава, гекъ.: квайни-квай, к1валба-к1вал, жузун-качузун, гзафни-гзаф, галай-галайвал, гвай-гвачир, вахт-вахтунда, бахта-бахт, гурба-гур, кьилера-кьил, хуп1ни-хуп1, гъуту-гъутар хьун, вили-вилик, ц1арба-ц1ар, алаш-булаш, алкьвар-далкьвар, алхен-гелхен, афу-сафу, инкир-минкир, иран-туьрен, далба-дал ва ик1 мад. Т1ебиатдин кьет1ен сесериз ухшар (звуко- ва образоподражательный комплексар) тир тикрарарни залан хьун мумкин я, абурни гзафни-гзаф дефисдалди кхьин къалурнава: гупа-гуп, ц1ив-ц1ирив, жакьа-жакь ва мсб. Амма акахьай къайдадин (тикрар жезвай диб аффиксдин куьмекдалди залан хьанавай) тикраррикай са бязибур кик1ана кхьин къалурнава: вургьавур, къалмакъал, гургьагур, денбеден, ч1игъич1игъ, жиржирма ва ик1 мад.
Кьилди къачурт1а, фикир гун чна чирхчир гафуниз. И гафунин гьам сад лагьай дувулдин гуьгъуьнай, гьам кьвед лагьайдан вилик дефис эцигиз жезва ( кьве дувулдин жалгъадал -х- инфикс ала),  Аквар гьаларай, гьавиляй эхирмжи орфографический справочникда ам кик1ана кхьин къалурнава. Эвелдай ам дефисдалди кхьизвай: чир-хчир. Чи фикирдалди, гьак1 дуьзни тир.. Орфографиядин словарда гьат тавунвай цвал-хцвал гафни гьа и къайдада, яни дефисдалди кхьин къанунламишун лазим я.
3)" Тапан" тикрар, яни сложный гафунин са пай, адан тай делиламишзавай дибдив кьадайвал, ч1ала ишлемиш тийизвай  сесерин комплексдикай туьк1уьр хьана арадиз къвезвай гафарикай хейлинбур дефисдалди кхьин истемишзава: чай-май, хъач-мач, кьулуь-шуьлуь, шурт1-пурт1, тар-мар, уь-муь ва ик1 мад. И тикрар жеда. Гьабурни -чпин паярикай анажак садаз кьилдин мана-метлеб авай сложный гафар (ажижал-мажиж, ашукьал-машукь);  ва кьет1ен сесрин к1ват1алар тикрар хьуналди арадал атанвай гафар (агь-бабай, гьай-гьуй, гьарай-вургьай, гьун-гьа, гьунт1ун, а-яй-яй - эхиримжидан лексический бине барабар алакъадалди кик1анвай пуд улчмедикай ибарат я) -саки вири дуьшуьшра дефисдалди ганва. Амма гьа са вахтунда гекъигин: вишриш, байбагь, вич1рич1, пакьракь, ч1акьракь ва мсб.
4) Чара-чара (кьвед ва я гзаф) дибар эхциг хьана арадал атанвай гафар, дибар-эхцигунар, композитар-сложенияр дефисдалди кхьизва: к1вач-кьил, гада-руш, гаф-ч1ал, вай-гьарай ва ик1 мад. Амма и к1алубдик акатзава сложный гафарин кхьинни жуьреба-жуьре къалурнава, месела, гзафбур орфографиядин словарда кик1ана, амайбур -чараз кхьин къалурнава, гекъ.: али совет, амма дидедихъ, дуванбег, девекъуш, айгьарайгьай, эгьей вам мсб. Ибурукай эвелемжи пуд гаф табийвилин алакъа аваз арадиз атанвай гафар хьиз аквазва.
Чпин паярикай (гзафни-гзаф маса ч1аларикай кьабулнавай дувулрикай) садаз ва я кьведазни тайин мана авачир ва маса ч1аларай кьабулнавай дувулни лезги дувул акьахьанвай агъадихъ гузвай гафар-гибридарни  кьилдин к1ват1алдиз ухшар я. Абурукай бязибур дфеисдал кхьин къалурна: гъезер-паша, геже-гуьнждуьз, кент-худа, шахси-гъараз, шел-хвал, йикь-шуван, пен-хвеш; амма абуруз ухшар тир масабур лагьайт1а - кик1ана, гекъ.: гьажикъуьли, гьажилеглег, гуьлмасмар, гьажибугъда, далкьавах ва ик1 мад.
Винидихъ ганвай к1алубдик акатзавай гьа са диб квай са жерге сложный гафари чпел фикир желбзава, абурни гьар жуьре кхьизвай дуьшуьшарни гьалтзава. Ик1, месела, келле уьлчме квай келле чарх гаф чараз кхьин къалурна, келле-паша лагьайт1а - арада дефис аваз.
5) Чара-чара дибар эхциг хьуникди, абурукай сад - ни создин куьмекдалди залан
жезвай гафар дефисдалди кхьин къалурнава: шумудни-сад ва мсб. Амма гьа са
вахтунда, гекъиг: йисни зур гьекьни каф хьун хьтин гафар ва словарра гьат
тавунвай т1урни-кук1ва. И гафар дефисдалди кхьин хъсан я.
Сложный гафар жуьреба-жуьре кхьизвайвиляй, са бязи дуьшушра абурун паярин арада авай синтаксический алакъаяр тайинариз четин жезва. Ана барабарвилин алакъаяр авани, тахьайт1а-табийвилин, а паярин хсусивал тамадиз веревирд тавуна, лугьуз жезвач, гекъиг: али совет  хьтин гафар. Гьак1ни гекъ. туьрк ч1алай кьабулнавай къар-кегьер, кьаракъурху, куьчебацан (эхиримжиди орфографиядин словарда ганвач). Дефисдалди кхьизвай гафарин арада барабарвилин алакъаяр авайди хьиз аквазва, чараз кхьизвайбурун арада - табийвилин, кик1ана кхьизвайбур лагьайт1а, лишанлу я. Муькуь патахъай, абурун паярин синтаксический алакъаяр орфографиядин словарда къалурнавай кхьинин тегьердал асаслу хьана ачухарунни дуьз туш, вучиз лагьайт1а абурун кхьинин саягъ справочникра гьар жуьре къалурунни мумкин я, гьак1 авазни ава. Ина кар алайди гафунин къурулушдин т1ебиат ва паярин алакъаяр дуьз ачухарун я.
Ик1, кик1ана кхьизвай паярикай садаз (гзафни-гзаф маса ч1аларай кьабулнавай дувулдиз), я тахьайт1а кьведазни чи ч1ала тайин мана-метлеб авачир са бязи сложный гафари чпел фикир желбзава. Чи ч1алаз абурукай бязибур гьак1 авайвал, гьа и к1алубда аваз маса ч1алай атун мумкин я. Паярин арада авай алакъайриз тайин кьет1енвал авачирвиляй, аквар гьаларай, и к1валах себеб яз, абур кик1ана кхьизва. Месела, гекъиг, са диб ч1ала кьилдин гаф, я туш маса гафунин уьлчме-пай хьиз ишлемишзавай сложный гафариз ухшар тир уьлчмеяр: кенттесеруфат, къайишбалдур, къаракъулах ( абур кьилдин паярикай ибарат тир сложный гафар хьиз аквазва).
Барабарвилин алакъаяр авай гафар жуьреба-жуьре кхьиниз, чи фикирдалди, я илимдин, я кхьинин тежрибадин са делилни авач. Гьавиляй винидихъ ганвайбур, иллаки кьве паюниз ва я садаз тамам мана авайбур ва чпин умуми мана арадиз гъизвай дибрай къвезвай, гьабурухъ галаз алакъалубур - вири  дефисдин куьмекадлди кхьин хъсан я. И вахтунда паярин мана-метлеб, абурун барабарвал ва тайин кьилдинвал дуьз аннамишдай мумкинвал жеда. Акси яз, абур кик1ана, галк1урна кхьидайла, сад  лагьай пай кьвед лагьайдан лишан (определение) хьиз аквазва ва идалди гафарин мана-метлебдин къурулуш арадиз гъизвай паярин барабар иштираквал  квахьзава.
Гьелбетда, са бязи дуьшуьшра къайдадилай къерехдиз акъатнавай, адак акат тийизвай месэлаярни хьун мумкин я. Абур гъавурда тун четин туш. Месела, сложный къурулушдик квай барабар паяр эхциг хьанвай, амма чпин мана-метлеб абурай текъвезвай гафари чпел фикир желбзава. Къачун чна, пешапай, ч1аршабан хьтин гафар. Абурун умуми мана-метлеб, чеб арадиз гъанвай, ибарат тир паярин эхцигуникай къакъатнава (гекъ.: "пеш" ва "апай", "ч1ар" ва "хсуси т1вар" ( Гьайдаров 1966)). Алай вахтунда  паярин бинеда авай къенепатан алакъа арадиз атанвай гафунин манадай къвезвай. Тарихдин жигьетдай сложный гафар яз, алай девирда чпихъ кьилдин мана-метлеб авачир кьве ва я артух дибрикай ибарат тир прилагательниярни адет хьанвайвал, кук1урна кхьин къайдаламишнава: ц1ап1ц1ап1, ц1алц1ам,, цуьруьхуьм, къуьруьгъуьм ва мсб. Эхиримжибур алай девирда простойт гафар яз аннамишун лазим я.
Къачун чна гьак1ни ц1уд гафуникайни ва единицаяр къалурзавай (абур анжах к1уьд ава), чебни фонетикадин жигьетдай дегиш хьанвай паярикай - уьлчмейрикай арадиз  атанвай композитар-числительнияр: ц1усад, ц1икьвед, ц1ипуд ва ик1 мад. Абурухъ галаз санал са гаф хьиз  аннамишзавай пудкьад, кьудкъад числительнияр кик1ана кхьин къайдаламишнава.
Ихьтин, чпин паярин манадин кьилдинвал квахьнавай, чпин паяр кьилдин гафар хьиз ишлемиш тийизвай (са бязи дуьшуьшра фонетикадин жигьетдай жалгъайрал дегишвилер хьанвай паярикай арадиз атанвай), умуми мана-метлеб паярин мана-метлебдай текъвезвай сложный къурулушар вири кик1ана кхьин хъсан ва дуьз я.
Лугьун лазим я хьи, са жерге звуко- ва образоподражательный комплексрикай кьилдин, чпиз кьет1ен мана авай, жуьреба-жуьре предметрин т1варар тир сложный гафар арадиз къвезва, месела, лип1лип1 " къуш". Ихьтин гафар, чеб арадиз гъанвай тикрарривай чара авун патал, кик1ана кхьена к1анда. гекъиг месела: лай-лай (звуко - ва образоподражательный комплекс)  ва лайлаяр " аялдиз ядай мани".
Сложный ва составной глаголрин къурулушда, сергьятда мана къалурзавай, т1варц1ин пай яз ишлемишзавай звуко- ва образоподражательный комплексар ва маса кьет1ен тикрарар, аффиксламиш хьанвай глаголдихъ галаз санал ишлемишдайла, абур кик1ана кхьин  лазим я, месела: вишришун, журжурун ва ик1 мад. Эгер а компонентар анжах глаголдин къурулушда ишлемишиз хьайит1а, абур гьамиша кик1ана кхьида, месела: к1уск1усун, тамамрун.
Инсанрин т1варар тир сложный гафарини фадлай чпел фикир желбзава. лагьана к1анда, абурун барабарвал чи ч1алан т1ебиатдилай аслу туш. Иниз килигна ( абурун компонентар лишандин ибарайрин паяриз ухшарни я), а т1варар, адет хьанвайвал, яни кьабулнавайвал. кик1ана кхьин дуьз я: Мегьамедгьасан, Аликъули ва мсб.
2. Паярин арада табийвилин алакъаяр авай ибарайрикай хьанвай сложный гафарни орфографиядин жигьетдай низамда ава лугьуз жедач. Абур кхьидай рекьер тайинардалди, паяр алакъаламиш жезвай тегьер (предложенидин членрин арада жезвай хьтин алакъаяр) ачухарна к1анда. Винидихъ къейд авурвал, синтаксический алакъаяр чна шарт1уналди гузвайди я. Табийвилин алакъадин и къайда даях кьуна, сложный гафарин компонентар атрибутивный, абъектдин ва обстолятельстводин алакъадалди туьк1уьр хьанвайди къалуриз жеда.
1. Адет яз, атрибутивный алакъадин куьмекдалди лезги ч1ала сложный гафарин са шумуд к1алуб арадиз атанва. Сад лагьай, лишандин уьлчме яз а гафара: а) талукьвилин ва асул падежда авай существительнийри (агъут1ур, к1идфу, Гъасанхан, Кьасумхуьр, руфункал, хушракан, къенсимашмаш, кьилипацар, кьаркьулуф, кьуланфер, къванциц1ивин, къизилверекь, къизилкъуш, къизилбаш, къизилгуьл, т1варц1иэвез, эхирзаман, халадхва, халадруш, ч1алкъуш, ч1утрацуьквер, ц1унк1вал, ц1айлапан; б) прилагетельнийри (яргъируш, дегьзаман, дирбаш, курбазар, Ц1арухва, Ц1ийиварз,экуькъирав); в) причастийри (турфу, хкянек); 4) т1варц1иэвезри (исятда, гьасятда) ва г) числительнийри (кьведхвер, кьвечхел, сакъатда, пудпип1енди) иштиракзава. Инал ганвай гафарикай са бязибур лексикографический справочникра гьатнавач, месела, эхирзаман гаф.
Лугьун лазим я хьи, и к1ват1алрик акатзавай са жерге сложный гафарин паярикай садан манадин хсусивал, кьилдинвал амукь тавун мумкин я (кьвет1ел, кьаркьулуф, иричарар), са бязибурун лагьайт1а чпин сад лагьай (маса ч1аларай кьабулнавай)пай, вичиз вичиз асул падеждин форма авачт1ани, талукьвилин падеждин формада аваз ишлемишзава, месела, иранбуба (лезги ч1ала ир гаф авач).
Маса ч1аларай кьабулнавай гафари иштиракзавай сложный гафарин къурулушдиз ухшар уьчмеярни кик1ана кхьин дуьз я. Месела, ихьтин "эдеблу ибараяр" тир геже хийир сабагъ хийир гафар, гьак1 словарра гьат тавунвай, амма и жуьреда арадиз атанвай (лишандин алакъа авай ибарайрикай хьанвай) нисинхийир, экуьнхийир хьтин гафар кик1ана кхьена к1анда. Абуруз  мукьва къурулуш авай гафар орфографиядин словарда гьак1 къайдаламишуни (гекъиг: абатхийир, ахшамхийир)чи фикирдин гьахълувал субутзава. Гекъиг гьак1ни, шукураллагь, саламалейкум.
Паярин арада лишандин (атрибутивный) алакъаяр авай ва паяр сад садак акахьна, абур сад хьана, галк1анвай сложный гафар, чпин лексико-грамматический т1ебиатдилай аслу тушиз, саки гьамиша кик1ана кхьена к1анда. Чпин паярикай садан мана-метлебдин кьилдинвал квахьнавай композитар-сочинениярни вири кик1ана кхьин лазим я.
Сложный гафарин и жуьреяр ккик1ана кхьиниз са шумуд себеб мад ава: сад лагьайди, лишандин алакъа синтаксический алакъайрин виридалайни сих жуьре я, гьавиляй паярин арада и жуьредин алакъа авай сложный гафарин и кьет1енвал орфографияда вилив хвена к1анда; кьвед лагьайди - им сложный гафар абуруз ухшар тир гафарин ибараривай чара ийидай важиблу шарт1 я.
Чеб арадиз гъанвай гафарин ибарайривай чара ийидай важиблу шарт1 я.
Чеб арадиз гъанвай гафарин ибарайрихъ галаз алакъа амачир, жалгъайрал дегишвилер хьанвай, сложный существительнийриз мукьва тир акад фу, къизил балугъ, чипер чхра, нуьгвед ич, ламра япар* хьтин гафар кик1ана кхьена к1анда. И жуьредин са бязи сложный гафар орфографиядин словарда гьак1 гунни ийизва, месела: к1идфу, эхирзаман, дегьзаман. Абурухъ галаз сад хьиз кшун фин, къаз фонарь, эхир хатам, гардан к1ирвал, гьафте базар, шарчи къалар, чуьнуьх-гумбат1, урта тасил хьтин ва орфографиядин словарда гьат тавунвай Къадираллагь, Садаллагь, калгамиш, къазанзапун, тапаррик1унт1, тапаррик1ват1, шегьерэгьли, районэгьли (гекъ.:)дишегьли хьтин гафарни кик1ана кхьин  хъсан я. И жуьредин гафарикай са бязибурун сад лагьай компонентдин аффиксальный пай куьруь жезва. И карди и уьлчмеяр неинки сложный гафар тирдакай хабар гузва, гьатта абур кик1ана кхьин чарс узди къалурзава (Гуьлмегьамедов 1978:29).
Сложный гафарикай садбур сак1а, муькьуьбур - масак1а къайдаламишуни чи орфография заланарзава, четинарзва ва низам авачир гьалдиз гъизва. Лезги ч1ала ихьтин сложный гафар чараз кхьин дуьз туш, вучиз лагьайт1а са гафуниз элкъвенвай лишандин ибараяр, тамамдиз лексикалимиш хьанва. Алава яз са бязибурун жалгъайрал кьиле фенвай сесерин дегишвилерини и кар тестикьарзава.
-------
*  А.Г.Гуьлмегьамедова, винидихъ къейд авурвал, ахьтин гафар абуруз ухшар тир алакъалу ибарайривай чара ийидай лишанар гузва. Абурукай кьилдинди­куьруь хьанвай уьлчме (талукьвилин падеждин аффикс) вичин чкадал эхциг хъувурла манадин са гьихьтин ят1ани дегишвал хьун я: ц1егьре булах - ц1егьрен булах, Кьасумхуьр - Кьасуман хуьр. И жуьредин гафаривай ва ибарайривай, гьа ихьтин къурулуш авай МИ-яр (ц1егьре гелер, жинжи бармак ва мсб.) тафаватлу я, ина гадарнавай пай вичин чкадал эхциг къувурла , адан мана ва фразеологичность ч1ур жезвач, яни адаз зиян гузвач (1978:30).
Идахъ галаз сад хьиз, чпин паяр лишандин алакъада авай сложный гафарикай анжах са бязибур дефисдин куьмекдалди кхьейт1а жеда. Къачун, месела, ц1ийи-цик1елай гаф. Ам орфографиядин словарда дефисдалди кхьизва, амма адаз ухшар тир ц1ийи кьилелай наречие чараз кхьин къалурна. Чи фикирдалди, и гафара дефис ишлемишуни абурун т1ебиатдин кьет1енвал дуьз кьат1ундай мумкинвал гуда.
Лишандин алакъадин паярикай ибарат хьанвай ономастикадин,  географиядин т1варар тир гафарни жуьреба-жуьре кхьизва. Месела, чеб мана-метлебдин жигьетдай абстрагироватламиш хьанвай лишандин гафуникай географиядин т1варц1икай ибарат тир са бязи топонимри чпел фикир желбзава. Абур эхиримжи орфографиядин сводда чараз кхьин къайдаламишнава, гекъ.: Агъа Ст1ал, Вини Ст1ал, Бурши Макьар. Чпин къурулуш хас т1варц1икай (сад лагьай пай) ва абстрагиваталмиш хьанвай умуми гафуникай (кьвед лагьай пай) ибарат тир онимарни, топонимарни чараз кхьизва, гекъ.: Шалбуз дагъ, Кьулан вац1, Зуьгьре гъед ва мсб. Кьвед лагьай пай ина гъвеч1и гьарфунилай кхьизва. Лезги ч1алан орфографиядин къайдайрин своддин пректа и жуьредин гафарин гьакъиндай кхьенва: "Чкайрин, хуьрерин т1варарин составдик инсанрин т1варар кваз хьайит1а, кьве пайни ч1ехи гьарфуналди сад садавай къакъатна кхьида. Месела: Агъа Ст1ал, Уллу Гъетягъ, Бурши Макьар. Гьахьтин т1варарин сад лагьай гаф хас т1вар яз, кьвед лагьай гаф умуми т1вар тирла, кьве пайни кьилди ва умуми т1вар гъвеч1и гьарфуналди кхьида. Месела: Шалбуз дагъ, Кьулан вац1, Шими-хуьр" (1998:22)
Чи фикирдалди, лишандин алакъадин куьмекдалди арадиз атанвай сад лагьай к1алубдин гафар дефисдин куьмекдалди лишанламишуниз са манийвални авач. Мана-метлебдин жигьетдай абстрагироватламиш хьанвай сад лагьай пайни, кар алай эхиримжи т1варц1ин пай мукьва (тождественный къурулушра дуьшуьш жезвайвиляй, абур дефисдалди кхьидай мумкинвал жезва. Месела: Агъа-Макьар, Вини-Макьар. Эвелдай абур гьак1 кхьинни ийизвай.
Кьвед лагьай к1алуб лагьайт1а, кик1ана кхьизни жеда, дефисдалди. Ина кьвед лагьай уьлчмеди, абстрагироватламиш хьанвай вац1, дагъ, тепе ва маса ихьтин умуми гафари кьет1ен везифаяр тамамарзавач. халкьдин векилри кьвед лагьай уьлчме эвелимжидивай фикирдин, кьат1унин жигьетдай чара ийизвач, абур умуми са  мана авай гафар хьиз аннамишзава. Са гаф арадиз гъизвай и паяр кук1уруниз, санал ва я дефисдалди кхьиниз, чи фикирдалди, са манийвални авач. Месела: Шагьдагъ (Шагь-дагъ, Магъудере) Магьу-дере ва мсб. Кхьинин и къайдадикай сад хкягъун - абур алакъалу ибарайривай чара ийидай формальный рехъни жеда. Гекъ., гьак1ни: Кьасумхуьр, Эминхуьр, Алидхуьр ва мсб.
Гьа са вахтунда хсуси гафарикай (онимрикай) хьанвай умуми существительнияр кик1ана кхьин лазим я. Месела: Агъа-Ст1ал - агъаст1алви ва ик1 мад.
Лишандин алакъадалди арадиз атанвай къенепад, къецепад, кьиблепад, къузапад существительнияр, абурукай арадиз атанвай прилагательнияр ( къецепатан ч1аларин факультет, Кьиблепатан Дагъустандин) ва урус ч1алан калькаяр ва полукалькаяр тир вирироссиядин, виридуьньядин ва маса ихьтин гафар, чи фикирдалди, кик1ана кхьена к1анда.
Анжах пуд лексический фентридикай ибарат тир, гьа сад хьтин эхиримжи пай авай, сложный гафара эхирмжи (пуд лагьай) пай чара жеда, гекъ.: рагъэкъеч1дай пад, рагъак1идай пад. И гафар т1имил авай бегьерсуз къурулушдин к1алубдалди тешкил хьанва ва халкьди абурун ц1ийивал гьеле аннамишзава. Абурун вири паярин арада табийвилин алакъаяр ава: эвелимжи кьведан арада объектный алакъаяр (рагъ+экъеч1дай) ва абур санал эхирмжидаз табийвилинни лишандин (подчинительно-атрибутивный) алакъада аваз талукь я.
2.Объектный алакъадин куьмекдалди арадиз атанвай ва чеб ибарат тир дибрин жалгъайрал дегишвилер кьиле фенвай саки вири сложный гафар кик1ана кхьини абурун т1ебиат якъинвилелди тайинардай ва мукьва тир алакъалу ибарайривай чара ийидай мумкивнал гуда. Гекъиг, месела, "объект къалурзавай существительное+ причастие", " числительное + глагол" ва я "т1варц1иэвез + аффиксламиш хьанвай глагол" к1алубра аваз арадиз атанвай композитар: туп1ут1аяр; вучиз?, вучин? вучда? имуча-муча гафунин сад лагьай уьлчме (имуча-им-вуч-я), садлагьана ва мсб.
Ц1ийи гафар арадиз къвезвай ва бегьерлу " маналу (гзафни-гзаф т1варц1ин) гаф+куьмекчи глагол (авун\ хьун)" композитрин к1алуб, адет тирвал, гьамиша чараз кхьизва. Гьа са вахтунда и составной к1алубдин бинедаллаз, куьмекчи глаголдикай аффиксоид (-ун) хьана арадиз къвезвай сложный гафар кик1ана кхьизва: шехьун, сирнавун (сирнав+(ав)ун). Орфографиядин словардилай аслу тушиз милли печатда, художественный эсерра составной глаголар сложныяр хьиз ишлемишзавай дуьшуьшар т1имил туш, гекъ.: ван авун-ванун.
Чин бинеда объектдин алакъаяр авай гафарин ибарайрикай хьанвай лак1абар ва маса ихьтин гафар санал кхьена к1анда, гекъиг: Ябат1аян рик1из вич валан к1ане сагъ-саламат тирди акваз, чилин къайивални, гьавадин чимивални къвалариз кужумиз, вилериз зат1ни аквазвачир (А. Исмаилов).
3. Чпин паярин арада обстоятельственный алакъаяр авай, дувулар кик1извай чкадал фонетикадин дегишвилер жезвай сложный гафар (гзафни-гзаф глаголар ва наречияр) кик1ана кхьин дуьз я, месела, " деепричастие (глагол)+глаголдин аффиксоид" (физва), "наречие+ глаголдин аффиксоид" (винизун, агъузун, " наречие + наречие" (ч1ангьакьа) "Наречие + амаз" к1алубрин сложный наречияр вири кик1ана кхьин дуьз я, гекъиг: вядедамаз, гиламаз, исятдамаз, къемаз, вахтундамаз, виликамаз, ц1ийизмаз, фадамаз, накьамаз (эхиримжиди орфографиядин словарда чараз гана: накь амаз). И вахтунда абур чпиз мукьва тир алакьалу ибарайривай регьятдиз чара ийиз жезва ва абурун кхьинни са къайдадиз-низамдиз табий ийиз жезва.
Тикрар жезвай паюник аффикс акал хьана (и кар себеб яз) арадиз къвезвай сложный наречияр-тикрарар лагьайт1а, дефисдин куьмекдалди кхьена к1анда: йикъалай-къуз, йисала-суз.
Гьа ик1, веревирд авунвай материалди къалурзавайвал, сложный гафарин орфографияда паярин арада авай алакъайрин хсусивал фикирда кьун виридалайни важиблу я. Сложный гафар кхьинин карда и къайда неинки илимдин бине яз ишлемишиз жеда, гьатта, чи фикирдалди, ам сая ва регьятдиз гъавурда акьадай къайдани я. Абурун кхьинин тегьер тамамдиз тайинарун патал лазим чкайрал сложный гафарин муькуь кьет1енвилерални амал авун, формальный месэлайарни гьисаб кьун чарсуз я.
Гьа вахтунда са бязи чкайрал алава яз кьилдин ва я махсус къейдер ва къайдайрилай къерехдиз акъатнавай, адак акат тийизвай месэлаярни жезвайди лагьана к1анда.Абур гьар са дуьшуьшда гъавурда тун лазим я.
Идалай гъейри, лезги гафар ва абурун формаяр арадиз атунин карда аналитизмди важиблу чка кьазвайдини рик1елай алудун герк туш. Ибарадивай гаф чара авун патал, чи фикирдалди, сложный гафар жезмай кьван кик1ана ва дефисдин куьмекдалди кхьинихъ "ялна" к1анда. Ик1 абур формальный саягъда лишанламишиз жеда. К1елунин ва кхьинин жигьетдай регьятарзавай, кхьинин карда кьенят авунин мумкинвал гузвай ва ч1алан векилрин логикадин месэлаярни фикирда кьун лазим я.
Виликамаз, балк1андаллаз, рик1ева; ванна (ван авуна), сесна (сес авуна) ва урус ч1алан калькаяр тир къенепатан, къецепатан, вирироссиядин хьтин, сивяй са гаф хьиз акъатзавай уьлчмеяр милли печатда, орфографиядин къайдайрилай аслу тушиз, кик1ана кхьинни чи ч1ал гьерекатдик квайдакай ва ада (яни ч1ала) абурун кхьин вичин т1ебиатдиз мукьва яз къанунламишзавайдакай в абур кьилдин словарный уьлчмейриз, гафариз элкъвезвайдакай хабардарзава.
Эхирдай къейд ийин, лезги алфавитдин бинеда урус кириллический алфавит хьун себеб яз, чи ч1ала кар алай графический ва орфографический къайдаяр урус ч1алан кхьинин къайдайрихъ галаз гьик1 алакъалу жезват1ани, фикирда кьуна к1анда. И карди неинки дидед ч1алан кхьинин къайдаяр асантдиз тайинариз куьмек гуда, гьатта, чи гьукуматдин вири халкьарин арада жезвай рафтарвилер таъминарзавай урус ч1алан кхьинин къайдаяр асантдиз чирдай мумкинвал гуда.
ИШЛЕМИШНАВАЙ ЛИТЕРАТУРА.
1. Абдулмуталибов Н.Ш. О правопсаниее сложных слов в лезгинском языке (Орфография и изменения языковых норм: лигвистический, дидактический и социокультурный аспекты: Материалы Международной научной конференции. 9-10 октября 2002 г. Астрахань: Изд-во Астраханского гос.пед. ун-та, 2002. С. 105-108)
2.Гаджиев М.М. Синтаксис лезгинского языка. Ч. 1. Простое предложение. Под ред. Л.И. Жиркова. Махачкала, Дагучпедгиз, 1954. 196с.
3. Гайдаров Р.И. Лексика лезгинского языка. (Основные пути развития и обогащения). Спецкурс. Махачкала, Дагучпедгиз, 1966,265с.
4. Гьайдаров Р.И. Мирзеханов С.М.Рамалданов ГЬ. Р. Лезги ч1ал: 6-7 классар патал учебник Махачкъала: Дагучпедгиз, 1992. 222с.
5. Гьайдаров Р.И., Гьуьлмегьамедов А.Г., Мегьамедов Г.И., Насрудинов
Ф.Яралиев М.М. Лезги ч1ал. Х=Х1классар патал учебник.
Махачкъала:Дагучпедгиз, 1965. 260ч.
7. Гуьлмегьамедов А.Г. Основы фразеологии лезгинского языка. Махачкъала.
1978. 128с.
8. Гуьлмегьамедов А.Г. О "сложном глаголе" лезгинского языка (Материалы 6-й региональной сессии по историко-сравнительному изучению иберийско-кавказских языков. Майкоп. 1980. С.135-142.)
9. Гьажиев М.М., Гьайдаров Р.И., Мейланова У.А. Лезги ч1алан орфографиядин словарь. Махачкала: Дагучпедгищ, 2001. 108 с.
10. Лезги ч1алан орфографиядин къайдайрин свод. Проект. Махачкъала: ДНЦ РАН,
1998. 23Ч.
11. Талибов Б.Б., Гьажиев М.М. Лезги ч1аланни урус ч1алан словарь Р.И. Гьайдарован редакциядик ваз. М.: Изд-во " Совеская Энциклопедия", 1966. 604ч.