Мир - вашему дому, покой - вашей душе!


КЪАЧАГЪ ТУШИР, КЪУЧЧАГЪ ТИР

Мукъва-къилийривай, хуъруьнвийривай ван хъайи ихтилатрин бинедаллаз - К1ири Бубадикай.

(Давам)

НАМУСДИН  КЪАСТ


Буба мукьвал-мукьвал вичин ярар-дустарал кьил ч1угваз, патрумар, яракьар хкиз Дербентдиз фидай. Са сеферда Дербент шегьерда са къажардин чайханада авайла, адаз ина герен-герен Лезги Буба лугьуз къажар ч1алал хъуьруьнарзавай кьуд кас акуна. Са кьве стакандавай чай хъвайидалай гуьгъуьниз Буба къажарар ацукьнавай столдиз мукьва хьана. Адаз урус ва къажар ч1алар лап хъсандиз чидай. Абурун ихтилатрин кьиляй-кьилиз гьавурда акьур Бубади абуруз «низ я квекай Лезги Буба яна рекьиз к1анзавайди?» лагьана, хъуьч1уькай тапанчи хкудна. Къажаррикай сада чинеба, тапанчи хкудун патал хъуьч1уьз гъил яргъи ийидайла, Бубади ам яна кьена. Муькуь пуд ада вичин гъилер галат жедалди гатана. Къажарар, чебни рекьиз кич1ела, кьулухъ вил ягъиз катна. Гуьгъуьнлай Буба, чайханадин ч1ехидаз алаз хьиз пулни гана, «ваз зун акурди туш» лагьана, хъфена.


МУЬГЬУЬББАТДИН ГЪАЛИБВАЛ


И ихтилат Табасаран райондин Ц1ийи Сирт1ичай тир Келбисей лугьудай касди авурди я. Са руш вичиз к1анзавай гададиз гун тавуна, яд авачир Мегьтидхуьруьз гузавалдай. Сад садал ашукь тир гададинни рушан т1ем акакь тавурла, гададин бубади, К1ири Буба жагъурна, ам рушан диде-бубадин патав меслят ийиз ракъурун кьет1на. Йикьарикай са юкъуз К1ири Буба рушан диде-бубадив рахана. Абурун терсвал акур Буба, к1ани рик1ер сад авун патал, руш чуьнуьхна, к1анзавай гададив вахкудай фикирдал атана. Рушан бубади чпин хуьруьз къанлу яз (яни итим яна кьена дустагъ яз) акъуднавай са даргиви аваз, ам пул гана, к1валел, тфенгарни гваз, къаравул яз кьуна. Са йифиз Буба руш чуьнуьхиз к1анз гурарай винелди хкаж жедайла, гурарин к1аникай даргивиди Буба тфенгдай яналдай. Амма гуьлле Бубадин бармакдихъ галукьайла, ада даргидиз, - я алчах, ваз къени зак гуьлле акат тийидайди чизвачирни лагьана, ам са гъуту яна кьена, руш вичиз к1анзавай гададиз кьисметналдай. Халкьдин сивера къени и вакъиадиз бахшнавай ихьтин ч1алар ама:

Зун бубадиз гуз к1анзава,
Яд авачир Мегьтидхуьруьз.
К1ири Буба, вакай панагь,
Гьик1 фида зун так1ан гъуьлуьз?


Чаз и ихтилатдай ва шиирдин бендинай аквазвайвал, К1ири Бубади са лезги чилел ваъ, гьак1 къунши халкьаризни куьмекар гузвай. Ам виридаз хуш ва истеклу тир. Зал са райондани, я са хуьрени К1ири Бубадикай ч1урук1а рахай кас гьалтнач, я са хуьруьнвидини К1ири Бубади чуьнуьхай шейинин т1вар кьунач. Абуру вирида К1ири Буба вик1егь, акьуллу, зурба рик1 авай, кесиб халкьдин тереф хвейи кас я лугьуз тарифардай.


БУБАДИН ЭХИРИМЖИ ЙИФ


Бубадиз к1анзавай руш Шагьа, ам дустагьда авайла, Цилингрин хуьруьз гъуьлуьз гана. Шагъадизни Буба гзаф к1анзавай. Амма рушан диде-бубади Шагьа Бубадиз гъуьлуьз гузвачир. Са йифиз Бубадиз Шагьа чуьнуьхна гваз катиз к1ан хьана. Бубади абурун варар гатана, экъеч1ай дидедиз, - итимрикай вуж ават1а инихъ килиграй лагьана. Са арадилай хтай Шагъадин дидеди вичин сес малумна.
- К1вале итимрикай касни авач, ваз вуч герекзава, Буба? - лагьана хабар кьуна.
- Заз Шагъадин патахъай рахаз ва адан вичин мезни акуна к1анзавай, - лагьана Бубади.
- Сад лагьайди, Шагьа к1вале авач, кьвед лагьайди, ам ваз гун чи фикир туш. Шагъадин дидеди ихтилат яргъалди ч1угваз, к1вале авай кьве гададизни вичин итимдиз кьулухъ галай дак1ардай хкадарна катдай мумкинвал гана. Шагъадин гъвеч1и вах гьуьр авай кандуда чуьнуьх хьанвай. Гьакъикъатдани, Шагьа к1вале авачир, ам диде-бубади дегишиз-дегишиз мукьва-кьилийрин к1валера ксурзавай. Вич алдатмишайди чир хьайи Буба, тфенгдив са шумудра ваниз туна, хъфена. Экуьнахъ ам «Бубат лекъвен» ц1аралай дурбуйрай хуьруьз килигайла, адаз Шагъадбурун варцел инсанар к1ват1 хьана, дуьа кутунваз акуна. Яраб ана вуч хьанват1а лугьуз Буба, Али, Агьмед фикирлу тир. Эхир Бубади Али хуьряй чуьлдиз къвезвай кас-мас гьалтдат1а лугьуз «Гуьнед кьилел» ракъурна. Алидал, хуьряй векьер хкиз «Цакер хивел» къвезвай Керемали гьалтна. Керемалиди Алидиз кандуда чуьнуьх хьайи Тават гуьлле галукьна кьенвайдакай лагьана. Али тадиз Бубадин патав хтана ва агьвалатдикай хабар хьайи Буба кьадарсуз сефил хьана. Бубадиз Тават инсанвилин къилихрай гзаф к1андай. Тавата Бубадизни Шагъадиз сад-садахъ галаз гуьруьшмиш хьун патал гзаф куьмекарни авунай. Таватаз хьтин гуьрчегвал т1ебиатди К1ирийрин хуьре мад садазни ганвачир. Гьавиляй хуьруьнбуру адаз гуржи Тават лугьудай. А вахтунда дерт къалин хьайи Бубади Таватаз ихьтин шиир туьк1уьрнай:


Куьз ивидиз кьисмет хьана,
За багъишай Бакуд халат.
Заз виридлай гьайиф хьана,
Кандуда кьей гуржи Тават.


Вичивай ихьтин дуьшуьш хьайидалай кьулухъ Буба мад Шагьа галай патахъ элкъуьн хъувунач. Адаз Шагьадин диде-буба душманрилайни так1ан хьанвай. Икьван чеб-чпиз к1анзавай жегьилар сад садаз кьисмет хьанач. Бубадиз Дербент шегьердилай башламишна лезги ва табасаран хуьрера хейлин дустар хьанвай. Адан кьегьалвилерикай вирида ихтилатарзавай. И кар варлуйриз хуш тушир. Тават рагьметдиз фейидалай кьулухъ йисалай артух вахт алатнавай. Буба мукьвал-мукьвал вичин дустар тир Алини Агьмед галаз К1ут1ларин гьамамрал михьивилер ийиз фидай. Са сеферда Буба гьа ик1 гьамамрал фейила, анал пек-лек чуьхуьз ва фу чрадай яд тухуз атанвай кьве руш алай. Буба абурукай са рушахъ галаз таниш хьана. Бубадиз хьиз а рушазни буба амачир, амайди тек са диде тир. Абуруз чпиз-чеб бегенмиш хьана. К1усни энгел тавуна Буба а рушан дидедихъ галаз таниш хьана ва чпин фикирдикай ихтилатна. Бубадини рушан фикир санал хзан арадал гъун тир. Ам мукьвал-мукьвал К1ут1лиз физвайдакай и хуьруьн ва К1ирийрин кавхайри Кьасумхуьрел алай къазахрин ч1ехидаз хабарнавай. Къазакрин ч1ехидан патав К1ири Бубадилай арзаяр гваз хейлин девлетлуярни фенвай. Абурун арзайра К1ири Бубади чеб гатаз, чпихъ авай мал-девлет къакъудиз кесибриз пайзавайдакай кхьенвай. Къазахрин ч1ехида кавхайринни варлуйрин меслятдалди, К1ири Бубадиз фенд гьазурнавай. Абуру К1ут1ларин кавхадал рушан диде рекьелай алудна ва адаз кьве агъзур манат пул гуда лагьана тапарарна. И кардал шад хьанвай куфт1ади гьич рушазни са ихтилатни авунач. К1ут1ларин кавхади Куьре лугьудай са алчахни 10 агъзур манат пул гуда лагьана тфенгарни гваз гьазурнавай. Гила к1анзамайди Бубадиз рушан к1вализ теклифун тир. Рушан дидеди вичин хвешивиляй амай кьве гьуьндуьшкадикай сад тук1уна хинк1ар гьазурзавай. Адаз къе рушан патахъай ихтилатар авун патал вичин талукь кьве мукьва-кьилидизни ва Бубадиз теклифна са гьвеч1и хьтин мярекат ийиз к1анзавай. Кавхади лагьайт1а, рушан дидедив суфрадал чай гьидайла Бубадин истиканда авай чайдик какадардайвал байгьушни вуганвай. Идалай гьейри, гурарин кьилел алай къавал тфенгарни гваз Куьреди Буба гуьзлемишзавайдини лагьанвай. Бубади чай хъвайидалай гуьгьуьниз эгер къецихъ экъеч1из к1анзава лагьайт1а, къецихъ галай унлугь лампани гваз Бубадин вилик кваз гурарай гьуз эвич1ун меслят къалурнавай. Им Куьредиз Бубадин къамат чир хьун патал ийизвай кар тир. Гьазурнавай
фендерикай рушаз са хабарни авачир. Руш дидеди мугьманар къвез башламишайла къвалав гвай к1вализ ракъурна ва ракни къецелай хъсандиз к1евна. Ша лагьай мугьманар кьудни атанвай, амма Буба вучиз ят1ани геж жезвай. Алиди къе К1ут1лиз тефин патал Бубадиз гзаф минетар ийизвай. Ада вичиз акунвай ч1уру ахваррикайни ихтилатзавай. Бубади Алидизни Агьмедаз вич кьуланфералди «Бубат лекъвен» къазмадал тахтайт1а, куьне куь кьил хуьх лагьана буйругъ гана. Буба К1ут1лиз агакьайла югъ мич1и хьанвай. Ихьтин къай авай йиф Бубадиз мукьвал йисара ахкунвачир. Варз гагь акваз, гагь цифери к1евзавай. Куьлуьз-куьлуьз жив къваз башламишнавай. Буба к1вализ гьахьна, салам гана ва рак1ариз мукьва ацукьна. Хваш-беш авурдалай гуьгьуьниз рушан диде чаяр гъиз гат1унна. Адет тирвал, чаяр сифте к1валин а кьилевайбуруз эцигна ва ахпа Бубадин виликни гьана. Чаяр хъваз- хъваз ихтилатар къалин хьана. Мукьва-кьилийри рушан дидедивай мехъер мус авурт1а хъсан я, югъ тайинардани тайинардачни лугьуз хабар кьазвай. Явашдиз Бубадин вилериз лампадин экв зайиф жезвайди хьиз хьана. Ада, - я яран диде, квез нафт амачни, лампадин экв куьз зайиф жезва,- лагьана хабар кьурла, яран диде адан гьавурда акьуна. Бубадиз вичин гьал зайиф жезвайди чир хьайила, ада вичин патав пип1е эцигнавай винтовкадиз гъил авуна ва «зун са гъвеч1и къецел фена хкведа» лагьана къарагъна. Рушан диде, тадиз къецихъ галай лампа къачуна, Бубадин вилик кваз гурарай гъуз эвич1из эгеч1на. Гила Бубадин вилериз экв ерли ахквазмачир. Ам цал кьаз- кьаз эвич1завай. Бирдан винелай тфенг акъатна. Бубади гьа тфенг акъатай патахъ вичин гъиле авай винтовкадай са шумуд гуьлле ахъайна. Буба кьилел хер алаз гурарай гъуз эвич1на ва винтовка хуруда ак1урна акъваз хьана. Тфенгдин ванцел к1вале авай мукьва-кьилиярни экьеч1на. Гурарин к1ане Буба акъвазнавай тегьер акур абур са сад цларилай, къаварилай хкадариз катна. Куьзуь куфт1а тадиз руш авай к1вализ катна ва рак къеняй агална. Рушан гьич са суалдизни жаваб тагана пичинин кьвалахъ ярх хьана. Бубади ахъаяй гуьллеяр Куьредихъ галукьнач. Куьре Бубадал чан аламайди хьиз хьана къавалай хкадарайла эрч1и к1вач мет1яй хана, са пад чиляй физ къуншид сала авай маркуна к1еви хьана. Югъ пакама жедалди садавайни Бубадин патав агатиз хьанач. Кьуланфериз Буба тахтайди акур Алини Агьмед, Бубади лагьай гафариз яб тагана, К1ут1ларин хуьруьз мукьва хьанвай. Абуру, хуьревай инсанрин ванер-сесер хьайила, Буба лугьуз, пудра гьарайна. Бубадин жавабдин ван тахтайла абур элкъвена чеб атай патахъди хъфена. Хуьруьнбуруз абуру гьараяй ван атанвай. Экуьнахъ югъ ачух хьайила инсанар яваш-яваш Бубадиз мукьва жез башламишна. Дидедихъ галаз гьуьжетна рак ахъайна къецел экъеч1ай рушаз Буба инсанрин юкьва к1вачел алаз акурла хвеши хьана ва ам адан патав эвич1далди, Буба кьенвай ч1ал чир хьайи к1ут1улвийри ам кьибледихъ элкъуьрна чилел ярхарна. Рушан шел-хвалдин эхир хьанач. Алчах Куьреди пулда вил туна кьве жегьилдин муьгьуьббатдиз гуьлле гана. К1ут1улвийри К1иридиз хаин хабар гана. Вилик девиррин адетралди са хуьруьнви маса хуьре яна кьейила, а хуьрелай къан вахчудай, яни а хуьряйни са кас яна кьин хъийидай. Гьа ик1, к1иривияр, жегьил-кьуьзуьд вири К1ут1лар галай патахъ ахмиш хьана. Бубадиз ихьтин инад кьунвай казакринни ва хуьре к1уф алай пуд касди кавхадин к1вале шадвилерзавай. Къецел экъеч1на хтай кавхадиз Бубадиз эвер гузвай Алидини Агьмедан ван атанвай, ада абурун гуьгъуьниз къазахар ракъурун патал абурун ч1ехидавай т1алабна. Алини Агьмед лагьайт1а, «Верхера» к1ватнавай раган къене ц1ай хъувуна ацукьнавай. Къазахар К1ут1ларин хуьруьн кьилихъай къванвай живедилай абурун геле гьатна. Абур дуьз Алидинни Агьмедан вилик аватна ва гьич тфенгни ягъиз ахгакь тавур абур гъилер кут1унна гваз хтана. К1иривияр К1ут1лиз агакьзавай. Абурун арада авайни авачир са хва яна кьенвай Сархуш дидени авай. К1ирийрин жемят тур-тфенг гваз къвезвайдакай хабар хьайи К1ут1ларин агъсакъалар хуьруьз гьахьзавай рекьел атана акъвазнавай. Агъсакъалриз к1иривияр хъел кваз хуьре гьатайла къван къванцел тан тийидайди чизвай. К1ирийрин жемятдин виликни агъсакъалар ва Сархуш диде квай. Сархуш дидеди К1ут1ларин агъсакъалар акурла, К1ирийрин жемятдин вилик акъвазна, абурувай садани хуьруьк, к1валик я са инсандикни кягъ тавун т1алабна.
- Эгер,- лагьана Сархуш дидеди, квез куь хьел аладриз к1ан ят1а, а алчах качал Куьредлай аладра, гьам къан вахчун жеда лагьана К1ут1ларин агъсакъалриз мукьва хьана, салам гана къерехдиз хьана. Вилик квай агъсакъалри К1ут1ларин агъсакъалриз салам гана. Салам кьуна ва К1ут1ларин агъсакъалрикай са яшлу итим К1ирийрин жемятдихъ элкъвена суьгьбетиз эгеч1на:
- Гьуьрметлу К1ирийрин жемят1 Къе алчах Куьреди ва ам гьалдарай хаинри чи арадай Буба хьтин кьегьал хва акъудна. Чаз, К1ут1ларин жемятдиз, Буба квелайни гьайиф хьанва. Куьредив чна вичин жаза агакьарда. т1алабзава, амайбурук ва к1валик-къак кягъ тавун. К1ирийрин агъсакъалар чеб-чпив рахана ва абуру Куьре яна кьин патал пуд югъ вахт гудай икьрар меслят яз къалурна ва вири Бубадин мейит авай гьаятдиз гьахьна. Дуьа авурдалай гуьгъуьниз, Сархуш дидеди Буба къужахламишна ик1 лагьана: - вунани яна, чан хва, вунни яна, ваз женнет кьисмет хьурай, зи хва. Гуьгъуьнлай дидеди вичин хциз эхиримжи темен хгана ва вилелай са ст1ални нагьв ракъурнач. Агъсакъалри Бубадин мейит элкъуьрна юкьва тунвай. Бубадин кьилихъ адет тирвал к1ел эляна. Къазахри виликамаз гьазурнавай фургьунда адан мейит эцигна. Гила абурун вил Агьмеданни Алидин гуьгъуьниз фенвайбурал алай. Са арадилай гъилер кут1уннавай есирар гваз казакарни хтана инал ахгакьна. Абур хтайла казакри Сархуш дидедиз фургьунда ацукьун теклифна.
Гьа ик1, К1ири Буба алчахри хаинвилелди кьена. Бязи, сивин пад квачирбуру, ам ч1уру рекье авайла яна кьенай лугьузвай гафар хкетар тирди, а девирда халкьди туьк1уьрнавай ч1алари субутзава:


А К1ут1ларин дугунавай,
Япар яргъи къуьрен шап1а.
Компанидай хкведайла,
Яна кьейи К1ири Буба.

Винидихъ за къейднавайвал, К1ут1ларин агьсакъалрин гафар дуьзбур тир. К1ут1улвийриз гьакьикъатдани, иллаки жегьилриз, К1ири Буба гзаф хуш тир. Гьавиляй халкьди туьк1уьрнавай ч1алари лугьузва:


К1ири Бубад вад виш патрум,
Вад виш патрум пас кьунава.
К1ири Буба кьена лугьуз.
К1ут1лар хуьруь яс кьунава.


Чаз аквазвайвал, вири хуьрерин жемятриз К1ири Буба гзаф хуш тир. А девирра къачагъар гзаф авай. Амма гьич са къачагъдизни кьейила ва рекьидалди К1ири Бубадиз хьиз халкьдин сивера гьатнавай манияр кхьеначир. Гьак1 хьайила, лезги халкьди К1ири Буба кьачагъ ваъ, къуччагь я.
К1ири Бубадин муьгьуьббат - Шагьа диде заз ва зи яшда авай Къайибов Къайибаз, Къайибов Агьамирзедиз, Гьарунов Гьаруназ, Мирзоев Фахрудиназ ва амай чи таяр-туьшериз лап хъсандиз чидай. Ам гьамиша текдиз айвандин куьсридал ацукьна аквадай. Им тахминан 1960-1965-йисар тир. Ярали чи дидедин халуйрикай жезвай. За винидихъ кхьенвай вакъиаяр зи диде-бубадин ва гьак1 хуьруьн агьсакъалрин сиверай ван хьана чидайбур я. Заз садрани са хуьрени, я гьич садан сивяйни К1ири Буба къачагъ тир ва ада вуч чуьнуьхнат1а т1вар кьур касни акунач. Амма ада гзаф хуьрерин варлуйривай истемишиз кесибриз пайи-паяр авур делилар гзаф гьалтна. Алай аямдани чаз чи халкьдин арадай гьихьтин кьегьал рухваяр ягъиз рекьизват1а аквазва. Чал гзафбур пехил я. Ша чна лезги халкьдин арадай акьатай кьегьал рухвайриз рагьмет гьана, абур гьамиша къуччагъар яз рик1ел хкин.


Айнуллагь АБДУЛАЕВ

 

 

На титульную страницу >>>

На главную страницу >>>

 

 

Цитата месяца: "Целые народы ненавидят уроды" М. Бабаханов