Мир - вашему дому, покой - вашей душе!
КЪАЧАГЪ ТУШИР, КЪУЧЧАГЪ ТИР
Мукъва-къилийривай, хуъруьнвийривай ван хъайи ихтилатрин бинедаллаз - К1ири Бубадикай.
ТАПАН ВЕКИЛАР
Кьеп1иррин хуьруьн агьалийри «Кьелегъал» т1вар алай чкада лапагар хуьзвай ятахар алай. И ятахрал гьафтеда сад-кьве сеферда пуд кас къвез, чеб К1ири Бубади ракьурнавай векилар я лугьуз, гьар сеферда кьвед-пуд гьер хутахиз хьана. Эхир са сеферда Кц1арай хквезвай Буба и ятахрал ял ягъиз илифна. Жузун-качузун куьтягьайдалай гуьгъуьниз, Бубади, куьн инжиклу ийизвай кас-мас авани, куь чиник хъел ква эхир, лагьана хабар кьуна.
- Валлагь, дуст кас, чаз вун вуж ят1ани чидач, амма гьар гьафтеда пуд кас къвез, чеб К1ири Бубади ракъурнавайди я лугьуз, квайни-квай гьерер вахчуз хъфизва. А залумдин хва жанавур яни, ам тух жедай кас тушни? - лагьана сада.
И гафар ван хьайи Бубадиз пис хъел атана, ада К1ири Буба вич тирди лагьана ва чубанривай са кар т1алабна:
- Мад сеферда абур атайла, цавуз са тфенг ягъа, зун гьина ават1ани инал акъатда.
Йикъарикай са юкъуз Кьере авай Асадин булахдал ял язавай Бубадиз Кьелегь патай тфенг ягъай ван атана. Са т1имил вахтни арадай тефенмаз Буба балк1андаллаз ятахрал атана агакьна. Чубанриз мугьман хьанвай К1ири Бубадин «векилри» таза мегьедкай кеф хкудзавай. Салам гайидалай гуьгъуьниз, Бубади чубанривай «Ибур тирни К1ири Бубадин векилар?» - лагьана хабар кьуна. Абурук квай яшлу ва к1убан чубанди, «Эхь, Буба, ибур я гьа алчахар» - лагьайла, ажугъламиш хьанвай Бубади, балк1андилай эвич1на, вич галат жедалди абур гатана. Са гуж-баладалди пацукай хкатна катзавай абурун к1вачер Бубади къирмеяр авай патрумрай яналдай. Чаз аквазвайвал, Бубадиз вичикай тапарар авун, вичин т1вар кьаз кьац1ай к1валахар авун хуш тушир. Ам фу нивай къачуна, низ гудат1а чидай кьегьал тир. Бубади варлуйривай къачуз кесиб халкьдиз гайи ризкьидин сан-гьисаб авач.
ФИТНЕДИН КЬИНИКЬ
Бубадиз К1ирида виридалайни к1ани дуст авай. Ам, Къази Къазиев, писатель Къ. Къазиеван дах тир. Абурун дуствал Бакуда генани мягькем хьанай. Къазидиз гьа девирда садазни авачир хьтин ингилис винтовка авай. Хуьруьн кавха Рашидаз вичин хуьре секинвал хуьн патал гьар жуьреда Бубадикай азад жез к1анзавай. Бубани Рашид винелай дустарни тир. Вичин рик1е авай къаст кьилиз акъудиз к1анз Рашида, Къазидихъ авай яракьдихъ агъана, фенд гьазурнаваз хьана.
Ик1, йикъарикай са юкъуз ада Къазидиз лугьуда:
- Къази, ви винтовкадал Бубадин рик1 ацукьнава. Вун гьа винтовкани гваз чуьлдиз экъеч1ай юкъуз Бубадиз, вун яна кьена, винтовка вичиз вахчуз к1анзава. Буба и йикъара вун Кварандин рекье гуьзлемишиз ава. Эгер зид таб ят1а, къведай хемис юкъуз фена, ахтармиша.
- Я Рашид, зунни Буба дустар я эхир, ада зун вучиз яна кьирай? - хълагьна мягьтел хьанвай Къазиди.
- Мад за ваз лагьанач лугьумир, Къази, - к1евелай тагькимарна Рашида. Амалдар Рашида сад-садал гьалдарун патал Бубадивни кьве йикъалай Кварандин рекьяй вун ягьиз к1анз Къази къвезва, мукъаят хьухь, - лагьана хабар агакьарна. Бубадиз Къазиди ихьтин кар тийидайди чизвай, амма агакьнавай хабарни кавхадилай я, ч1алахъ тежедайди туш эхир. Буба вичин дустар тир Алини Агьмед галаз Гуьнед кьилел ацукьнавай. Адан рик1яй Къази къвезвай югъ сак1ани акъатзавачир. Адаз Къазидин уьмуьрдин юлдаш к1вачерал заланзавайдини чизвай, Къазидиз мад аял-куялни авачир, абур рик1яй рик1из рехъ авай дустар тир. Амма фитнеди вичин кар акуна.
Къази къвезвай югъ алукьайла, кьве рик1ин хьанвай Буба, галай юлдашриз гьелелиг сагьрай лагьана, вичин дуст гуьзетиз Кварандин рекьел фена. Бубади, яргьамаз рехъ аквадай чка жагъурна, тамун уьруьшда вич таквадайвал ацукьна. Ракъинин сифте нурар дагъларин пелериз яна. Бубадиз яргъай хьиз вичин т1вар кьаз эверзавай ван атана. Адаз сифте рекьелни экъеч1из к1анзавай, амма Къазидин къуьне авай яракьни яргъай ядай жуьре я, гьак1 хьайила адан сифте фикир чирин, ахпа зун рекьел экъеч1да, - фикирна Бубади. Адаз гила вичин т1вар кьаз эверзавай ван мукьувай атана. Бубади - винел ша, Къази, - лагьана, вичин ван къалурна. Къуьне винтовкани аваз къвезвай Къази акурла, Бубадиз вуч авурт1а хъсан ят1а чизвачир. Адаз Къази пешерин арадай лап хъсандиз аквазвай.
- Я дуст Къази, хийир хьуй, вун вуч фад гъуьрчез экъеч1нава? - суал гана Бубади зарафат квачиз. Къази садлагьана акъваз хьана, адаз Буба аквазвачир.
- Къенин гъуьрч зи уьмуьрда кьет1енди жеда, - лагьана, Къазиди къуьне авай винтовкадиз гъил авуна ва са легьзеда Бубадин ван атай патахъ кьве гуьлле ахъайна. Гуьллеяр Бубадин мукьувай фена, галукьнач.
- Я Къази, ви къаст зун ягъун яни? - мад сеферда хабар кьуна Бубади.
- Жув яна, гьилевай яракь масадан гъиле жедалди, заз вун кьиникь хъсан аквазва, - лагьана, Къазиди мад Буба галай патахъ гуьлле ахъайна.
- Я стха, я Къази, зи гьилевай яракь ви гъилевайдалай к1усни писди туш, за ви яракьдикай вучзава, ша вун Аллагьдиз килиг, лугьуз Буба Къази секинариз алахъна, амма Къазидиз адан гафарихъ яб гуз к1анзавачир. Ада мад Буба галай патахъ кьве гуьлле ахъайна. И сеферда гуьллейрикай сад Бубадин к1вачихъ галукьна ва адай гьарай акъатна. Бубадиз Къазидин фикир чир хьана ва ада «Къази, зи фикир вун кьиникь тушир» лагьана вичин винтовкадиз гъил авуна.
Буба гзаф перт яз дустарин патав хъфена ва ада абуруз агьвалат хьайивал ахъайна. Идалай гуьгъуьниз Бубадинни Рашидан араяр лап ч1ур хьана. К1иривийриз Рашидан фендиникай хабар хьана ва абуру Рашидан регъвер чук1урнай. Къазидин юлдашдиз гада хьана. Дидеди адал Къази т1вар эхцигна. Къази Къазиевакай республикадин «Коммунист» (гилан «Лезги газет») газетдин кьилин редакторни хьанай.
БУБАДИН ЮК1
Са сеферда Бубадиз К1ирийрин хуьруьн жемятдини къунши хуьрерин агьалийри Гьафте базардиз Дербент шегьердай къвезвай парчаяр маса гузвай чувудри чеб, парчаяр куьруь юк1уналди алцумиз гуз, алдатмишзавайдакай лагьана. Базар Кьеп1иринни К1ирийрин хуьрерин арада вац1ун кьере авай. Бубани, Алини, Агьмед «Къашкъа т1ула» Гьафте базардиз къвезвай шегьре рехъ гуьзетиз ацукьнавай. Са арада шегьредал файтунар, фургъунар ва яхдиз къвезвай инсанар пайда хьана. Буба, Али, Агьмед абурун вилик фена, акъвазарна, салам гана ва абурувай, - куьн вуч ксар я? гьиниз физвайбур я? -лагьана жузуна. Мугьманрикай к1венк1ве авай файтундал ацукьнавай эгьли итимди чеб Дербентдай Гьафте базардиз алвер ийиз атанвайбур тирдакай малумарна. Бубади абурувай квелди алвер ийизват1а жузуна. Эльгьазаран буйругъдалди алверчийри чпив гвай парчайрин ва маса шейэрин т1варар кьуна. Буба Эльгьазарахъ галаз таниш хьана ва ада вичиз са вад юк1 агъ ва ц1уд юк1 хун алцумун т1алабна. Чувудри гзаф шадвилелди чпив гвай юк1уналди парчаяр алцумна ва къимет лагьана. Бубади парчаяр къачунач, ада Агьмедаз мукьув гвай шуьмягъдин тарцелай хъсан т1вал ат1ана гваз хъша лагьана. Агьмеда хкай т1вал ада вичин тапасралди алцумна, кьве кьил гапурдив кьат1на, Эльгьазарав вугана ва абурув гвай юк1 кук1варна. Ада Эльгьазараз мукьва хьана лагьана:
- Къедлай кьулухъ куь гъиле и юк1 хьурай. Эльгьазара адаз ихьтин жаваб хганалдай:
- Валлагь хванаха Буба, и «Къашкъа т1ула» и юк1ни куьруь я...
Бубади а чувудривай гьич са рабни къакъуднач, амма гьа базардин юкъуз чувудрив гвай кьван парчаяр вири маса къачуна куьтягь хьаналдай. Гьа ик1 К1ири Бубадин юк1 арадал атана. Чаз аквазвайвал, къучагъди вичин къучагъвал къалурна, къачагъди бажагьат ик1 ийидай.
ПОДПОЛКОВНИКДИН КЬИСМЕТ
Бубадин гуьгъуьна хейлин хуьрерин девлетлуйрин фитнедалди къазахар къекъвезвай. Абурун штаб Кьасумхуьрел алай. И кар чиз ада гьамиша мукъаятвал хуьзвай. Са юкъуз Асадин булахдал ацукьнавай Бубадиз Мирк1идихъай къвезвай рекье «Т1унар» лугьудай ник1ерин юкьвал авай рекьяй ц1уд касдилай виниз балк1анрал алайбур къвез акуна. Бубади Алидизни Агьмедаз тамук фена к1еви хьун буйругъна ва, тфенгрин ванер акъатайт1а, чинеба вичиз мукьва хьун т1алабна. Буба вичин яракьарни япунжидин к1аник к1евна ксанвайдан амалар ийиз ярх хьанвай. Вилик девирра К1иридиз Мирк1идихъай Асадин булахдилай виниз Ярч1урфардай яна къведай. Аквадай гьаларай, а балк1анрал алайбурухъ и рехъ чидай кас галай. Балк1анрал алай 13 кас Асадан булахдив агакьна. Абуру балк1анрилай эвич1на, гьайванар серин валарик кут1унна ва чпин яракьар патав гвай тарцихъ агалдарна. Гуьгьуьнлай серин тарак квай Бубадиз салам гана, булахдиз мукьва хьана. Бубади салам кьуна ва гуя, вичиз хабар авачирда хьиз, абур и къайдада яракьламиш хьана гьиниз физвайбур я лагьана хабар кьуна. Абурукай сада, - куь тамара Буба лугьудай са къуьр авалда, чун гьам кьаз атанвайди я, - лагьана.
- Амма чаз рехъ хъсандиз чизвач, жечни чаз рехъ къалурайт1а, - т1алабна са касди. Бубадин ивидал звал акьалтнавай. Ада вучиз къалурдач кьван лагьана лекь хьиз яракьар сад-садахъ агулднавай чкадал катна ва вичив гвай инглисрин тапанчи акъудна Алидизни Агьмедаз эвер гана. Абур агакьдалди ада «и тамара авайди къуьр ваъ, зун хьтин аслан я» лагьана тапанчи гьабурал туьк1уьрна. Къазахрихъ галай чиндиз ва яшдиз ч1ехида Бубадивай яракь ишлемиш тавун т1алабна. Ада чпихъни хзанар авайди, чеб ч1ехидан буйругъдалди атанвайдакай лагьана. Гьакъикъатда чпин вилик квай кас К1ири Буба тирди чир хьайи къазахрик лап кич1 акатнавай. Алини Агьмед тамукай гъиле яракьар аваз хкатайла къазахрин руьгь дабандиз фена. Бубади къазахрин дестедик квай ч1ехидавай Кьасумхуьрел алай абурун ч1ехидан чин ва т1вар хабар кьуна. Ахпа ада Алидизни Агьмедаз абурув гвай яракьарни патрумдашар вахчун буйругъна. Яракьар к1ват1на куьтягьайла, къазахрин ч1ехида Бубадивай патрумар амачир яракьар хьайит1ани чпив вахкун т1алабна ва инлай кьулухъ мад ихьтин рекьиз хкведач лагьана гаф гана. Эгер яракьар гвачиз Кьасумхуьрел хъфейт1а адаз чпин эхир кьил пуч жедайди чизвай. Бубади адаз, авур итимвилин ихтилатдиз килигна, ич1и авунвай яракьар вахчудай ихтияр гана ва хъфин меслят къалурна. Бубади къазахрин дестедик квай ч1ехидаз ихьтин гаф лагьана:
- Эгер куьн Кьасумхуьрел хъфейла квез куь ч1ехида жаза гайит1а, зав са хабар агакьара, за адаз жувавай жедай са «хъсанвал» хъийида. Гьа ихьтин меслятдалди къазахар элкъвена Кьасумхуьрел хъфена. Кьасумхуьрел лагьайт1а, абур вири к1валахдикай азадна. И хабар агакьай Бубади тади гьалда К1иридай тир яхул Абдуллагьдиз вичиз Полковникдин алухар цун т1алабна. Яхул Абдуллагь хъсан дерзичи, заргар, къизил-гимишдикай хабар авай кас тир. Алухар гьазур хьанмазди, Бубади абур алук1на ва Кьасумхуьрел рекье гьатна. Варцел алай патруль къазахди полковникдиз икрамна ва ам ахъайна, амма гурарин к1ане авай патрулди документар къалур тавунмаз ахъайзавачир. Бубади адан сивел вичин бармак эцигна ам гурарин к1аник галч1урна секинарна. Гьа ик1 Буба подполковник авай кабинетдиз акъатна. Сифте подполковникди къарагьна честь гана, ахпа, адаз атанвайди Буба тирди чир хьайила, яракьдиз гъил яргъи ийиз к1ан хьана. И арада Бубади ам яна кьена. И агьвалатдикай халкьдин сивера гьатнавай манидини къейдзава:
К1ири Бубад бухар бармак
Начальникдин устулдалла...
Буба вичи лагьай гафунин иеси тир. Идалай кьулухъ Бубадин гуьгъуьна къазахрин мадни еке к1ерет1ар гьатна. Са сеферда Бубани Алини Агьмед К1ут1ларин гьамамрал алайла, къазахриз абур кьаз к1ан хьана. Къазахар къад касдилай виниз авалдай. Ягъунар ийиз-ийиз Буба ва адан дустар К1ут1ларин сурариз акъатна. Алидални Агьмедал хирерни хьанвай. Садбурувайни сурун къванерихъай хкеч1из жезвачир. Вад къазахдиз Бубади вичин гьилин кар къалурнавай. Югъ атана мич1и хьана. Бубадиз к1анзавай карни гьа им тир. Буба кьин тавунвайди чир хьайи варлуйри адаз ц1ийи фенд гьазурзавай...
КЕСИБДИН БАХТУНИ ГЬАНА
И ихтилат заз Мегьарамдхуьрун райондин виликан «Правда» совхоздин директор хьайи Бегьеран бубадивай (ам Къугьванрин дагьда авай векьерал къаравулчи тир) ван атайди я. Амни чи рагьмет хьайи дах к1еви дустар тир. (Адан т1вар хъсандиз зи рик1ел аламач, ягьалмиш тушт1а Мут1алиб тир). Са сеферда нисинин береда чун ял ягъиз абурун хуьр аквадай шагьвар алай тулал ацукьнавайла, Мут1алиб бубади т1уб туьк1уьрна хуьруьн юкьвал алай к1валер къалурнай.
- Абур куь хуьруьнви Бубади ц1ай яна кайи к1валер я лугьуда, - эгеч1на суьгьбетдив агъсакъал. Чи са хуьруьнвидиз тек яц авалдай. Дербент-Белиждай кьел, нафт ва маса шейэр гьун патал арабадик вичихъ авай яцрахъ галаз санал кут1ундайвал, ада 15-20 яц авай са варлудавай са яц буржуна къачуна вичин сефердиз феналдай. Амма пар гваз Кьелегърин тахтадал ахгакьайла, яц денбеден гиликьна. А кас ийир-тийир квахьна кьил-мет гатаз рекьин юкьвал алайла, Къубадай хквезвай К1ири Бубадиз акуналда. Рекьеллай кесибдин шел-хвал акурла. Бубади адавай агьвалатдин кар-кьил хабар кьурла, кьил-мет гатазвай касди адаз ихьтин жаваб ганалда:
- Эгер иесиди завай яц т1алаб хъувурт1а, ам завай рази хъжедач, захъни еке хзан ава, эхир пуч жеда зи. Бубади адавай яц буржуниз къачунвай касдихъ мад яцар авани лагьана хабар кьурла, рекьел туьш хьайида, «эхь, 15-20 яц ава» лагьана. Бубади адав вичин балк1ан вугана ва вичин мецелай а хуьре авай яцар авай касдивай са яц вугун ва хьанвай дуьшуьшдикайни адаз хабар гун т1алабна. Шад хьана хъфей кесибдин кьилел къвайи хар мад масад хьана.
- Буба вуч киц! я? – лагьана, яцарин иесиди жибиндай чук1ул акъудна кесибдин япун к1венк1 ат1ана.
- Хъфена Бубадизни лагь за вичин ябни гьа и къайдада ат1удайди. Япукай иви к1вахьиз хтай дуьшкуьн акур Бубадивай ихьтин нагьакьан к1валах ва вичин т1варц1ихъ лагьанвай гафар эхиз хьанач, ам гьа кесибни галаз Къугъвандал фена. Варлудан к1валел фена, адаз къецел эверна. Сифте адан яцарикай садан кьиле еб туна кесибдив вугана, ахпа ада а варлудаз лаш яна, адав яцран къимет вахкана. Ихтилатдай аквазвайвал, Бубади а варлудан к1валяй я са яц, я са бац1и акъуднач, чуьнуьхнач. Кьилел дуьшуьш атанвай кесибдиз куьмек гана.
К1ИРИ БУБАДИКАЙ ЛЕЗГИДИННИ УРУСДИН ЗЕНД
Бубадиз Сибирда кьисмет хьайи дустагъ тамун юкьвал алай чкада авай. А дустагьдин ч1ехидаз лап хаму балк1ан - тай авай. И тайцел садавайни пурар эцигна, ам вердишариз жезвачир. Йикъарикай са юкьуз Бубадин патав ч1ехидан куьмекчи атана ва ам дустагьдин ч1ехидан къвалав тухвана. Ада Бубадихъ галаз ихтилатар авурдалай кьулухъ, абурун арада тай вердишарунин суьгьбет кватна. Ч1ехида, эгер Бубади тай вердишарайт1а, вичи ам кьве йисан фад ахъайда, лагьана гаф тана. Буба гьа юкъуз тайцин патав фена ва вичин гъилелай мух нез вердишарна. Пакад юкъуз Бубади Орлик яд гуз виликай кьенерар кьуна тухвана. Гьа ик1 Бубади гьар юкъуз, вичиз гайи шекердин к1усни кваз гьайвандиз гуз, ам вичив вердишарна. Са гьафтедилай Бубади адан далудал куьгьне фуфайка вегьена. Сифте Орлика хкадарунар гзаф авуна ва гуьгъуьнлай секин хьана. Гьа ик1 ада Орликаз пурарни яна. Шандакьар гьайванди гзаф авунат1ани, Бубади ам садрани янач. Балк1анрихъ гелкъвезвай урус гада гьейран хьана амукьнавай. Бубади йифизни кваз пурар Орликал туна. Гьа ик1 ц1уд лагьай юкъуз Буба Орликал алай пурарал хкаж хьана. Орлика чуькьни авунач, амма фермадай къецел акъатай гьайван са шумуд сеферда гуьлле хьиз гьаятдал элкъвена, к1урар хкадарна, амма Буба гадриз хьанач. Орлик яваш хьана. И арада Бубади адаз са к1ус шекерни гана. Гьа ик1 Бубади гьар юкъуз Орликал алаз кьуд пад ахтармишзавай. Буба вичихъ галаз са камерада ацукьнавай гадайрихъ галазни лап хъсан алакъайра авай. Орлик вердиш жезвай жуьре акурла, дустагьдин ч1ехидазни Буба лап хуш хьанвай. Ам Бубадихъ галаз мукьвал-мукьвал вичи гайи гаф кьилиз акъудда лугьуз хушвилелди рахазвай. Варцар кьвез алатна. Сифте живерни къвана. Йикъарикай са юкъуз Бубади дустагьдай катун кьет1на. Ада и кардикай вичихъ галаз санал ацукьнавай гадайризни лагьанвай. Абурукай са урус вични Бубадихъ галаз катда лагьана меслят хьана. Урус гадани хъсан чан квай вик1егьди тир. Са йифиз лап геж абур кьведни катна. Югъ жедалди абуру санални ял янач. Абур гагь там, гагь ракьун рехъ ат1уз физвай. Эхир абур са хуьруьз акъатна ва инин къерехдал алай са к1вализ илифна. Гъил-к1вач кьурурна, са кьас фу т1уьна. Бубадин кьве к1вачинни к1анч1ал туп1ар къаю кьунвай. Са жуьре ял ягъайдалай кьулухъ к1валин иесидиз сагьрай лагьана абур рекье гьат хъувуна. Гьа ик1 абуру пуд йифизни пуд юкъуз са куьлуь ял ягъиз рехъ ат1ана. Гила абурун фикир паровоздик кук1ун тир. Гьайиф, абурун фикир кьилиз акъатнач. Къад юкъузни къад йифиз руфуна тухдалди фу авачиз, тандал бегьем партал алачиз абуру са жуьреда чпин кьил акъудна. Эхир са йифиз са хуьруьз акъатайла, абуруз акъвазнавай паровоз акуна ва абур эхиримжи вагонда чинеба акьахна. Абур яваш-яваш вагонрилай вагонрал хкадариз вилик квайдал агакьна. Абурал алай гьал акур машинистди Бубани урус инсанвилелди кьабулна ва кьиникьдикай къутармишна. Буба хуьруьз йифиз гьахьна. Ада чпин вар ахъайна ва диде ксузвай к1валин рак гатана. Сархушаз вичин хва Буба акурла гзаф шад хьана. Ада Буба вичиз мад ахквада лагьана умуднавачир. Са шумуд юкъуз Буба к1валяй экъеч1 тийиз дидедин патав хьана. Абуру хуьруькай, к1валикай вири веревирдер авуна. Гила Бубадиз вичин душманарни дустар генани хъсандиз чир хьана. Душманар адахъ къалин хьанвай. Яралидин мукьва-кьилияр тир гьа девирда варлу ва вик1егь хзан тир Мевердияр, Гьафте буба, кавха Рашид ва масабур. Гьафте бубадихъ эркек велед авачир, ада Ярали вичин хайи хва хьиз кьабулнавай. Гьафте бубади хуьруьн кимел вичи Бубадилай къан вахчуда лугьуз рахунарзавай. И ихтилатар вири Бубадив агакьзавай. Бубадиз Гьафте буба ягъиз к1анзавачир. Са шумуд сеферда йифиз абурун айвандихъ физ, ам ксанвай , тахтунин патал са гуьлле таз хъфиз хьана. Адаз Гьафте бубадин кьветхверар хьтин вад аял гьайиф къвезвай. Гьафте бубадиз вичин кьилихъ галай патрумар акваз хьана. Ам мад Бубадикай рахун хъувунач. Гьафте бубадиз гила Бубади Ярали тахсир квачиз кьин тавунвайди чир хьанвай.
