Лезги ким

КЪАЗИ КЪАЗИЕВ
КIИРИ БУБА
(Повесть)

(Давам)

БУБАДИ ГАЙИ ЖАЗАЯР

КIирияр тажуб жедай адетар авай са къариб жуьредин хуьр я. Ана Къазиярни Бубаяр ацӀана ава. Гьи Къази ятӀа, гьи Буба ятӀа кьил акъудиз хьун патал, абурухъ мад са тӀвар-лакӀаб жеда: Санкьудин Къази, Бакаран Къази, Селягьан Къази, ШадакӀан Къази, МискӀид хиве авай Къази, Яргъи Къази, Уста Къази, Шигьимерданан Къази... Къандалавдин Буба, Къелечидин Буба, Рагьманан Буба, Алибегебурун Буба, Къазибеген Буба, Уста Буба, Луманбурун Буба, БарчӀалабурун Буба, КӀулацрин Буба, МискӀид хиве авай Буба, Дилинг Буба, Мисрихандин Буба, Салара авай Буба, Саядан Буба, Гьажикъулид Буба, Хва Буба, Агъа Буба, Къурбанан Буба... Квез за гьикьван лугьун. Бубаярни Къазияр гьисабна куьтягьиз жедач.       
Гила чун абурукай са Бубадал, Мевердбурун Бубадал акъвазин. Адахъ Эседни Къази лагьана кьве гада аваз хьана. Абур Сархушан Бубади яна кьейи Яралидин тӀимил мукьвабурни тир. Чпелай «къачагъ» Бубадиз са кар ийиз алакь тавурла, абурукай сада – Эседа, Мискискиз фена, Зайналабидан стхадиз лугьузва:
- Я кьин тавур хва, КIири Бубади ви стха лумуналди яна кьена. Ви чанда рикӀ авачни? Ша КӀиридиз, чна вав ам рекьиз тада.
ИкI лагьана ада ам галаз хтана, гьадав Буба ягъиз тадайвал хьана. Вичин стха кьейи КӀири Буба вичи дуьньядал тадач лагьана, амни викӀегь хьана. «Бакудин дустагьханада рекьиз хьаначтӀа, гила за ам къвалал эцигна яда...» фикирна ада.
Са сеферда варз алай йифиз Мискисви (адан тIвар чириз хьанач) са цлан далдадихъ акъвазарна, Эседа, амалдарвилелди, Буба чпин кӀвализ тухудайла мискисжува ам яна. Бубадин къамат акурла адаз кичӀе хьанани, тахьайтӀа, адак тади акатнани, ана гьикӀ хьанатӀа чаз чидач, анжах Бубадихъ галукьнач. Мад тфенгда патрум хутадай мумкинвал тахьана, ам катна, Буба адахъ калтугна. Тек луьле авай берданкада мукьвал-мукьвал патрум хутаз энгел жез, гуьгъуьнилай ягъиз Буба калтугна, ам гъуьрчехъандин хурукай хкатай вак хьиз катна. Бубади ам тек са гуьлледи янани рекьидай, тадачир, амма мичӀи йифиз ада катзавай касдин къаралту аквазвай патахъ ягъай гуьллеяр галукьнач. Эхирни са гуьллени галукь тавуна мискисви хурукай хкатна катна хъфена, мад хтун хъувунач. Ахпа, Эседа авур амалдарвал чир хьайила, Бубади адаз гьелегь кьуна. Вичи кьур гьелегь ада кьилизни акъудна, Эсед вичин жазадив агакьарна.
Пидри Мегьамед, винидихъ лагьанвайвал, КӀири Бубадин амле тир. Ярали тукӀуна хкайла, адан шейэр чуьнуьхнавай фур алай чка жемятдиз къалурна лугьуз адакай хъел атана Буба гьакӀани ажугъламиш хьанвай. Идал бес тахьана, Пидри жемятдин вилик сифте гаф къачуна рахана, ада Буба суьргуьн авун тӀалабна. И кар Бубадин рикӀелай фенач. Ам Пидри рекьиз кӀанз адан гуьгъуьна къекъвез хьана, амма Пидридиз и кардикай хабар хьана, ада вичин серфе вуганач. Эхирни са йифиз вичин юлдашарни галаз Буба Пидридин кӀвализ фена. И вахтунда Бубадин юлдашарни чи хуьруьнви Ферзалидин Али, Ругунви Мегьамедан Агьмед, садни са гъепцегьви яз хьана. Адан тӀвар чириз хьанач, къуй адан тӀвар Гьемзе хьурай, адал кар акъвазнавач.
Гуьзгуь хьиз алахьнавай йиф я. Фири некӀедив ацӀанвай чӀехи кур хьтин варз цавун юкьвал илифнава. Йифен гуьзелвал акурла хуьре авай къазахризни куьчедиз экъечӀна сейр ийиз кӀанзавай, амма Бубадин анжах са тӀвар ван хьайила, ракь акур чинерар хьиз, квахьзавай абур гьар сад са кӀвале чуьнуьх хьанвай. И йифиз Буба вичин пуд юлдашни галаз Пидридин кӀвализ фена, амма Пидри кӀвале хьанач. Папавай хабар кьурла, ада лагьана: «Валлагь, чан стхаяр, къе гьич кӀвализ хтайди туш, гьина аватӀани чидач».
Гзаф алахъна Бубани адан юлдашар, папай маса гаф акъатнач, абуруз Пидри авай чка чир хьанач. Т1уб сара кьуна, са себни гана хьиз, Буба вичин юлдашарни галаз кIваляй экъечӀна, куьчедиз эвичӀна. И кар гъепцегьви Гьемзедиз бегенмиш хьанач. Адаз элкъвена вич текдиз кӀвализ хъфена, папаз писвал ийиз кӀан хьана. Дуьз лагьайтӀа, и кардал Буба рази хьанач лугьуда. Ада лагьаналда: «Ахьтин угърашвал герек туш, кепейгъули, чуькьни тавуна хъша, фимир аниз». «Ваъ-ваъ, зун тефена акъваздач»,- лагьана Гьемзе Пидридин паб авай кӀвалин ракӀарихъ хъфена, рак ахъая лугьуз адал алахъна. Паб рак ахъай тийиз акъвазна. Гзаф алахъна Гьемзе, папа рак ахъайнач. Эхирни къачагъ рак хкудна къведай чӀал чир хьайила, папа, эрчӀи гъиле кьецӀил гапур кьуна, чапла гъили рак ахъайна. Къачагъ кӀвализ гьахьайвалди, папа адан руфуниз гапур сухна, алчударна ратар галаз акъудна. Къачагь инал кьена, паб, къанди кьурди хьиз, серсер хьана юзаз тежез кӀвалин юкьвал аламукьна. КӀири Буба вичин юлдашарни галаз куьчеда хьана. Акъвазна абур, акъвазна абур, эхирни «и ламран хва гьиниз квахьнавайди я?» лагьана фена килигайтӀа, Гьемзе накь кьейивал, кьена ракӀарин гуьрцелдал ярх хьанва. И гьал акурла Бубадин вилери цӀайлапанар яналда, адакай вагьши гьайван хьтин са затӀ хьаналда. Пехъи жанавур хьиз вилерал яру иви акьалтна ам ажугъламиш хьана. Вични Пидридин папакай ваъ, ахьтин алчах рекьиз фена вичи вич рекьиз тур вичин юлдашдикай. «Вун гурбагур хьуй, алчах кицӀ» лагьана, адан чинал са кьуьлни гьалчна, Буба, гъиле авай гапурни чилел аватна, серсер хьана амукьнавай папан патав фена, ада лагьаналда:
- «Ваз аферин, кӀирижуван руш, вун гьахьтин итимдик квай паб я, ам фад кьена кӀанзавайди тир, алчах кицӀ».
ИкӀ лагьана, папан далудиз са капни яна, Буба Алини Агьмед галаз кӀваляй экъечӀна.
Са кьве йикъалай Бубади фекьидин патав фена хабар кьуна лугьу­зва акур инсанри: «Чан фекьи, Пидри Мегьамед зи амле я. Ада кьве сеферда зун маса гана дустагъда тваз туна. Кьисас хкьун патал заз ам, зи амле ятӀани, рекьиз кӀанзава. Яраб заз гьикьван гунагьар жедатӀа?»
- Арабрихъ «чукӀулди вичин тум атӀудач» лагьай мисал ава, чан хва,- лагьаналда фекьиди.- Гьикьван ада ваз писвал авунатӀани, ам ви тум, ви амле я. Вични кесиб итим я, кецяймир вуна адак, вичин аялар хуьрай...
- Халкьар шезва, чан хва, амма хуьр кашал гъанвай къазахар хъуьрезва: «Лезгийри чпи чеб кьирай,- лугьузва абуру,- анжах чак, чи дуванханайрик кецяй тавурай. ИкӀ тахьайла вуч лагьай чӀал я кьван, варз экуь йифиз куьчедай агъуз куьн физва, амма куьн кьаз, рекьиз атанвай къазахар кӀвалера чуьнуьх жезва. Абуруз вуч кӀанзава? Герек Бубади гьукуматдин идарайрик, къуллугъчийрик, почтарик кецяй тийин. «Вуна чакни кецяймир, чна вакни кецяйдач, куьне куьн кӀамай кьван ягъиз йикь»- лугьузва абуру.
Дугъриданни, абуруз кӀанзавайди, халкьар Бубадин тереф хьана гьукуматдиз акси экъечӀ тавун тир. ГьакӀ хьунни авуна. Хуьре ацукьнавай къазахри Бубадик кецяйнач. Абур данаяр хьиз цурра чуьнуьх хьана Амма вичик кецягъай, вичиз писвал авур, вич маса гайи касдиз писвал тавуна, жаза тагана КӀири Буба акъвазни авунач.
Жазаярни ада виридаз сад хьиз ганач, гьар са касдик квай тахсирдиз килигна гана.
Хуьрера каш авай йис тир. Гьар са касди, вичихъ авай затӀар маса гуз, техил къачузвай. Чара авани? «Гишин хьайила кьил атӀана руфуна тур» лагьай мисал ава. Кьил атӀана руфуна тваз жезвачир, амма цура авай тек са кални кваз маса гана халкьди ризкьи къачузвай.
Са нянихъ КӀирида авай Исадин Сефербег, Шалидин Навруз, Гьемзейрин Къурбан, Сефербеген ТӀайиб, Разахандин Навруз чпихъ авай гам-халича, квар, къажгъан, рух, гебе гваз, кьве-кьве касди уртах арабаяр кутӀунна, Кьасумхуьруьн базардиз физвай. «И вахтунда чи Ра­захандин Наврузан арабада зунни авай» лугьуз рикӀел хкизва исятдани кӀубан яз амай Эскендаран Бажиди.
Эскендаран Бажи куьруь, амма гьяркьуь чин алай, юкь са жизви алгъанвай кьуьзуь паб я... ГьакӀ кисна акъвазнавайлани сарар амачиз кьве патахъ алахьнавай адан сив вич вичик хъуьрезвайди хьиз аквада. Винелай батӀан чӀугуна кӀевиз алукӀнавай чӀулав шуткьудин пелегандикай хкатна адан экъисай чӀехи пел, цӀийиз акъуднавай тӀанурдин фан пад хьиз, нур гуз акъвазнава.
Мисин кпӀар авуна алатайла чун чи арабаярни гваз рекье гьатна,- лугьузва Бажиди- - КӀахцугьрин вилик квай къузадин кьилел, ДаркӀушрин булахдал агакьайла чи вилик са шумуд кас экъечӀна.
- Ам вуж я, гада,- хабар кьуна са ни ятӀани туьнт ванцелди. Виридалай вилик Гьемзейрин Къурбанан, кандуда кьейи Таватан буба Къурбанан араба квай. Адаз хуьруьнбуру БицӀи Къурбанни лугьудай.
- Ам зун я, Къурбан я,- лагьана ада кичӀез-кичӀез.
- Гьи Къурбан я?
- Гьемзейрин Къурбан.
- Вуна ви араба гьала.
«И вахтунда зун сафуна авай мух хьиз зурзазвай»,- лугьузва Эс­кендаран Бажиди. - Зак цӀай акатнавай.
Рекьел атанвайбурукай сада мад хабар кьуна:
- Им вуж я, и арабада авайди?
- Ам зун я, Буба, Сефербег я (адаз вичин мирес чир хьанай).
- Сефербег вуж я гьа?
- Ментярик квай Сефербег. Ви мирес.
- Я хва кьей кас,- лагьана Бубади, зун вахъ цаварал къекъвезвай, вун заз чилерилай жагъана хьи. Тадиз эвичӀ садра арабадай.
Сефербег эвичӀна.
- Ярх хьухь, ламран хва.
- Сефербег ярх хьана.
- Вегь гила гадаяр адаз, ламраз яд кӀан жедалди вегь,- эмир авуна Бубади.
Кьве касди Сефербегез пайгардиз лашар вегьена ахъайна.
- И араба гвайди вуж я гада,- мад хабар кьуна Бубади.
- Ам-ам зун я-е-е, Буба,- жаваб гана Шалидин Навруза.
Арабадай авудна гьадазни лашар вегьена. Абур гатайбурукай сад
Муьгъвергандал алай Аюбхан лугьудай кас ялдай.
Нубат зун авай Наврузан арабадал атана,- рикӀел хкизва Эс­кендаран Бажиди. - Арабадин чилиз ярхар хьана цӀай акатнавай зун садазни аквазвачир. Завай гьич кьилни хкажиз жезвани мегер?
- Им нин араба я?
- Ам зи, Разахандин Наврузан араба я.
- Вуна гьала жуван араба, кесиб.
Са кьвед пуд версинин мензилдиз фейила килигайтӀа, зи вири бе­ден кьеженва, гьекь хьана перемдикай яд кӀвахьзавай. Зи чандик мекьи фул акатна, зурзаз авайтӀани, заз закай хабар амачир, зи беден зи ихтиярда амачир. Хва кьейдан кичӀевал, вун вуч залум затI я! А югъ инсандиз такурай. Гилани а югъ рикӀел хтайла, чандик зурзун акатзава.- тажубвилелди ахъайзава Бажиди.
И ихтилатар ван хьайила зун хиялдик акатна: белки КӀири Буба ахмакь тиртӀа? Белки дили инсан тир жал? Гьавиляй за Мердали халудин патав хъфена, адавай хабар кьуна:
-Мердали халу, куьне, Эскендаран Бажиди ийизвай ихтилатриз килигайтӀа, КӀири Буба ахмакь кас хьана. Адаз инсанар тӀветӀверайни яз акунач. Хъел авайбур ягъни авурай, гатунни авурай. Гьич са тахсирни квачир инсанар вучиз гатазвайди я?
- Ваъ, хтул, акI туш. Са тахсирни квачир, вичиз писвал тавур са касдизни ада писвални авунач, я са касни ада яна кьейи, гатай чкани авач. За ваз гьикӀ лугьун. Хатаяр жедай затӀар я. Кьурудак агатна цIидини кудай адет я. Бязи вахтара инсанрин арада еке къалмакъал хьа­йила, мидяй кас ягъиз агалдарай лаш жуван стхадихъ галукьдай дуьшуынарни жеда. Лап туьнт инсанри чпиз гзаф хъел атай вахтара хайи стхани яна рекьида. Гьавиляй ихьтин мисаларни кваз ава: «Стхадиз стха яна рекьиз кӀан жеда, амма сура тваз кӀан жедач».
КӀири Бубани вири хьтин инсан тир, адаз вичихъайни кичӀе тир. Пис къастуналди фитне ийидайбурни хьайила, адаз бязи тахсирсуз инсанарни вичин геле къекъвезвай душманар хьиз хьана ягъай дуьшуьшарни ава. Месела, Бакаран Къазимегьамед ада гьахьтин фитнедалди ягъайди я. БицӀи Къурбанан Тават лап хатадай кьейиди я. ТахьайтӀа, ада себеб авачиз инсан ягъайди, гатайди туш.
- Гилан жегьилар инанмиш жедай ихтилатар туш. Мумкин я, абуру лугъуда: «Яъ, ибур гьихьтин агьвалатар я? КIири Буба вири инсанар хьтин ажал галай инсан я, гьа инсанарни КIири Буба хьтин инсанар я. КӀири Бубади вичиз хъел авайбур ягъиз рекьизва, малар хьиз гатазва. Бес ам рекьиз жедай инсан туширни? Бес адак гуьлле, гапур акатдачирни? Бес ам рекьидай инсан, чанда рикӀ авай са кас хьаначни? Бес ахьтин «къачагъар» гила вучиз амач?
КилигайтӀа, и кардин себеб гьа вахтунда гьукуматдин алчахвал яз хьана. Вуч лагьай чӀал я кьван, Куьре округдин начальникди са КӀири Буба ягъун патал вишералди къазахрин кьушунар тӀалабзава. КӀири Бубадиз гьич садахъайни, наместникдихъайни, пачагьдихъайни кичӀе туш. КӀирн Бубадихъай виридаз кичӀе я! Акьван чкадал атана хьи, халкьдин арада ван чкӀана: «КIири Бубадик гуьлле акатдач. Адан як гапурдини атӀудайди туш. Гьавиляй адак къазахрин гуьллени акатзавач».
ИкI хьайила инсанрикни кичӀевал акатнавай. Адан тек са тӀвар кьурла инсанар зурзазвай, адал гъил хкажиз жезвачир, вири адахъай катзавай. Месела, ихьтин кьве агьвалат къалуриз жеда:
КIири Бубадин вах Филерин хуьре са лежбер итимдик гъуьлуьк квай. Йикъарикай са юкъуз Буба вичин вахал кьил чӀугваз атана. За гьа чӀавуз тӀвар-ван авай алим-арабист Абдулнетиф-эфендидивай кӀелзавайди тир,- лугьуз рикӀел хкизва ахцегьви Эфендиев Гьасана. - Абур тахминан 1906- 1907-йисар тир. КӀири Бубадихъ са цӀуд кас кьван ви­чин юлдашарни галай. Вири кӀвач-кьил хъсандиз диганвайбур тир. Къуьнера тфенгар, хъуьчӀера патрумдашар авай, чебни хъсандиз хвенвай балкӀанрал алай. Буба атанва лагьай хабар хьайивалди хуьруьн кавхади Докъузпара патаз вичин чавуш ракъурна, ана авай найибдиз хабар гана, амма найибдивай кичӀела гьич кӀваляйни экъечӀиз хьанач. Найиб чна анихъ тан, Филерин хуьруьн жемятдизни кичӀе хьана. Буба Филе вичин езнедин кӀвале къунагъда хьайи кьуд юкъуз кичӀе тахьана тӀимил-тӀимил инсанар чпин кеспидал фена, амайбур кӀвалерай экъечӀнач. И кар Бубадиз вич хъфидайла чир хьана. Ада тадиз жемятар кӀватӀиз ту­на, абуруз лугьузва: - Я жемятар, куьне чакай гьич са игьтиятвални ийимир, чахъай кичӀе жемир. Чи мидяяр кесибдин винел азгъунвал ийизвай башибузукьарни, муьфтехурар я.
- И гафар зи япариз ван хьайибур я,- лугьузва Эфендиев Гьасана. - Югъ частуниз атанвай гатун вахт яз абур Къуба патахъ гьикӀ хъфенатӀа, зи рикӀел алама.
Инсанрик ихьтин кичӀевал акатунин себебриз килигайла ачух жезва хьи, хуьрерин кавхайри, урядникри, девлетлу инсанри хабарар чукӀурнавай: «КӀири Бубади къакъудзава, ада тарашзава, рекьерай фидай инсанрив са затӀни тазвач...» Куьре округдин начальникди Дагъустандин областдин военный губернатордиз гьа ихьтин хабар гана. Ада ихьтин хабар хуьрера авай вичин гьакимризни гана, абуруни халкьариз гьа икӀ лугьуз хьана. Гьавиляй халкьдикни кичӀевал акатнавай.
Бакудай кесиб кьве ахцегьви хквез жеда. Кьве йисуз тартар чӀугвадай буругъра гардандикай мазут кӀвахьна физ кӀвалах авуна бегьем ненни тийиз кӀватӀай пулдихъ абуру чпиз хъсан бухари бармакар, алукӀдай парталар къачунва, амма ибур чемоданра туна, чпи куьгьне парталар алукӀнава. Жегьил итимар я, хуьре чпин адахлияр ава, мехъер авун лазим я, цӀийи либас алукӀна жемятдин вилик дамах ийиз кӀанзава. Гьавиляй и ксариз чпин бапӀахрал, парталрал гьич ругни ацукьна кӀанзавач. Белиждин вокзалдал хтайла а кесибрик са ни ятӀани кичӀе кутуна: «Килиг, кьей рухваяр! Ахцегьиз хъфидай рекье, Хенжел кӀеледлай башламишна Муьгъверган къазмайрал кьван КӀири Буба къекъвезва. Эгер куьн адал гьалтайтӀа, са затӀни тун тавуна вири къакъудда».
И кардикай кичӀе хьайи кьве кас Кьасумхуьрелай балкӀанар кьуна Кьелегъ дагъдиз экъечӀна. Абуруз Чахчалай яна хъфиз кӀанзавай. Бахтунай яни, бахтсузвиляй яни абур гьа и Кьелегъ чуьлда тIуьнар-хъунар ийизвай Бубадин кӀеретӀдал дуьшуьш жеда кьван. И ксариз Буба гьихьтин инсан ятӀа чидач, амма Бубади, вичин адет хьанвайвал, абур балкӀанрилай авудна, чпин патав ацукьарна, къунагъламишна. МетӀерал тфенгар алаз, хъуьчӀера патрумдашар аваз ацукьна кеф чӀугвазвай инсанар акурла, кьве фагъирдиз мадни кичӀе хьана. ЯтӀани абурувай ацукь тавуна хъфиз хьанач. Ихтилатар авурла, Буба гъавурда акьуна хьи, абур Ахцегьиз хъфизвайбур я. Ахпа ада хабар кьазва:
- Я стхаяр, куьн Ахцегьиз хъфизвайбур яз хьайила, агъана шегьре рехъ ава, гьанай хъфин тавуна, и дагълара куь вуч ава?
- Валлагь чан стха, а рекье КӀири Буба авалда, гьадахъай кичӀела иниз акъатнавайбур я.
- Хьурай ман, КӀири Бубади квез вуч ийида кьван?
- Бес ада рекьяй хъфидай инсанрив са затӀни тун тавуна къакъудзавалда.
- Я вакӀан рухваяр,- лугьузва КӀири Бубади,- за нивай вуч къакъудна? Гьи кесибдиз писвал авуна. КъакъуднатӀа, за девлетлуйривай, кесибдиз зулум ийизвай азгъунривай къакъудна, кесибриз пайна. Гьа куьн хьтин ахмакь кепейугълияр тушни зи тӀвар бедлем ийизвайбур? Икьван куьне зи тӀвар кьацӀуриз хьайила, бес гила квевай къакъуд та­вуна зун акъваздани? Гила ахъая, ламранхваяр, чемоданар.
Чемоданар ахъайиз туна килигайтӀа, ана хъсан цӀийи парталар, чекмеяр, бапӀахар, пуларни ава. Са тӀимил фагьум-фикир, хъуьруьнар авуна Бубади абурув искибур хутӀунна цӀийибур алукӀиз туна. Пулар­ни са кьатӀар дуьздал алаз бапӀахрин карарик кутуна пелерилай, цӀвелерилай куьрсариз туна.
- Килиг, хуьруьз кьван гьакӀ хъфида куьн, алчах кепейугълияр, тахьайтӀа, ахпа завай аквамир, за куь кьилер атӀуда,- лагьана Бубади абур рекье хтуна.
Инсанрик акатнавай кичӀевиликай рахадайла, ихьтин са мисал мадни гъана кӀанда. Буба КӀирида авай Эмиргуьнед Асадин лап кӀеви душман тир. Асадиз ам са юкъузни тун тавуна рекьиз кӀанзавай. Эгер вичин хурук акатнайтӀа, Бубадини ам чан аламаз алаждай. И кар Асадиз, вичизни хъсаидиз чизвай. Гьа Аса са сеферда МеркӀидихъ гъиле якӀвни аваз кӀарасар хаз фейила, тамун юкьва авай са ачух чкадал ксанвай Бубадал гьалтна. Винел алай япунжини алатна Буба хухдал ацалтна, чин цавал алаз ксанваз хьана.
Хкажна адан келледиз са якӀв вегьин тавуна, Аса руьгь фейиди хьиз катна хуьруьз хтана. Ахпа гьарай къачуна лугьузва: «Я жемятар, заз Буба ксанвай чка чида, ша чна ам рекьин».
«Яда, я Аса, ам гьина ксанва?» «МеркӀидихъ галай тама». «Ваз гьикӀ чида?» «Зун кӀарасар хаз фейиди тир. ксанвай чкадал лап адан винел гьалтна». «Бес ви гъиле хци якӀв авай, язни ам чи душман туш, ви душман я, вуна адан келледиз сад вегьин вучизнач?»
Аса элкъвена вичин къуьнел алай якӀуз килигналда: «Яъ, бес зав якӀв гвайни йээ?» Ксанвайдини сад я, кьенвайдини. Гьахьтин «кьенвай» душмандин ви­нел гъиле якӀв аваз гьалтайлани инсанар катиз хьана. Адан тек са сая акурлани инсанриз кичӀе жедай. Кьакьан жендекдиз, гьяркьуь юрфарал алай киле хьтин гардандиз, къванер акъуддай зурба кӀашар хьтин са­ки гьамиша чуькьвена акьалнаваз жедай залан гъутариз килигайла ам хкетрик квай аждагьан хьиз аквадай. Са чӀиб алай хьтин гьяркьуь, кьа­кьан пел гьамиша чӀуру тир. Псид кулар хьтин чӀехи расу спелри, къалин рацӀамри, гьамиша ргаз акъвазнавай вили хьтин еке вилери акур касдик акатзавай кичӀевал мадни артухардай. Гьич лупӀни тийиз гьа­миша ахъазвай адан вилерикай са затӀни хкат тийидайди хьиз, абур инсандин и патахъай а патахъ хкатзавайбур хьиз, адан рикӀе, мефтӀедани кваз гьахьзавайбур хьиз жедай. Душмандиз а вилерай гьич садрани инсаф акунач. Амма дуст акурла, кесиб инсан, масада вич инжикли авунвай кас акурла, а вилер гьикьван мергьяматлу, милайим, шад жедай, абур гьикьван гуьрчегдиз хъуьрез акъваздай! Акунрай ажугълу тир ам, рикӀяй гзаф хуш, хъуьтуьл хесетрин, хатурлу кас яз хьана. Ам­ма душман патал ваъ, кесиб кас зулумламишзавай залум патал ваъ.
«Дуст чиниз, душман кӀвачериз килигдалда». Табагъ шаламар алай адан чӀехи кӀвачери, лацу шалар яна чӀулав кьветӀелар кирсеба алчудна кутӀуннавай кьакьан яцӀу зангарини ам такӀан инсанрик зурзун кутазвай.
Зулун вахт я. Тамал рагъулни-чӀулав ранг акьалтнава. Хъипи хьанвай пешер тарарилай алатиз, къугъваз-къугъваз аватиз, куллух тамун чиле ацукьзава. Хъуьтуьл чими шагьварди тамук вешрешдин ван кутунва. ТӀебиатдин и гуьзелвиликай лезет къачуз тамун къерехдив гвай къацуз амай векьел ацукьна, Бубади вичин юлдашрихъ галаз меслятар ийизва. И арада тамукай са кьуьзуь къари хкечӀна. Юкь патахъ яз виняй агъуз гьалт хьанвай адан экъисай далудал ацӀай тапрак ала. КIанериз хъиянавай кукӀваларни хкатнавай шаламрай акъатна адан кьецӀил кӀвачин тупӀар дуьздал хьанва. Адан агъзур пине хъиянавай перем къветер кьадай цӀару давла хьиз аквазва. ЧӀулав шуткьудин тум кьилел алчудна ченедикай кутунвай батӀанди кӀевиз кьунва. Амма батӀандикайни шуткьудикай хкатнавай лацу чӀарарин тилер шагьвардал къугъвазва. Тамун къерехда ацукьнавай инсанар вичиз акунатӀани, къари, абур такурдай кьуна, элячӀна фидайла, Бубадивай акъвазиз хьанач.
- Я къари-баде, я къари-баде,- эвер гана ада.
Гьалт хьанвай вичин юкь са жизви хкажна хьиз къари-баде вилерин кӀаникай абуруз килигна. Бубади къарагъна фена хъуьчӀуькай кьуна ам чпин патав тухвана. Тфенгар гвай инсанар акурла кичӀе хьана, гаф акъудиз тежезвай къари зурзазвай.
- КичӀе жемир, къари-баде, кичӀе жемир, чакай ваз писвал хкӀадач,- лагьана Бубади хъуьрез-хъуьрез. - Ибур вучар я, вуна тапрак ацӀурна тухузвайбур?
- Абур кицикар я, чан бала, чӀуру кицикар.
Бубади, кицикар авай тапрак къачуна явашдиз чилел эцигна, къари ацукьарна. Адан патав вични ацукьна. Ахпа вичин паркьул хьтин гъил тапракдал эцигна ада рахун башламишна:
- Я къари-баде, и кьуьзуь кьилихъди икьван ацӀай тапрак кицикар ялиз-ялиз тухвана, вуна абурукай вучзава?
- Гьей, чан бала, за ваз вучзава лугьун. Цик кутаз кӀанзава, цик. Вилик квайди кьуьд я. Гила амаз жуван къайгъу чӀугуна кӀанда. Ахпа, хъуьтӀуьз, текьена амукьайтӀа, за вуч ийида? ХъуьтӀуьз, ракӀарал жив атайла, садра жагъайтӀа, садра фу жагъидач. Гишин хьайила саралай ийидай затI хьун патал ийизвай кар я...
КилигайтӀа, къаридихъ са касни авач. Ам къуни-къуншийри гайи фан кьасар нез яшамиш жезва. Бубади къаридиз тухвилелди тӀуьнни гана, гъиле къанни цӀуд манат пулни вугана, хъуьчӀуьк са тӀанурдин фуни кутуна рекье хутуна. И агьвалат вич рекьидалди къаридин рикӀелай алатнач. Ада са агъзур чкадал и ихтилат ахъайна жеди.
Дуьньяда хьайи гьам хъсан, гьам пис крар мукъаятвилелди, са лекени кутун тавуна гьа авайвал хуьзвай мягькем «сандух» халкь я. Халкьди чпин сивин ихтилатра, махара, манийра писдаз нянет гъизва, хъсандан тариф ийизва, хъсанвал писвилел гьалиб жезва. Лезги халкьдин сиверани КӀири Бубадикай гзаф ихтилатар, манияр ава. Низ чида абур винидихъ къалурнавай хьтин къарийри туькӀуьрнавайбур туштӀа:

Яру балкӀан, къизил пурар,
Пурарин чӀул атӀуз тахьуй.
Вач жегьилар куьнни рукваз
КӀири Буба ялгъуз тахьуй.

Бубад хвейи ладу балкӀан
ЦӀарцӀар гудай кафалда тур.
Квез минет хьуй чан жегьилар,
Буба деред кафанда тур.

Халкьдиз КӀири Буба ялгъуз амукьна кӀанзавач, адан юлдашар, «кьушун» артух хьана кӀанзава. Гьавиляй абуру чпин манийра жегьилриз эвер гузва, абуруз КӀири Бубадин куьмекдиз вач лугьузва. КӀири Буба кьейилани халкьдиз адан балкӀан цӀарцӀар гудай куьк сагъри (кафал) алаз туна кӀанзава. Бубадин вичин мейит лагьайтӀа дередин кафанда туна кучудун жегьилривай тӀалабзава.
Бес Бубади яна кьейи солдатриз халкь гьикӀ килигзава, абурун патахъай халкьдин сивера гьихьтин фикирар, манияр ама:

Сал арадай атай кьушун
Чи саларай агъуз фена.
Бубад ягъай а гавурднн
Гьарайдин ван цавуз фена.

Буба хьайи къазахдин тар
Къав чӀугуна гьасарда тур.
Ада кьейи залум вакӀар
ЧӀулав хунун астӀарда тур.

Масада яна кьейи касдихъ халкь шедай, адан язух чӀугвадай адет я. Амма инал Бубади яна кьейи солдатрин-къазахрин язух чӀугвазвач, абурухъ шезвач, абуруз гавурар, вакӀар лугьузва. Абурун мейитар чӀулав хунун астӀарда (кафанда) тур лугьузва. Вучиз лагьайтӀа къазахри, солдатри халкь гьелек авуна, чандивай авуна. КӀири Бубади халкьдин тереф хвена, ам кесиб халкьдин даях хьана.

 

На титульную страницу >>>

На главную страницу >>>