Мир - вашему дому, покой - вашей душе!

КЪАЗИ КЪАЗИЕВ
КIИРИ БУБА
(Повесть)

(Давам)

ХУЬРУЬЗ «КЪАЗАХ ЯГЪУН»

И сеферда маса округдиз тухвана дустагъ авунвай Бубадал кӀеви гъаравул акъвазарнаваз жеда. Бубани са урус, гьукуматдин городовой яна кьейи Андрей лугьудай кас, са камерада туна къецелай дапӀар янава, коридордани гъиле берданка аваз солдат къекъвезва. Камерада авай кьве кас гьатта гьажетханадизни къецел акъудзавач. Гьафтеда са серерда абурув камерадин пипӀе авай челег, кьилел са шумуд кас солдатар акъвазарна, къецел акъудна гадариз тазва. Бубадизни Андреяз дустагъдай катиз кӀанзава, амма сакӀани жезвач. «ГьикӀ ийида, вуч айида?»- веревирдер авуна абуру са шумуд юкъуз. Бакуда хьайи вахтунда тӀимил-шимил урус гафар чир хьанвай Бубадивай Андрей вичин фикиррин гъавурда тваз жезвай. Эхирни абур зарафатрай кикӀидай меслятлал атана. «Чи къалмакъалдин ван хьайила, белки рак ахъайдай кас жеда жал»,- фикирна абуру.
Цавал циф алай вацран экверин йиф я. Гзаф мичӀи туш. Экв авачир камерадай акъатайтӀа, катдай рекьер жагъурун регьят я. Бубани Андрей авай камерада тапа-тапдин, гупа-гупдин ван гьатна. Андрея цавун аршдиз акъатдайвал кӀевиз гьарайиз башламишна: «Зун рекьизва, а лезгиди зун рекьизва, заз са чара ая...»
РакӀар гатаз солдатди абуруз къецелай гьараяр гана: «Секин акъваз, за куьн кьведни рекьида». ЯтӀани камерадай я сада сад гатадай, я Андреян гьарай-эвердин, сузадин ванер секин хьанач. Къецел алай солдатдиз кьарай атанач. Ам рак ахъайна кьведни секинардай меслятдал атана. Бубадизни Андреяз кӀанзавай кӀвалахни гьам тир. Рак ахъа жезмазни, Андрея вичин кьилелди солдатдин чене яна. Бубади адан гъиле авай берданка акъудна, келледиз са къундах чуькьвена. Солдат чӀул хьиз ярх хьана. Адан хъуьчӀе авай патрондашни акъудна, Бубани Андрей гьаятдиз акъатна. Ана авай солдатдини, вичин берданка хкажна, «стой, кто идет»- гьарайна. Бубади адав мад гаф ахкъуддай мумкинвал вахканач- гуьлледи солдат гьасятда секинарна, адан гъиле авай берданка лахърахъна чилел аватна. Андрея ам вахчудалди, Буба дустагъханадал чӀугунвай парудал акьалтна. Парудин пипӀерал алай будкайра авай къаравулрик велвела акатна. Абуру гьаятдихъ элкъвена тфенграл илигна. Буба и арада парудилай хкадарна катна. Гила къаравулри хкадарай ван хьайи патахъ гуьлле гуз башламишна. Муькуь патан парудилай хкадарна Андрейни катна. Мад абур сад садал гьалт хъувунач.
Дустагърал къаравулвал чӀугвазвай кьве солдатни яна кьена, абурув гвай тфенгарни къакъудна, КӀири Буба кьвед лагьай сеферда дустагъдай катай агьвалатдикай Урусатдин императордив хабар агакьна, ва и ван хьайивалди, Николаяк зурзун акатналда. Гьанлай ада Дагъустандин губерндин генерал-губернатордиз ажугълу приказ кхьена: «Къачагъ КӀири Буба кьве солдатни кьена, абурув гвай тфенгарни къакъудна, городовой яна кьейи Андрейни галаз дустагъдай катнава. За ваз приказ гузва: тадиз ам кьуна, зи патав рекье тур. ИкӀ тахьайтӀа, адан кьил атӀана, зи патав ракъура...»
Генерал-губернатор Геревенко хиялрик акатна:
«Вуч ийида? КӀири Буба гьикӀ кьада, адан кьил гьикӀ атӀуда?». Хиялар гзаф  авуна Геревенкоди, амма абур кьилиз акъуддай рехъ адаз жагъанач. Эхирни ам КӀири Буба кьун ва я ам яна кьин патал КIирийрин хуьруьз «къазах ядай», яни ана са отряд къазахар ацукьардай меслятдал атана. «За а хуьруьз са цӀувад-къад кас яракьламиш хьанвай къазахар ракъурда, абурун тӀуьн-хъун гьа жемятдикай жеда. ИкI хьайила, жемятди чпи кьуна а къачагъ чи гъиле твада»,- фикирна Геревенкоди.
Гьа икӀ, КӀирийрин хуьре, чпин гъиляй къведай кьван крар ийиз, яракьламиш хьанвай къазахрин кӀеретӀ аваз хьана. Къазахри хуьре чпин башибузукьвилер гзаф авуна. Абуру жемятдивай тадиз Буба кьуна чпин гъиле тун истемишна, амма Буба гьич и патарани авачиз хьана. Жемятди абуруз лугьузва, «я агъаяр, хуьр анихъ амукьрай, гьич чи Цмур, Кьурагь участкайриз кьванни КӀири Буба хтанвач эхир». Жемятдин гафарихъ инанмиш тахьай къазахри кесиб халкьдиз зулумарни авуна, абурукай ягьанатарни.
И чӀавуз Бубади, лагьайтӀа, вичиз юлдашарни жагъурна, масанра девлетлуйризни хузаинриз вичин гъиляй къведай кьван крар авуна. Бе лиждин патав гвай челегрин заводдилай эгечӀна Берикейдиз агакьдалди гьуьлуьн къерех тирвал авай ветегайра Бубади девлетлуйриз ханвал авуна. Къазахрин хуьре вуч ажал авай?
А вахтунда ветегаяр гьукуматдин пудратчийрив, хузаинрив гвай. Абурувай виридавай Бубади харж къачузвай. Эгер харж тагайтӀа, ада фена ветегайра авай кьван шейэр тарашна халкьдиз пайдай. Къачузвай харжни ада тек са вич патал харж ийидачир, кесиб-куьсуьбдиз пайдай. Гьавиляй халкьдин арада ихьтин маниярни амазма:

Виняй агъуз Буба къведа,
Ширин-ширин баяд лугьуз.
Чи кесибар рекьел къведа,
Бубади пул пайда лугьуз.

Ам тахьайтӀа иблис туша,
Самарикай цӀай ийидай.
Ам гьа игит Буба я чи,
Лацу пулар пай ийидай.

Я чан вахар, ери къала,
Яратмишдай дагъдин кьилел.
Рази я зун, къинемишмир,
Бубади гай киле гъуьрел.

Вахтар гьахьтинбур тир. Гилан инсанар, белки, инанмиш жедач. Чна вучда кьван, инанмиш тахьурай, амма яз гьакӀ я. Гатфар алукьна-талукьна ветегайрал фена кӀвалах авур, «Дербент сари - Баку сари», «Къаякент сари - Дербент сари» лугьуз лямка чугур фяле синифдин гьал гзаф четин жезвай. Гьакьван залан зегьмет чӀугурла, къайи цин къене акъвазна 10- 12 сятда бахилчивал авурла, гъилер михьиз галатзавайбур хьиз тIа жедалди 2- 3 вацра балугърай ацӀанвай тачкаяр чӀугурла, къведайбур кепекар тир. ГьакӀ ятӀани кесибар аниз фидай. Вучиз лагьайтӀа ветегайрилай хкведайла, абуру гьарда вичин гъиле гьатай балугъ, цӀил, чил ва маса затӀар гваз хкведай. Ветегадилай итимар, папар хтайла са вацралайни гзаф вахтунда хуьр балугъ чрадай нидив ацӀана жедай. Чпи кьазвай балугърикай тӀимил-шимилбур абуру чпин менфят патал инихъ-анихъни ийидай- хуьруьз рахкурдай, базардиз акъудна маса гудай, яр-дустуниз ракъурдай. И кар акурла пудратчийри, хузаинри маса фенд авуна. Абуру КӀири Бубадиз харж гуз «чпи гьадахъ галаз договор кутӀуннава, идалай гуьгъуьниз ветегаяр КӀири Бубади хуьзва, гьич са балугъ хьайитӀани тухудай кас акуртӀа, ам Бубадин къачагъри яна рекьидайвал я»- лагьана тӀвар акъудна. И ван галукьайла, гьич са балугъдиз кьванни гъил ийидай кас хъхьанач. Бубадихъай, адан юлдашрихъай кичӀела, халкьдивай гьич казармадиз кьванни чпиз недай балугъ хкиз жезвачир.
И кардикай КӀири Бубадиз са арадалди хабар хьанач. Ахпа вичиз чир хьайила, ада фена ветегаяр тарашна, авай кьван шейэр фяле синифдив вахкана рахкурна.
А вахтунда Дербентда гзаф зурба девлетдии иеси тир са инженер аваз хьана. Ада Дагъустандай ракьун рехъ тухудайла, а рекьел инженер яз кӀвалахна. Идахъ галаз сад хьиз ада ветегаярни пудратда кьуна. Ахпа адаз вичин кьилдин ветегаяр, ципицӀ багълар хьана (гьайиф хьи адан тӀвар чириз хьанач). КӀири Бубади и касдиз кагъаз ракъурна: «Жанаби инженер. Ви ветегайрал кӀвалах авур бахилчийриз, тачкачийриз, лямкачийриз вуна гьакъи тагана рахкурнава. Абурун гьакъи гун патал пуд йикъан вахтуналди флан чкадал 5000 манат пул гъваш. ТагъайтӀа, завай аквамир. КӀири Буба».
И кагъаз акурла инженердай гьарай акъатналда: «Зи ветегаярни тарашайла, кӀвалах авуна куьтягь тахьанамаз фялеярни чукурайла, завай 5000 манат пулни кӀанзава! Им вуч мусибат я...» Ихьтин фикир авуна, инженерди Бубадиз вичихъ са кепекни пул авач лагьана жаваб хгана, И хъиляй КӀири Бубади инженердин гада кьуна тухвана ва инженердиз хабар гана: «Гьуьрметлу инженер, ви хва флан чкада зи гъиле ава. Эгер кӀанзаватӀа, 5000 манат пул гваз атана жуван хва хутах. КӀири Буба». Инженердиз генани 5000 манат гьайиф атана. Адавай вичин хва хутахиз къвез хьанач. Бубадини адан гада яна кьена. «Хайи бубадиз такӀан вун хьтин алчах инсан амукьдалди, кьейитӀа, вуна недай фу са кесиб касдиз амукьайтӀа хъсан я»,- лагьана ада.
И агьвалатдиз талукь яз халкьди Буба кьейидалай гуьгъуьниз ихьтин маниярни туькӀуьрна:

Инженердин гада кьена,
Пуд чкадал авур йикьер.
Гила гьикӀда, КIири Буба,
Ширин чандиз ягъай михер.

Инженердин агъзур манат,
КӀири Бубад пай авуна.
КӀири Бубад ивидикай
Инженерди чай авуна.

КӀири Бубадин мейит гьа инженер авай Дербентдиз тухвана, гьанин сурара кучуднава. Аквар гьаларай, гьавиляй рушари Дербентдиз тухвай Бубадин «ивидикай инженерди чай авуна» лугьузва. Инженерди Бубадиз са кепекни пул гайиди туш. ЯтӀани рушари «инженердин агъзур манат КӀири Бубад пай авуна» лугьузва, вучиз лагьайтӀа Бубади кесибриз агъзур манатар гзаф пайна. Абурукай са агъзур манат инженердивай къакъудайди я лагьана рушари адаз мани туькӀуьрна. Низ чида кьван, къакъудначтӀа? Бязи инсанрин сивера авай ихтилатриз килигайла, Бубади инженердин кӀвалерни кваз тарашнава.
Ибур гьич, ибур чна тан, чун чи ихтилатдин герек авай чкадилай алатзава.
Гъана хуьруьз «къазах яна». Абуруз халкьди гезмеяр лугьудай Гезмеяр са куьхъ ятӀани къекъведайбуруз лугьуда. Гьабурни Бубадихъ къекъвезвай эхир! Абурун тӀуьн-хъун, цӀай-кӀарас, лампада кудай нафтни кваз жемятдикай хьана. «Я куьне КӀири Буба гъана зи гъиле вугуда, я куьне и къазахар чпиз кӀандайвал хуьда», - лагьана начальникди. Башибузукьар хьтин къазахар уьрц ягъиз хуьре хьана. Гафаралди абу­ру, чеб Буба кьаз атанвайбур я лугьуз, халкьар алдатмишна, кардалди авур са затӀни хьанач.
Буба вич ахьтин япалухриз яб гудай кас тушир. Ада лугьунни ийидай: «Къазахар вуча кьван, заз начальникарни са затӀарни туш, кӀантIа абур чеб атурай. Заз губернаторни, начальникни, пачагьни гьич тӀветӀверайни туш. Гьабурни инсанар тушни? Квелди абур залай артух ксар я кьван?» Буба дугъриданни гьахьтин кас хьайивиляй 1906-йисан 12-декабрдиз Куьре округдин начальникди Темир-Хан-Шуьреда авай военный губернатордиз «Бубади гьич наместникни саймишзавач» ла­гьана хабар гузва.
ГьакӀ хьунни авуна. Бубади къазахар гьич тӀветӀверайни гьисаба кьунач. Абур хуьре хьана, Бубади Дербентдани ветегайра вичин крар авуна.
Бубадин юлдаш яз хьайи цациви Къадирбеге авур ихтилатдиз килигайла, Дербентдани Бубадин геле бегьем са кьушун аваз хьана. Дустагъдай катна хтайла, ам Дербентда акъвазна, ана авай вичин бубадин хванахва Авшалуман кӀвале яшамиш хьана. Ветегайрин пудратчийриз, чӀехи туьквенрин иесийриз КӀири Бубади гузвай зиянарни, генерал-губернатордилай КӀири Бубадин патахъай атанвай чарни акурла, шегьердин гарнизондин начальникди Буба кьун патал бегьем са батальон кардик кутунвай. Гарнизондин солдатри гьар йифиз шак алай кӀвалер ахтармишиз, гзаф инсанривай силисар къачуз, хабарар кьаз хьана. Буба­дин гуьгъуьна жасусар туна. Гарнизондин начальникди вичин умуд квай бязи инсанриз гзаф пулар гун, Буба авай чка чирайтӀа ва я къалурайтӀа, чӀехи къуллугърал хкажун хиве кьуна. Ибурал бес тахьана, гьар патахъ фидай рекьера къаравулар акъвазарна. Начальникдиз гьар гьикI хьайитӀани КӀири Буба кьуна ва я, гьич тахьайтӀа, яна кьена «Гирванкадин» вилик вич уьзуьагъ ийиз кӀанзавай. Вири и крарикай Бубадиз хабар жеда кьван. Хабарни адаз вичин хванахва Авшалума гана.
Дербент гьамиша еке алишверишдин, чӀехи устӀаррин, чекмечийрин, заргаррин, дерзичийрин макан хьайи чка я. Вичин хванахва Авшалумахъ галаз фена Бубади хъсан са дерзичидиз полковникдин парталар заказ гана. Абур гьазур хьайила, базардай са япунжини къачуна, кIаникай полковникдин парталар алукӀна, винелай япунжи галчукна Буба гарнизондин штабдиз фена. РакӀарал алай дежурниди ам начальникдин патав ахъайнач. Япунжидин пад хкажна Бубади вичин къуьнел алай чинер къалурна:
- Вач, фена начальникдиз вичиз инихъ экъечӀ лагь, Тифлисдай инспектор атанва лагь,- чин чӀурна эмир авуна Буба­ди. Са пуд декьикьа кьван вахтни алатнач, начальник Бубадин вилик экъечӀна, гъил кьуна ада Буба вичин кабинетдиз тухвана. Къуьнерихъ галай япунжи зиреквилелди галудна хкунихъай куьрсарна, Буба вичин спелриз звар гуз акъвазна. Бубадал алай цӀийи парталар, хромдин чекмеяр, цӀарцӀар гузвай къизил буфтадин чинер, къвалал алай маузер тапанчияр адан атӀугъай зурба къаматдихъ галаз хъсандиз кьазвай. Буба акурла серсер хьана амукьай начальникдин рикӀел «буюр, ацукь» лугьудай гафни къвезвачир. Ам саймишни тавуна, Буба столдихъ ацукьна. КичӀез-кичӀез начальникни ацукьна. Хваш-беш авурдалай гуьгъуьниз Бубади вичин ери-бине вугана: зи тӀвар фланди я (ада са гуржидич тIвар кьуна), зун Закавказьедин военный округдин инспектор я, зал Москвадай куь гарнизон ахтармишун тапшурмишнава.
И арада са вучатӀани лугьуз кӀанз начальникдин пӀузарар юзана.
Бубади гьасятда чин чӀурна. Начальник, руьгь фейиди хьиз, кисна.
- Ваз кичӀе жемир,- лагьана Бубади,- зун гзаф деринра гьахьдач, гьакӀ винелай килигна хъфида. Анжах ина жедай кьвед-пуд юкъуз заз зун квел машгъул жедатӀа чидач, рикӀ аладардай са къугъун-затӀ хьанайтӀа, хъсан жедай.
И ван галукьайла гарнизондин начальникдиз вичин квазвай далу чухвайди хьиз регьят хьана: адаз кӀанзавайди «инспектор» гьихьтин хьайитӀани са къерехдин кардал машгъул хьана, экъечӀна квахьна хъфин тир.
Ахьтин чка чахъ авазва,- лагьана начальникди текъвезвай хъуьруьн гъиз алахъна.
- Захъ чи офицерар къумар къугъвадай кьилдин кӀвал ава.
- ЯтӀа чун фин, за зи ахтармишунин кӀвалах гьанлай башламишин, - къарагъна Бубади вичин спелрилай гъил чӀугуна,- акван чна абуруз къугъваз чидани-чидачни.
- Ваъ, акI жедач,- начальникни къарагъна. - Вун рекьяй атанвай итим я, галатни авунва жеди. Са кьас фу-затӀ тӀуьна, ял акъадарна кӀанда. Къумар чун няниз къугъвада.
- Галат зун авунвач. Военный итимар галатдай адет туш. Фу-затI тӀуьртӀа жеда. Куь и Дербент хъсан тӀуьн недай са бегьем ресторан авай чка туш. Им Тифлис шегьер туш хьи тахьайтӀа!
Яргъи камар къачуз кӀвализ хъфейвалди, Бубади вичин япунжи галудна начальникдал гадарна, руг алай чекмеяр михьни тавуна, вич фена столдихъ ацукьна. И кардикай хъел атай папа чин чӀурна акурла, начальникди адаз вилеринбур авуна. Папай гаф акъатнач. Гуьгъуьнай, гъуьлуь гъавурдик кутурла. папакай пагьливан хьана. Гьасятда а патал алай кӀвализ хъфена. ЦӀийи, гуьрчег парталар алукӀна хтай папа «инспектордин» вилик вичихъ авай-авачир вуч хьайитӀани гъиз эцигна. ТӀуьна, хъвана куьтягь хьайила, Буба ял ягъиз дивандал агалтна, на­чальник кӀваляй экъечӀна фена. Вич фидайла ада папаз явашдиз са вучатӀани лагьана.
Буба жуьреба-жуьре хиялар ийиз кисна агалтнавай, начальник­дин папа, а патал алай кӀвализ физ-хквез, ам диндирмишзавай: «За ви винел яргъан вегьидани? За ви кьилик мад са хъуьцуьган кутадани? За ви чекмеяр хтӀундани? Вун парталар хтӀунна къаткайтӀа, хъсан тушни?..» Бубади адан са теклифни кьабулнач ва адаз артух ябни ганач.
Рагъ алатна, югъ йифехъ элкъвена, са карзинка ацӀурна недай-хъвадай шейэр гваз начальник хтана. Адахъ галаз кьвед-пуд кас маса офицерарни атана. Гарнизондин кӀвалахар ахтармишиз атанвай «инспектордин» гьуьрметдай ина бегьем са стол къурмишна, адан сагълугъдай са-сада чпин бокалар хкажна. ТӀуьна, хъвана кефияр куьк хьанвайбур къумар къугъвадай кӀвализ фейила, маса офицерар гьеле къугъвазвай. Патав гвай столдихъ ацукьна ибуруни чпин къумар башламишна.
КӀири Буба акьван хъсандиз къумар къугъваз чидай кас тушир. Патав гвай столдал къугъвазвай офицерри къал ийиз башламишайла, начальникди гагь гьараяр гуз, гагь жуьреба-жуьре ишарайралди «инал инспектор ала» лугьуз хабар гуз, абур секинариз, геждалди къугъвана. Банк гагь Бубадиз акъатиз, гагь адавай тухуз къугъвана куьтягь хьайила, пакаман ярар язавай вахт тир. КӀвализ хъфена гьисабайла, Бубадин киседай виш манат пул кими хьанвай. Са карни тахьай гьисаб кьуна Буба къайгъусузвилелди къаткана.
Низ чида, йифиз низ гьихьтин ахвар акунатӀа, амма Бубадиз са ахварни акунач, ам ферикъатдиз ксана. Гарнизондин начальник, адан офицерар вич «инспектор» тирдахъ инанмиш хьанвайдан гъазурда ам акьунвай. Буба къарагъайла, рагъ цавун юкьваз кьван хкаж хьанвай. Начальник кӀвале амачир, ам къарагъна фенвай. Вич лугьумир кьван, Буба къарагъдалди фена ада йифиз къугъвай офицеррихъ галаз меслят авунва: «Я кьей рухваяр. Эгер чна «инспектордив» гвай пул гьайитӀа, адаз хъел къведа. «Куьн яни, зи пул тухудайбур?»- лагьана, ада са пис акт кхьида. Ахпа чун вири барбатӀ жеда. Ша чна чи пул гьадаз ракъурдайвал ийин. Пул жегьеннемдиз фирай, анжах а бала чалай алатрай. Гуржияр пис хъел къведай халкьар я гьа!»
И юкъуз Буба начальникдин куьмекчи офицерди къунагъ авуна. Йифиз къумар башламишна, Бубадиз са хейлин пул атана. Ам са бабат и сирдин гъавурдани акьуна: «Ибуруз зай пул тухуз кӀанзавач, заз пул атана кӀанзава. Гьа идалди инспектордин рикӀ шадарна, чпин гьал регьятариз, зун чпелай рази авуна рахкуриз кӀанзава. Авурай, вакӀан рухваяр хьурай абур. Абуру халкь алажзава, зани чеб алажда. ГьикӀ алажна вуча кьван!»
Пуд лагьай югъни гьакӀ башламиш хьана, амма къунагълух маса офицердин кӀвале кьиле фена. ТӀуьн, хъун, къумар къугъун. Са сеферда Бубадин банкдал 1000 манат пул алаз офицердин гъиле тек аваз жеда Офицерди вичиз банк це лагьана. Бубади, чин чӀурна чапрас вилералди килигна, адаз чар гана. Офицердин гъилер зурзана, ам акъваз хьана. (И йикъара Бубадиз хъсандиз къугъвазни чир хьанвай).
- ГьикӀ хьана, канани?- ягьанатдалди хабар кьуна ада.
- Ваъ, мад чар це.
Бубади мад чар гана. Офицердин чиниз Алидхуьруьн накьварин целди асуннавай цлан ранг атана. Ам са гафни акъат тийиз амукьна. Буба гъавурда акьуна, ам вичин атӀугъай вилералди офицердин расу спелар куьрс хьанвай суфатдиз килигна. Офицерди вичин гъиле авай садал кӀуьд, садал тек, садал солдатдин суьрет алай пуд чар, «гила кана» лагьана, столдал гадарна.
- КанатӀа хъсан хьана, пул эциг,- Буба векъи ванцелди рахана. Офицердивай акьван пул жагъанач. Ада вичин юлдашриз пул гице лагьайла, абуру чпин юлдаш хъуьруьнриз вегьена. «Къумар къугъвадай чкадиз жибин пулдай ацӀурна атана кӀанда!» Муькуь патахъай, къумар къугъвадай чкадал масадав пул вугудай адетни туш эхир.
Ихьтин вахтара къумарбазар къувундай, абурун гьевескарвал къизмиш жедай адет я. Достоевскийди лугьузва: «Ихьтин къумар къугъва­дай чкайра вахъ галаз яргъияр ийидач, ачухдиз ва вири къуват эцигна кар аквада». Офицердини тадиз хъфена са къундах пул гваз хтана. Вичивай къвезвай пул банкунал эцигна. Бубади вири пул вахчуна. И арада офицерди вичин юлдашрихъ галаз къал ийиз башламишна: «куьн инсанар туш», «куьне зал ихтибар авунач», «пакамалди са 500 манат пул вуганач», Юлдашри офицердиз ийизвай ихтилатриз килигайла, Буба гъавурда акьуна хьи, абурувни пул гумач, гьавиляй абурни ажугъламиш жезва. Гафарай гафар къвез, абур къайи рахунрал, къалмакъалдал аватзава.
- Замолчи, сволочи,- гьарайна Бубади кӀвачел къарагъна вичин кьецӀил маузерар гъиле кьуна. - Куьн хьтин ахмакьрихъ галаз мад зун къугъванни ийидач, квез ийидайди за ийида!..
Ракни кӀевиз геляна. Буба абур авай кӀваляй тадиз экъечӀна. Гарнизондин начальник, адан офицерар, нек алахьай къарияр хьиз, сад садаз килигиз амукьна. Фир-тефир чка сал хьайи абур, чеб чпихъ галаз хъелзавайбур хьиз, сад садахъ галаз бегьемвилелди рахунни тавуна, кӀвалериз хъфена, чпин кроватрал парталарни аламаз ярх хьана. Абуруз чпивай тухванвай пуларни гьайиф къвезвачир, «инспекторди» Москвадиз чӀехи рапорт ракъурна чеб къуллугърилай алудунихъай кичӀезвай. И кичӀевал рикӀяй акъат тийиз абуруз гьич ахварни атанач. Къиздирмадин азар квайбур хьиз, чинар, вилерин кӀанер дакӀунваз абур югъ частуниз атайла къарагъна. «Вуч авуртӀа хъсан я?» лугьуз кьиляй- кьилди фагьум-фикир ийиз хьайи начальникди вичин кабинетдиз кӀватӀна меслят ийизва; «Килиг, кьей рухваяр, эгер «инспекторди» са гьихьтин хьайитӀани чӀуру рапорт кхьена чаз гаф къвез хьайитӀа, вирида сад хьиз лагьана кӀанда- ам атана, гьич са затӀни ахтармиш тавуна, къумар къугъвана чавай пуларни тухвана экъечӀна хъфейди я».
Вич лугьумир кьван, гарнизондан штабдай экъечӀай Буба дуьз вичин хванахва Авшалуман кӀвализ хъфена. Вилик са хара пулни эцигна ада Авшалумаз лугьузва:
- Килиг, хванахва, вун зи бубадизни, зазни гзаф хъсанвилер авур кас я, ваз чухсагъул, Гила са хъсанвал мадни авуна кӀанда. И пуларни ваз, вач, фена гарнизондин начаникдиз лагь хьи, и йикъара квехъ галаз къумар къугъвайди КӀири Буба я, ам зи кӀвални тарашна катна хъфенва, ам кьуна кӀанда, лагь. Къуй абуруз чир хьурай КIири Буба гьихьтин кас ятӀа.
Авшалума и кардик хев кутан тийиз хьаналда, амма Бубадин кIевивал акурла, адавай акъвазиз хьанач. Ада сифтени-сифте вичин тевледа авай юргъа балкӀан акъудна, адаз пурар яна, Бубадиз лугьузва:
- Икьван чӀавалди и зи къиратав агакьай балкӀан хьайиди туш. Им халис шив я, вични хъсандиз вердишарнавайди, чӀал чидайди я. Фиридиз кап вегьейла им вилик квай кӀвачерин метӀер чилиз яна фида, туьтуьниз капаш ягъайла къарагъна катда. Акьах идал, ада вун вири бала-кьадайрикай къутармишрай. Вун гьат жуван рекье, ахпа за фена на­чаникдиз гьа вуна лагьайвал хабар гуда.
Вичин хванахва Авшалумаз са пӀагьни гана, Буба балкӀандал акьахна. Ада балкӀандин фиридиз кап вегьена, балкӀанди метӀер чилиз яна. Туьтуьнихъ са лапӀаш гелягьайла, балкӀан кьуд кӀвачел акъвазна.
- Вун сагърай, зи хванахва,- лагьана, Буба рекье гьатна.
Са сятдилай хьиз Авшалума гарнизондин начальникдиз хабар гана:
- Я начаник, я чан начаник, зи кӀвал чӀур хьана,- гьарайна ада. - И йикъара квехъ галаз къумар къугъваз хьайи КӀири Буба зи кIвалерни тарашна, балкӀанни къакъудна, катна хъфена.
Начальник гьасятда, кьилел гьал атана, ярх хьана, офицерар, чӀал кьурбур хьиз, рахаз тежез, чинин рангар атӀана, вилер экъисна килигиз амукьна. И гьал 5- 6 декьикьада кьван амукьна жеди, ахпа офицерри чпин начальникдин чиниз къайи ятар яна, хъуькъвер тӀушунна, ам уяхарна. Кьил юзурна, вилерай гъутар экъяйна, и патаз, а патаз килигна, ада команда гана: «По коням!!!»
Гарнизондин офицерар, солдатар чпин балкӀанрал акьахна КӀири Бубадин гуьгъуьниз рекье гьатна. Садбур машиндин рехъ тирвал, муькуьбур Белиждиз, Кьасумхуьрел хкведай рекьяй, амайбур Жалгъандин дагъдиз экъечӀна Табасаран патахъ туькмиш хьана. Ибур и рекьера хьана, Буба гьуьлуьн кьер кьуна Белиждиз хтана.

...Дербентда авай вичин хванахва Авшалумаз сагърай лагьана, ам гарнизондин начальникдин патав ракъурна, гьа Авшалума багъишай балкӀандал алаз хтай Буба Белиждин патав гвай бондарный заводдилай машиндин рекьел экъечӀна. Вич хкведай рехъди ада фикир авуна: «Чеб алдатмишайди зун тир чӀал чир хьайила, начаникди зи гуьгъуь­низ солдатар ракъурда. Абур за гьина къаршиламишда? ГьакӀ чуькьни тавуна, жув Буба тирди чир тавуна хъфена виже къведач. Абуру лугьуда хьи, «КӀири Буба кичӀе хьана катна». Ихьтин гаф къачун ажузвал авун жеда. За абур

къаршиламишна кӀанда».
Ихьтин фикир авуна Бубади вичин балкӀан Белиждилай винидихъ тамун яхадиз тухвана кутӀунна. Зулухъди элкъвей вахт яз тама ветӀер тӀимил-шимил амай. Тарарал алай пешерал рагъул ранг акьалтнавай. Там секин тир, я ветӀерин, я кул авур чӀижерин ван-сес авачир. Югъ нисинилай алатнавай вахт яз тама бегьем чими тир. Цавун юкьвал атана илифнавай ракъинин ишигъди тарарал алай къалин хилерин арайрикай хкатна, тамун пурпу чӀулав чил цӀару авунвай. Гьавани акьван кьезил тир хьи, Бубади вичин хур ацӀуриз нефес къачузвай. И арада адан лацу жигерар, белки, чатун целер хьиз дакӀваз элекьзавай жеди. Гьар гьикӀ ятӀани, балкӀан кутӀунна, ам тамун къерехдиз экъечӀна, Шегьре рекьин къекъуьн алай са чкадилай ам чумурри кьуна басмишнавай са зурба тарциз акьахна. «Эгер начаникдин къазахар и рекьяй зи гуьгъуьниз атайтӀа, а кьуьнтехъай хкатай-хкатай ламран хва за акӀажарда»,- фикирна Бубади.
Ада лугьудайвал хьунни авуна. Лезгийри лугьуда «меци лагьана, гъили къачуна». Дербентдай машиндин рехъ тирвал атай солдатар Белиждиз агакьайла, Кьасумхуьр галайвал шегьре рекьиз экъечӀна. Абур дяведа душман галай патахъ мукъаятвилелди разведкадиз физвайбур хьиз, сад садалай къанни цӀуд-яхцӀур камунин мензилда аваз игьтиятлу яз къвезвай. «Буба юлдашар галаз далдаламиш хьанватӀа, вири санлай адан хурук акатдайвал тахьурай,- фикирнавай абуру,- сад кьейитӀа, амайбурувай чпин кьилиз чара ийиз жедайвал хьурай». Абур кагьулдиз, такӀанз-такӀанз, тади квачиз къвезвай. Акур инсанриз абур гьакӀ кефуьчуьн сиягьатдиз экъечӀнавайбур хьиз жезвай, амма абурун чпин рикӀер цацарал алай. Виридалай вилик квай солдат Буба ацукьнавай тарцяй аквадай къекъуьндикай хкатна. Тфенг акъатна. Солдат балкӀандилай кьилихъди аватна. Гуьгъуьна аваз къвезвай командирдиз тфенгдин гум акъатай тар акуна, ада са жизви йигинвилелди виликди еримишна.
- А тар элкъуьрна кьуна кӀанда, - команда гана офицерди. Адаз тар акунвай, тарце авай инсан акунвачир. И тар элкъуьрна кьадайла офицер вич Бубадин гуьлледин хурук акатна, са легьзедилай ада мад са солдат балкӀандилай кьилихъди ракъурна. И гьал акур амай солдатри чпин балкӀанар кьулухъди элкъуьрна. Эгер винелди къведайла абур такӀанз-такӀанз кагьулдиз атанатӀа, кьулухъди элкъвена катдайла абуру чпин балкӀанар кьудалди гьална. Мад вучда кьван, абуру чпин «кьилиз чара авун» лазим тир.
Са ибур ваъ. КӀирийрин хуьре ацукьарнавай къазахарни анжах чпин кьил хуьнал, гьакӀан къара халкьдиз чпин гъиляй къведай крар авунал машгъул хьанвай,
Куьре округдин начальникди КӀири Буба кьун патал ацукьарнавай яракьлу къазахар 15 кас авай. Абуруз Буба кьуникай гьич хабарни авачир, амма хуьруьн жемятдиз абур эхиз тежедай еке пар хьанвай: абуру дишегьлийрикай ягьанатарзавай, кесиб халкьар «Буба авай чка чаз лагь, ам кьуна чи патав гъваш» лугьуз гатазвай, жемятдивай харж къачузвай. Къазахри жемятар лап жаздандал гьанвай, абуруз фир-тефир чка сал хьанвай. Халкьарин сивера «КӀирийрин хуьруьз къазах янава» лугьудай гафар гьатнавай. И гафар гьакъикъатдихъ галаз лап кьазвай гафар тир. Бубадивай и гафар эхиз жезвачир, ада вичин вилик кесибар гьелек ийизвай къазахар хуьряй чукурунин везифа эцигна. Пачагьдин гьукуматди са КӀири Буба кьун патал, икӀ тахьайтӀа, ам яна кьин патал хуьре хъсандиз яракьламиш хьанвай къазахар ацукьарнава. Бубадиз абур хуьряй чукуриз кӀанзава. Амма гьикӀ чукурда? Абур чукурун патал Бубадихъ вуч къуват ава?

Гирванкади приказ гана,
КӀири Буба яхъ лагьана,
КӀири Буба акурлахъди
Къазахар гьар патахъ катна.

Яхулжува лугьудалдай,
За хкида КӀири Буба.
Чарче кхьена Бубад адаз
Квахьна хъвача, диндин стха.

Яхулжуваз хъел атана
Чарчиз ихьтин жаваб гана:
Мал хьиз гьа и мукьвал къара
Хутхуд за вун залпанд кьуна.

КӀири Бубадик акатна хъел
Фена ам душмандин винел,
Чаравуна жендекни кьил
Экъяна ам гуьнед кьилел.

И кардин патахъай ада вичи-вичиз фагьум-фикир, юлдашрихъ галаз веревирдер, меслятар авуна. Ахпа са юкъуз ада лагьана:
- Юлдашар! Чун себеб яз округдин начаникди гъана чи хуьруьз къазахар янава. Абуру чпин гъиляй къведай крар ийизва, жемятар ка­шал гъизва. И кар зи намусдивай кьабулиз жедач. Гьар гьикӀ авуртӀани, чна абур я вири терг авуна кӀанда ва я, гьич тахьайтӀа, хуьряй чукурна кӀанда. И фикир кӀевелай зи рикӀе гьатнава, ам чна кьилизни акъудун лазим я. И кар патал чна вуч ийида, гьикӀ ийида?
- Я Буба, гъиле винтовкаяр авай а кьушундиз чавай вуч ийиз жеда, чавай абурухъ галаз дяве ийиз жедани?- кичӀе хьана Абумуслимаз.
- Дяве авунин къайгьу за чӀугвадай, амма гьикӀ ийидатӀа чизвач. Абур кьилди са кӀвале, са магьледа кьванни авайтӀа, абурун дуван за аквадай, А угърашар са-са кас гьар са магьледа кьилди-кьилдин кӀвалера ава, а кӀвалерални жемятдикай къаравулар акъвазарнава. «Къачагъар кьада» лагьана атанвай ламран хваяр чеб чуьнуьх хьанва. Эгер абур кьада лагьана ва яна рекьида лагьана чун хуьруьз гьахьайтӀа, гьарма сад сана авай абур чаз жагъидач, амма жемятдик шулугъ акатда, кесиб лежберар инжикли жеда.
- Адалайни гъейри, дуст кас Буба,- эгечӀна Али,- къазахар гъа­на хуьре ацукьардайла округдин начальникди жемятдиз гьелегь кьунва: «Эгер са къазахдин нерин хиляй са стӀал иви аватайтӀа, за куь хуь­руьз цӀай яда, кӀирияр. Абур куьне вилин нинеяр хьиз хуьн ва КӀири Буба гъана абурун гъиле тун лазим я...»
- А кар заз чизва,- адан гаф атӀана Бубади. - Эгер исятда хуь­ре авай, чи жемятдин фу нез, чи дишегьлийрикайни ягьанатар ийизвай къазахрин дуван чавай хьанайтӀа, начальник за хуьруьн гьендеврани тадачир, ам за гьа вич авай Кьасумхуьрелайни чукурдай.
- Ша чна са кар ийин,- лагьана кьуьнт яна агалтнавай Агьмед къарагъна метӀерал ацукьна. - Чна абуруз чун авай чка лугьун, «Чун флан чкадал ала. Ша, кӀантӀа яхъ, кӀантӀа яна йикь» лугьун, къуй атурай, чна абурун къайгьу аквада.
- А фикир зани ийизва,- разивилин ишара авуна Бубади - Амма гьиниз эвер гуда? Тамуз, дагъдиз абур къведач, Гьатта хуьруьн къерехда авай кӀамузни къведач. АтайтӀа чеб зи гуьлледин хурукай хкат тийидайди абуруз чизва. Абур ахмакьар туш гьа, гьабурузни чпин чанар ширин я...
- ЯтӀа чна абуруз са маса фенд туькӀуьрин,- лагьана Абумуслима, кичӀез-кичӀез, анжах вичин гаф кваз хьун патал. - Чна абуруз са маса хуьруьз эвер гун. Лугьун хьи, чун флан хуьре ава, атана яхъ.
- Яраб къведатӀа? - викӀегьдиз суал гана икьван гагьди са гафни лугьун тийиз ацукьнавай Ибила.
- Чун вири ава лагьайтӀа, заз чиз, генани абур къведач, гена абу­руз кичӀе жеда,- мад вичин гаф кутуна Абумуслима.- Абурун элягъун-къачун са Бубадал акъвазнава. Абуруз кьаз кӀанзавайди тек са Буба я. Чун абуру гьич саймишни ийизвач. АкI хьайила, Бубади вичи «чун флан чкадал текдиз ала, атана яхъ, ламран рухваяр, куьн итимар ятӀа»  лагьана абуруз хабар гайитӀа, белки, абур къведа.
- Зун рази я, лап рази я,- лагьана Бубадик тади акатна. - Бес гьиниз ша лугьуда, гьиниз эвер гуда?
- Заз чиз, яргъал чкайриз абур къведач,- инанмишвилелди лагьа­на Ибила. - Патав гвай КӀутӀларин хуьруьз ва я абурун вилик квай гъвечӀи сурариз абур атун мумкин я.
Буба и меслятдал рази хьана. Ада Абумуслимав кагъаз кхьиз ту­на, гьа кагъазни гваз хуьруьз вичин илчи рекье туна. Кьазахриз хабар гана: «Зун КӀутӀларин хуьре ава, гьич са касни галач, зун текдиз ава. Эгер зун кьаз ва я яна рекьиз кӀандай кьегьалар куьн ятIа, буюр, ша, акъвазнава зун куь къуллугъда!»
Къазахрик къалабулух акатна. Чпи чпиз веревирдер авурла, абур ихьтин нетижадал атана: «Я кас, Буба тек, чун икьванбур, Бубадив гвайди тек патрум твадай берданка, чи гъилера винтовкаяр, адавай чаз вуч ийиз жеда!». Лугьун икӀ авуна къазахри, амма гьардаз вичин чандихъай кичӀе хьана. Хва кьейдан уьмуьр, вун гьикӀ туькӀуьр хьан- ва! Вучиз гьардаз вичин чан ширин я? И кьил, а кьил авачир и зурба дуьньяда къазах вуч затӀ я кьван? Вични инсаниятдиз са менфятни тагузвай, винтовка гваз халкьдин кьамал алай жандарма къазах! И залум дуьньяда чӀуру къалгъан хьтин, ахьтин къазахдин къимет са затӀни туш эхир! Ам кьейитӀа, адан чкадал хъсан папари миллионралди халкьдиз менфят авай маса инсанар хан хъийизва, гьабур сагърай ман! И кардикай КӀирида ацукьнавай къазахриз гьич къайгъуни авач. Абур гьар сад вичин къайгъуда ава. Абуруз чпин вагьши хесетар квай чиркин беденар хуьз кӀанзава, Лезгистанда абур пуч жез кичӀезва. ЯтӀани абуруз маса чара хьанач, кичӀез-кичӀез рекье гьатна. Лагьанач хьи, я кас, чаз чи чанар икьван кӀан хьайила, бес Бубадиз вичин чан кӀандачни? Чун папари ханвайбур хьайила, ам цанин хуьлекай жагъанвайди туш, лезги папа ханвайди я, ада вичин серфе чи гъиле вугудач эхир. ИкI фикир тавуна, къазахар фена. Абуруз «намус» хьанвай.
Гатфарин гуьлуьшан вахт я. Тарари, тамари пеш ахъайнава, къацар-кьалар хкаж хьанва; дере-тепе векьни цуьк акъатна диганва. Яргъал вилаятрай хтанвай чубарукри цавун ачух бушлухра атирлу гуьзел гьавадал сирнав ийизва, кӀвалерин къаварик чпиз мукар туькӀуьрзава. Хуьряй экъечӀна фейи къазахри чӀехи муькъвелай алатна винелди кӀанз-такӀанз кагьулдиз еримишзавай. Абурун япара гуьне пата къакъра язавай хур цӀару къветерив гвай деминин, кварквацӀ къванерилай алатиз шир-ширдин ван алаз физвай Кьурагь вацӀун сес гьатна. Чпин виликай яргъай хьиз абуруз Бахцугъ, Ахниг дере, адан кьилихъайни аждагьан хьиз хкаж хьанвай Кетин дагъдин жив аламай кьил акуна. «Ихьтин чкайра инсанар гьикӀ яшамиш жезва?»- фикирна абуру чпи чпикди. «ВакӀаз партахалдин къадир гьикӀ чир жеда» лугьузва урусрин мисалда. И буьндуьгуьр ксаризни нур аватай дагъларин, анра авай гуьзел тӀебиатдин, чандиз нуш жедай гьавадин лезет чир хьанач.
КӀутӀларин фан дин булахдал патарив гвай хуьрерай гзаф рушар, сусар кӀватӀ жедай адет ава, вучиз лагьайтӀа, запун галачиз хьайитӀани и целди чуьхвей парталар хъсандиз михьи жеда, ишинай тинидикай гзаф тӀеам галай, хъуьтуьл памбаг хьиз къавунай фу жеда. И къазахар фидайлани анал са кӀеретӀ рушар, сусар алаз хьана кьван. ХъуьчӀера тфенгар авай са геллегь къариб инсанар къвез акурла а дишегьлияр, чпи чуьхуьзвай перемарни кӀватӀ хъувуна, бегьем ацӀуриз тахьай кварарни вахчуна катна.
Фена и булахдал агакьайла, къазахриз яд хъваз кӀан жеда кьван. Сада вичин кӀуф кутуна са xyпI хъвана, «дурацкая вода» лагьана къекъечӀна. Муькуьда мекве кьуна хъвана, «дурная вода», масада «горячая вода» лагьана. Эхирни и затӀ такур буьндуьгуьрар тӀебиатди ганвай и берекатдин, вичихъ къимет авачир и девлетдин къадирни чир тахьана фена.
Чпиз рехъ къалуриз тун багьна кьуна абуру чпихъ галаз КIирида авай Ханбубадин гада МутӀалибни тухванваз хьана. Гьакъикъатда абу­ру и кесиб КIири Бубадин тфенгдин хура вугун патал тухванвайди тир. Бубади абур хуьруьн вилик квай сурара къаршиламишна.
Виридалай вилик кваз къвезвайди МутӀалиб тир. Бубадиз ам ягъиз кӀан хьанач, амма муькуьбур адалай гуьгъуьна яргъал алаз къвезвай. Бубадини МутӀалибан къуьнелай са къазах лишандиз къачуна сурун къванцихъай яна. Гьарай акъатна эрчӀи къуьн капашда кьур ам цIайлапан хьана катна. Амайбур адан гуьгъуьна гьатна. Тек са МутӀалиб са къванцихъ ярх хьана Бубадиз гуьлле гуз акъвазна. Бубадиз генани ам ягъиз кӀанзавачир. Адаз кӀанзавайди са кьвед-пуд кас кьванни къазахар акӀадарун тир, амма абур катна, Бубадивайни тадиз абурун гуьгъуьниз калтугиз хьанач: къванцихъ ярх хьанвай МутӀалиба адаз гуьлле гузвай. Бубади адаз лугьунни авуналда: «Кьей хва, алат квахь виликай, за а къазах солдатриз, КӀири Буба рекьиз кӀанзавай гезмейриз зи гъилин гьунар къалурин!» ЯтӀани МутӀалиба яб ганач, ада сурун къванцихъай Бубадиз гуьлле гун акъвазарнач. Лагьанач хьи, «я кас, къа­захар катна хъфенва, абуру чпин кьилиз чара авунва, за и ахмакьвал вучиз ийизвайди я?» Ваъ, икI фикир тавуна, сефигьди вичин сефигьвал давамарна. Ахпа Бубадиз чара хьанач, сурун къванцихъай вич лишандиз къачун патал килигзавай вил кутуна ам яна гадарна. И чӀавуз геж хьанвай. Къазахар Буба агакьдай мензилда амачир, абур катна яргъаз акъатнавай. Бубадиз маса чара амукьнач, абурун гуьгъуьниз са гуьлле агалдар хъувуна, «пакани зун гьа инал жеда, куьн гуьзлемишиз акъвазда, ламран хваяр»- ягьанат авуна ада.
И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз хуьре авай къазахри Кьасумхуьрел округдинначальникдин патав чпин илчи ракъурна, хьайи агьвалатдикай адаз хабар гана. Ахпа начальникдин буйругъ ихьтинди хьана: «КIири Бубадик гзаф хуькуьрмир. Хъел атана ада чи дуванханайрал гьужум ийидайвал тахьурай. Анжах са кар рикӀелай алудмир: Бубадихъ юлдашар гзаф хьайитӀа, ам хаталу я. И кардиз рехъ гана виже къведач».
И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз Куьре округдин начальникдин руьгь фена. Ада КӀири Буба кьун, ва я яна кьин патал хъсандиз яракьламишнавай къазахрин кьушун ракъурун тӀалабна Темир-Хан-Шуьреда авай военный генерал-губернатордиз рапорт ракъурна. А рапортда Бу­бадихъ галаз ихьтин ягъунар хьайи мад са дуьшуьш къалурнава, ам­ма ягъунар гьина хьанатӀа ва квелди куьтягь хьанатӀа, рапортдай аквазвач. Дугъри я, ана лугьузва: «А ягъунри са нетижани ганач». Яни чпи вилик эцигай везифа кьилиз акъудиз хьанач: Буба кьаз ва я рекьиз хьанач. Бес адахъ галаз дяве авур солдатриз вуч хьана? И суалдиз рапортда жаваб авач. Винидихъ къалурнавай хьтин ягъунар кьве сеферда хьайиди рапортди тестикьарзава.
Лукьманабурун Мирзеди авур ихтилатриз килигайла, а ягъунар, кьиникьар Белиждинни ЛукӀар къеледин арада тамун къерехдив шегьре рекьел кьиле фенва. Гила ана там амач. КӀири Бубадин девирда абур мегъуьн, къавахдин, къарагъаждин, суьгуьтдин зурба тарар авай, чумуррини къередин тегьенгри басмишнавай чӀехи тамар тир. Ихьтин та­мун яхадиз гьахьайла, рагъ алай югъни мичӀи яз аквадай, гатуз ял кьадай, ветӀери инсандив вил ахъайиз тадачир. ВетӀерни гьакӀанбур ваъ, инсанриз цӀаяр атунин азар кутадай агъу алай ветӀер. Ахьтин са ветӀре кӀасайтӀани инсандин беден агъуламиш жедай, варцаралди азарлу яз ам месе гьатдай, гзафбур гьа азардик рекьидай. Гьавиляй а тамарив инсандивай гатӀумиз жедачир, абур къиздирмадин маканар яз гьисабзавай.
Им къазахри авур кар хьана. Абур вири чпин кьилиз чара ийизвайбур яз амукьна. Эхирни къазахрин, начальникрин, гьукуматдин идарайрин алчахвал, ажузвал акурла, ХпитӀрал алай Османавай эхиз хьанач. Кьасумхуьрел округдин начальникдин патав фена ада лагьана:
- Чан начальник, зунни КӀири Буба дустар туштӀани, са гьелледин юлдашар я. Ам гьамиша захъ ихтибар ийизвай кас я. Чан аламаз кьуна ам ви патав гъун завай хиве кьаз жедач. ГьакӀ яна кьиникьал куьн рази ятӀа, за квез ам хиве кьада. И кар патал заз яракь герек я, захъ ам авай затӀ туш. Эгер куьне зав яракь вугайтӀа, цӀуд йикъалди ам яна кьиникь зи хиве хьурай. Залай и кар алакь тавуртӀа гьихьтин туьнбуьгь, гьихьтин жаза хьайитӀани кьабулиз зун гьазур я.
Начальникдин буйругъдалди адав къуша тфенгарни 20 патрум вугана. Вичин чӀичӀ авай бапӀахни са патал эцигна дамах гваз дуванханадай экъечӀай Османал Кьасумхуьруьн куьчеда КӀириви Яргъи Мегьамед гьалтна. Юрфар гьяркьуь, еке чинал алай хъуькъверин кьилер экъиснавай, кьакьан жендекдихъ галай зурба кӀвачер зур метрдин мензилдиз вегьиз къекъведай адаз Яргъи Мегьамед лугьун лап дуьз тир. Ам хуьруьн кавхади вичив вугана ракъурай чар дуванханадиз вахкана, анай къабзи вахчуна хъфизвайди тир.
- Вуч хабар я, хванахва, вакай къучи хьанва хьи,- зарафат авуна Яргъи Мегьамеда Османакай, хваш-беш авурдалай гуьгъуьниз.
- Авач, Мегьамед, начаникдивай къачунвай тфенгар я, гила за гъуьрчехъанвал ийида,- дамахдалди жаваб гана Османа.
Османахъ ругуд аял ава. Пабни нахушди я. Цадай никӀерни авач, кутӀундай маларни. Адавай аяларни хуьз жезвач. Ада вичин хунун перемдилай алукӀнавай кӀуртуниз са шумуд пине хъиянава. Шаламрик квай кукӀваларни хкатзава. Амма вич ацӀай зурба итим я, къуватни квачиз туш. Къуватдикай вучда кьван, адаз и къуватдикай менфят къачудай чка жагъизвач. Гьавиляй ада КӀири Буба яна кьена начальникривай вичиз са кьадар савкьватар къачуник умуд кутунвай.
- Ихтилатар ийиз-ийиз Яргъи Мегьамедни Осман рекье гьатна. Абур Патни Паташон хьиз аквазвай. Яргъи Мегьамед вичин саягъда камар къачуз фидайла, Осман агакьзавачир, ада Яргъи Мегьамедавай гьерекат тавун тӀалабзавай. Агъа Арагърилай винидихъ алатна. Ихтилатар къалин хьана, сада садаз чпин дердияр, сирер ахъайиз башламишна. Яр­гъи Мегьамеда зарафат кваз хабар кьуна:
- Аллагьди гайитӀа, хванахва, гила вуна квел гъуьрч ийидайвал я? Вуна гила къуьрер ядани, тахьайтӀа жанавурар, вакӀар ядани, вуч ийида?
- Заз къуьрер герек туш, ягъайтӀа за вакӀар, жанавурар яда.
- Яъ, бес чи тамара вакӀар, жанавурар амач лугьузва эхир? Къачагърин тфенгрин ванер хьайила абур чи тамарай катнавалда.
- Пагь,- лагьана Османа, кьил цава кьуна хьиз,- бес гьабур вакӀарни жанавурар тушни? КӀири Бубадилай пис вак жедани?!
- Я хванахва, абуру вун хьтин кесибриз писвал ийизвач эхир, ваз абур вучиз такӀан я?
- За зарафат авурди я, я стха, вазни рикӀивай хьана,- гаф квадарна Османа.
Ивигрин къаншардиз агакьайла абур чара хьана.
- Зун и Ивигрилай яна хъфида,- лагьана Османа.

Хуьруьз хтайла Яргъи Мегьамеда вичинни Османан арада хьайи ихтилатдикай фена

Бубадиз хабар гана.
- Абур жедай кӀвалахар я,- япалай авунач Бубади.
Са шумуд йикъалай Осман вичин шал-шалам алукӀна, къушаяр хъуьчӀуьз вегьена, Бубадин патав фена. Адаз серфе акатай са вахтунда далудал эцигна Бубадиз цӀай гуз кӀанзавай.
Дуьнья патар-патар ийидай Шарвилидин туруни зулар-зулар авуна, дереяр, чухурар, кӀамар акъуднавай дагъ я. Дагъдин этегар тирвал гапӀал-гапӀал хьана къалин тамар ава. Алгъай са дереда ихьтин тамун арада авай гъвечӀи майдандал Бубади вичин юлдашарни галаз межлис къурмишнава.
- Зунни ви патав атана, Буба, зазни вахъ галаз юлдашвал ийиз кӀанзава,- лагьана Османа хъуьрез-хъуьрез.
- Лап хъсан хьана, дуст кас,- жаваб гана Бубадини хъуьрез- хъуьрез. - Чаз са юлдаш артух жеда, чи пад яцIу жеда, чавай пачагьдин кьушунрихъ галазни дяве ийиз жеда. Амма вун кар алакьдай кас яни, тушни чаз чир хьана кӀанда, вуна чи са тапшуругъ кьиле тухун ла­зим я.
- Буюр, зун гьазур я.
- ЯтӀа, атӀа Верхер тамун кьилихъ галай векьера авай хпер Штулрин хпехъанринбур я. Гьабурукай хъсан са гьер гъана вуна чаз чурун лазим я. И кар валай алакьайтӀа, вакай чаз юлдаш жеда, тахьайтӀа ваъ.
- Башуьсте,- лагьана Осман фена. Са пуд-кьуд сятдилай ам тукӀуна кьил галамачир гьерен жендек кьамал алаз хтана. «Цикерин хиве» авай «НекӀедин булахдал» гьер алажна, чуьхвена михьна хьиз, ада гьерен жендек патар-патар авуна, кьеле туна. ЯкӀу кьел къачудалди ада тамун къерехда авай куьгьне цӀивиндин фура са зурба цIай хъувуна. Ц1ай алахьна жуьгьенар хьайила, Османа гьерен якӀар мегъуьн тазарал акьалжна, кьве чхелар кутуна абур яр гузвай жуьгьенрин цӀун винелай куьрсарна. Миграгърин халичаяр хьиз гуьрчег тир векьерин арайра, шагьвардал пешери кьуьл ийизвай тамун яхада тухдан сивизни цӀаран ятар гъидай хьтин кабабрин ни гьатна. Къацу векьеринни яру-цlapy цуькверин, кул авур чӀижерин ван гьатнавай тамун гьавадик акахьна, ада кьуд патахъ аламатдин атир чукӀурна .
- Буюр, Буба, идахъ кьейидани къарагъна недай хьтин дад гала, - лагьана Османа, са тазунилай яру хьана чранвай кабабар алудна.
- Аферин, зи дуст, аферин. Вакай заз юлдаш жеда, гила зун инанмиш я. Бес а ви тфенгар гьихьтинбур я, умуд кутаз жедайбур кьванни яни? Къала акван, садра зун килигин.
Тфенгар къачуна и патахъай, а патахъай килигна, Буба туьнт хьана: «Ибуралди тирни вуна КӀири Буба язавайди, хва-текьей хпитӀарви?» - лагьана ада. «Гила гьа и ви къушайрин кьве хилелдини кицӀ хьиз яна за вун гадрайтӀа, вуна вуч ийида, вакӀан хва, вак? За вакай гьикӀ ийин, ви са кӀеретӀ аялрикай, кепейугъли?! Къарагъ, инлай квахь, ламран хва, лам, жуван аялар хуьх! Мад ви суфат заз къалур хъийимир».
Осман, кьил кӀарцӀи ягъайди хьиз, катна хъфена. Ада и агьвалатдикай са агъзур чкадал ихтилат авуналда. Осман хъфена, ада гьазурай гьерен кабабар Бубади вичин гьарамбашиярни галаз спелрин кӀаникай ракъурна.
ЧӀехи ксариз, девлетлуйриз инсаф тавур КӀири Буба, кесибрал гьалтайла гьамиша абурун терефдал жедай, ажуздаз куьмек ийидай адалатлу, кьегьал кас яз хьана. Гьавиляй адаз вич рекьиз атай Осман ваъ, адан аялар язух атана,- лугьуз суьгьбет ийизва Мердали халуди.
Бубади авур мад са ихьтин кьегьалвал инсанрин рикӀелай физвач. Са кьепӀиржуван руш чпин хуьряй са кесиб лежбердин гададал ашукь хьана. Гададизни руш кӀанзавай. Адан диде-бубани чпин авай-авачир са хциз кӀани руш гъиз гьазур тир, амма рушан бубади абур гьич патаривни тунач, руш гьич акунани такӀан даркӀушаржуван гададиз гана. Вучиз лагьайтӀа даркӀушаржуваз пул гзаф ава, ам девлетлу я. И кардикай Бубадиз хабар жеда. Мехъер авуна свас тухудай югъ хьайила, Бу­ба вичин юлдашарни галаз Къашкъа тӀулал фена. Гьич вилеризни акуна такӀан гададиз тухузвай руш, чинай агъуз яру дуьгуьрни авадарна, лацу балкӀандал ала. Руш шезва. Адан вилерилай къвезвай накъвари адан парталар цик акатайбур хьиз кьежирнава. Яру дуьгуьрдални чIулав лекеяр авунва, ам маргъвар-маргъвар хьанва. Рушаз балкӀандилай хкадарна катиз кӀанзава, амма адавай жезвач, адан къуват акакьзавач. Кьве патахъай жегьил кьве гадади адан гъилер кьуьнтерилай менгенайри хьиз кьунва. Свас тухузвай инсанри рушан дердиникай гьич хабарни кьазвач. Далдамчийри илигна макьамар язава, гадайрини рушари кьуьлер ийиз-ийиз чпин хуьр галай патахъ гьерекатзава. Са паяри чпин манидал илигна шезвай сусан сес дуьздиз акъудзавач, ам басмишзава. ЧӀулав суруз физвай кьван такӀан тир сусан рикӀ хъиткьинзаватӀани, ам гваз катзавай инсанриз гьич хабарни авач. Абуру къив гунин, кап ягъунин, далдам-зуьрнедин ван алахьна физ руш тухузва.
И жуьреда гьарай-эвердин ванцелди атана Къашкъа тӀулал агакьайла, вичин юлдашарни галаз рекьел экъечӀай Бубади абурун рехъ атӀана. Далдам-зуьрне, къив гунин, кап ягъунин ванер садлагьана акъваз хьана. Амма балкӀандал алай сусан шелдин сес яваш хьанач. Эгер адаз рекьел экъечӀайди КӀири Буба тир чӀал чир хьанайтӀа, белки ам, «вакай са чара, Буба» лагьана, адан хуруз гадар жедай, Рушан дердиникай хабар авай Бубади яргъи рахунар авунач. Абур гьа атайвал чпин хуьруьз рекье хтуна. Абурукай садавайни са гафни лугьуз хьанач, далдамчиярни вилик кутуна ада свас элкъуьрна хуьруьз хкана. Рушаз кӀанзавай гададин кӀвалин вилик тухвана, ада анал кьуьлер авуна. Руш тухвана адаз кӀани гададин кӀвале ацукьарна. Вичин харжидалди ада кесиб гададин мехъер авуна, гадани руш ферикъатна.
Къашкъа тӀул КӀири Бубадин уьмуьрдихъ галаз алакъалу тир гзаф крар хьайи чка я, Месела, халкьдин арада «вуна КӀири Бубадин аршиндалди алцумзава» лугьудай мисал ава. И мисал гьикӀ арадиз акъатайди я?
Са сеферда КӀири Бубади вичин юлдашарни галаз Къашкъа тIу­ла авай тама ацукьна тӀуьнар-хъунар ийизвай. И вахтунда, шегьре рехъ кьуна, агъадай виниз еке пар алай ламни вилик кутуна са чувуд къвезваз жеда. Бубади вичин юлдашрикай садаз лугьузва: «Алад, а чувуд галаз хъша». Адани фена чувуд галаз хтана. Буба акурла, чувуддай «элегь, ханаха» лагьана гьарай акъатналда. Зарафатар, къаравилияр авурдалай гуьгъуьниз абурун арада ихьтин суьгьбет кьиле фена.
- Я Мардаха,- лагьана Бубади,- заз са вад юкӀ хун кӀанзава. Жечни ужуз къиметдай гайитӀа?
- Вучиз жедач, жан Баба, лап ксан жеда.
- ЯтӀа, алцум са вад юкI.
Чувуддини вичив гвай аршиндалди хун алцумиз башламишна. И арада Бубади лугьузва:
- Яда, я кьей хва, Мардаха (ада вири чувудриз Мардаха лугьудалдай), ви аршин куьруьди я хьи, гила ваз гьахьтин аршиндалди зунни алдатмишиз кӀанзавани?
- Дуьз я, жан Баба, вунди дуьз лугьузва,- чувуд, вичив гвай шейэрни, ламни гьанал туна, къарагъна тамуз гьахьна, са арадилай пуд аршин кьван яргъи юркни гваз хтана, ада хун алцумиз башламишна. Бубадик хъуьруьн акатзава:
- Я кьей хва,- лугьузва ада, вичиз къвезвай хъуьруьн къене кьуруриз алахъна хьиз,- ваз гила гьа амалралди вуч лугьуз кӀанзава? Гьакьван яргъи аршин жедани?
Чувудди вичи вич квадарзавач, ам жаваб жагъурун патал энгел жезвач. РикӀин къеняй гьикьван вичиз кичӀезвайтӀани, ада хъуьрез-хъуьрез жаваб гузва:
- Жан Баба, жувудрин пуйгъамбарди лагьана: аршин муьштеридиз килигайди кана канда, лагьана. И тама и аршинни тимил я, жан Баба...
Буба, адан юлдашар хъуьрена чӀагана феналда. Са кьадар зара­фатар, хъуьруьнар авуна, чувуддин рахунрикай чпиз кьуру кеферни хкудна, абуру и чувуд сагъ-саламатдиз, вичин мамелиярни гваз рекье хутазва. Чувуддини и ихтилат са агъзур чкадал авуналда:
- Бабадикай, заз дуст кена, ханаха, ада заз «я кей хва, гьакван ярги аршин жедани» лагьана. И ихтилат ахъайиз ада халкьарикай ви­чиз кефер хкудна. Халкьдин сиверани «И тама и аршинни тимил я», «Вав гвайди Кiири Бубвдин аршин я» лугьудай мисалар амукьна.
- Им Бубади чувудриз авур писвал я. И агьвалатдин гъавурда чIурукIа акьур, ва я Буба такIан инсанри, белки лугьузва жеди: «Буба пис кас хьана, ада чувудриз инсаф авунач». Абур гьакӀан кьуру ихтилатар я, хтул. Буба пис хъел къведай кас хьайидал, гьелбетда, шак алач. Амма чувудриз ада писвал авурди туш,- лугьузва Мердали халуди кӀеви инанмишвилелди.
КӀири Бубади сифте вичин хуьруьнви Ярали тукӀур Къашкъа тIул са аламатдин чка я. Адан кьибле патахъай Кьурагь вацӀ физва. Рагар атӀана са километр кьван деринда гьатнавай а вацӀ, дагьардин кьвалалай килигайла, кьуьруькар алаз физвай чӀехи илан хьиз аквада. Амай вири патар куллух тамар экъечӀнавай кьакьан тепеяр я. Къашкъа тӀулан юкьни-юкьвал садрани кьуран тийидай вир ала. Адаз Къашкъа вир лугьуда. Вирин къерехар къалиндиз цавуз хкаж хьанвай нацӀари кьунва. Адан къерехдивай Кьасумхуьрелай Кьурагьиз, КӀиридиз, КьепӀирдал хъфидай шегьре рехъ фенва. КӀантӀа тама, кӀантӀа нацӀара чуьнуьх хьайи касдиз и рекьяй фидай-хкведай инсан капан юкьвал алайди хьиз аквада. Бубадиз, и Къашкъа тӀула акъвазна, КӀиридай тир Малламегьамедни Рашид яна рекьиз кӀанзавай. Себебни ихьтинди тир.
Малламегьамеда, хуьруьн чӀехи фекьи-къази яз, жемятдивай вичиз гьакьни къачурла, кесибриз гана кӀанзавай закат-зиэрни кӀватӀзавай. Садаз запаб кхьиз, масадаз гьайкал туькӀуьриз, фал хъивегьиз, ада халкь тарашзавай. Рашид лагьайтӀа, хуьруьн кавха хьунилай гъейри, участкадин начальник Бараеван Иран бубани яз хьана. Гьадахъ далу акалдна, ада хуьруьн жемятар жаздандал гъанвай, абур алажзавай. Эгер са лежбердин кӀвале вичин рикӀиз хуш тир са затӀ акуртӀа, Рашида ам адавай къакъудзавай. Нагагь са ни ятӀани а шей вичиз тагайтӀа, Ра­шида ам, чавуш ракъурна гъана, гьаятда вичин кьуд хва гьалдарна гатазвай.
Адан вилик кӀевиз акъвазай, адаз муьтӀуьгъ тахьай инсанарни авачиз туш. Месела, Къазибеген Буба, са сеферда Бакудай хтайла, ада Рашидаз «паяр» ганач. Хъел атай Рашидаз ам гьа хтай йифиз Цумурдал ракъуриз кӀан хьана, Къазибеген Буба фенач. Пакад юкъуз эвер гана тухвана, Рашидаз ам гатаз кӀан хьана. Буба фена, амма гьаятдиз гьахьнач, куьчеда цлаз далу яна, вичин яргъи гапурдал гъил алаз акъвазна. Ам гатун патал атай гадаяр, гапурдал гъил алай Буба акурла, жанавур акур хпер хьиз, катна хъфеналда. Ихьтин инсанар тек-туьк хьана. Вири жемятдиз Рашида ханаривайни тахьай хьтин зулумар ийизвай. Гьавиляй Рашидни Малламегьамед Бубадиз акунани кӀан тушир. Адан къаст и кьве кас кесибрин кьилелай алудун тир.
Са сеферда Рашидни Малламегьамед Кьасумхуьрел дуванханадиз фенва лагьана Яргъи Мегьамеда Бубадиз хабар гана. Бубани, абур хкведай рехъ вилив хуьз, Къашкъа кьилел тамук чуьнуьх хьана. Агъадай виниз балкӀанар гьална хквезвай Рашид Бубади, Малламегьамедни Алиди, кьведани сад хьиз яна. Малламегьамедахъ галукьнач, ам вичин балкӀан зарбдиз гьална катна. Рашидахъ галукьна, ам балкӀандилай аватна, амма са кӀвач уьзенгда амукьна, ам балкӀанди галчӀурна. Буба- дини ам кьена лагьана фикир авуна, амма кьенач, амукьна. Идалай гуьгъуьниз Рашида вичин ва Малламегьамедан кӀвалерал гьар йифиз хуьруьнбурукай 4- 5 кас къаравулар акъвазариз башламишна.
Гьа Къашкъа тӀула маса ихьтин дуьшуьшни хьаналда: гьикӀ ятӀани ДаркӀушрилай виниз вичин кӀеретӀни галаз хъфизвай Бубадиз валарин къерехда са лежбердин араба акӀанваз акуна. «Акъваз, гадаяр, кесибдиз куьмек гана кӀанда» лагьана, Буба вич вилик экечӀна фена. КилигайтӀа, куьлерай ацӀанвай арабадин чархар лап кьударив кьван кьарадиз фенва, яцарни руфунин кӀанер чилик хкӀаз-хкӀан тийиз палчухда гьатнава. Са шумуд пине хъиянавай валчагъ алай лежбер гагь са патахъай, гагь маса патахъай алахъзава. Гьекьни-каф хьана такьатдай аватнавай, вични михьиз ктад хьанвай кесибдивай сакӀани жезвач.
- Гьан гадаяр,- лагьана Бубади,- арабани, яцарни акъудна кӀанда. Куьн кьегьал итимар ятӀа, буюр, къалура куь кьегьалвал.
Али, Агьмед, Ибил, Абумуслим... им адаз, ам идаз килигна. Абуруз чпин кӀвачер, гъилер, парталар кьацӀуриз кӀанзавачир, амма чин чӀурна чапрас килигзавай Бубадин суфат акурла, абуруз чара хьанач. Гьар сад са патахъай фена, яцарин тумар кьаз, кьилер кьаз ялиз, арабадин цӀуьнуьярдин хилер кьаз хкажиз алахъна, сакӀани хьанач. Чебни кьацӀана, арабани, яцарни гьа палчухда амукьна.
- Куьн чилериз фий. Гьа куц аваз куьне дамахарни ийизва хьи,-  хъел атана Бубадиз. Ахпа ам ажуз хьанвай лежбердихъ галаз рахана.
- И ви куьлерикай са типӀихдилай гъил къачуна кӀанда, кесиб.
Лежбердиз вири куьлер гадарнайтӀани къайгьу авачир. Адаз кӀанзавайди вичин яцарни араба палчухдай акъатун тир, Гьавиляй тадиз вич арабадал акьахна, ада кьве типӀих гадарна. Бубади са типӀих са яцран, муькуь типӀих муькуь яцран къвалавай эцигна. Вичин кӀвачер палчухда гьат тавун патал, ам са типӀихдал акьахна. Ахпа яцран туьтуьникай кьуна ялна. Яцран виликан кӀвачер палчухдай акъатна. И жуьреда гагь са яцран, гагь муькуь яцран туьтуьникай экечӀиз, руфуникай гъилер кутаз ялиз ада яцар палчухдай акъудна. Ахпа мад са типӀих къачуна арабадин чархунин патав эцигна, кьуцуникай кьуна хкажна чарх палчухдай акъудна. ГьакӀ муькуь чархни акъудна.
- Алчах затӀар, килигиз акъвазнава гьа!- ажугъламиш хьана Буба. Юлдашривай акъвазиз хьанач. Гьарда са патахъай кьуна Бубадиз куьмек гана. Арабани кьарадай акъудна. РикӀиз регьят хьайи лежбер ктад хьанвай Бубадин къаматдиз килигна.
- Чан хва,- лагьана ада,- вун халис пагьливан я. Ваз аллагьди нуьсрет гурай!
Юлдашар Бубадин вилериз килигна. Адан чӀехи гуьрчег вилер мад дегиш хьанвай. Абур мукьвал-мукьвал дегиш жедай вилер тир. Имни адан вичин гуьгьуьлдилай аслу жезвай. Гагь абуру ракъинин ишигъдал цӀарцӀар гудай михьи ипекдин дереди хьиз нур гудай, гагь абур циф алай цав хьиз гьалчӀна жедай. Гагь абурай чатун устӀарди ифирна кӀавузардал гатазвай ракьукай хьиз цӀелхемар чкӀиз аквадай. Бязи вахтара а вилера дуьньядин гуьзелар шадвилелди муьтӀуьгъардай, чпел чӀугвадай кӀанивилин, муьгьуьббатдин цӀайни гьатдай. Амма и арада адан вилера ажугълувилин, хъел акатунин ялав къекъвезвай: вичин юлдашрин къуватсузвили, ажузвили адан кефи ханвай. И кардин гъавурда акьунвай юлдашрай гаф-чIал акъатзавачир.

 

На титульную страницу >>>

На главную страницу >>>

 

 

Цитата месяца: "Целые народы ненавидят уроды" М. Бабаханов