Мир - вашему дому, покой - вашей душе!
КЪАЗИ КЪАЗИЕВ
КIИРИ БУБА
(Повесть)
(Давам)
БУБАДИКАЙ «КЪАЧАГЪ» ГЬИКӀ ХЬАНА
KIири Бубани Мердали саки таяр тир. Бубадин вичин бубадин. тӀвар Гьалим ялдай. Амма садани адаз Гьалиман Буба лугьудачир. Вирида адаз Сархушан Буба лугьудай. Сархуш адан дидедин лакӀаб яз хьана. Адан халис тӀвар Шапери тир. Адакай гьатта маниярни кваз ама:
Шапериди лугьудалда:
Буба вичи хайиди туш.
КӀири Бубад лугьудалда:
Вич дуьньядал хьайиди туш.
Гьар гьикӀ ятӀани, адаз Шапери лугьудай кас авачир, вирида Сархуш лугьудай, им адан халис тӀвар хьанвай. Ам дугъриданни, экъисай вилера цӀай ргазвай, кьакьан жендек авай, итимдин хьтин акунар алай, сивел кӀвенкӀ алаз рахадай, кьил цава кьуна, хур хкисна къекъведай дишегьли ялдай. КӀири Буба гьадаз хьанвайди тир.
КӀири Буба гъвечӀи вахтунда лап секин аял яз, жемятдиз ам гьич хуьре аватӀани чир хьайиди тушир. Вири аялар хьиз лагьай кар ийидай, буюрмишай чкадиз фидай, тапшурмишай кӀвалах кьилиз акъуддай лап умун гада тир. Хендеда паб яз Шапериди вичин хва Буба 14- 15 йис кьван жедалди хвена чӀехи авуна. Недайди хьайила алукӀдайди жезвачир, алукӀдайди хьайила - недайди. ГьикӀ ийин, вуч ийин лугьуз ажуз хьана амукьай къаридиз са ни ятӀани меслят къалурна: «Ви хва гила са кьадар агакьнава. Адавай гьич тахьайтӀа атӀа Бакудиз фена са гъвечӀи кӀвалах авуна вичин кьил кьванни хуьз жеда хьи».
Жуван хуьр яз КӀирияр заз гъвечӀи чӀавалай хъсандиз чида, Абур гьамиша пата авай халкьар яз хьана. Жемятдин чӀехи паюни чпин кьил Бакудалди хуьзвайди тир. Хуьруьнбуруз цадай бегьем мулк авачир, мал-къара хуьдай чӀур кьванни бес жезвачир. Са паюни чпин кьил чатун устӀарвал ийиз чукӀуларни гапурар маса гуз хуьзвай, муькуь паюни, Бакудиз фена, гардандикай мазут кӀвахьна физ куьгьне буругъра йис атӀудалди кIвалах ийидай, ахпа вичиз са къат партални авуна, недай ризкьи къачудай са тӀимил пулни кӀватӀиз хкведай. КӀвалин чин акуна-такуна, са цӀикьвед йикъалай абур мад Бакудиз, гьа куьгьне буругъра кӀвалах ийиз хъфидай. Шапериди вичин хвани гьа Бакудиз ракъурдай меслят авуна. Аниз физвай хуьруьн маса гадайрихъ галаз ада вичин хва Бубани рекье туна. -
Чи лезгийрихъ хъсан мисалар ава. «Багъдатда лам кьве шагьидихъ гузва, - лагьана фейила, ана лам къалурна кьве шагьи къачуналда». «Кабаб чразвай ни галай патахъ «ина шашлиг ийизва» лагьана фейи кас, ламраз тамгъа ядай чкадал гьалтна» лугьуда. Бубадизни гьахьтин кар хьана - адаз санайни кӀвалах жагъанач. Гьиниз фейитӀани - вун гъвечӀи я, вавай кIвалах ийиз жедач - лугьуз ам садани кьабулнач, амма хуьруьнбуру ам гишила тунач.
Забратдин казармайра зунни хьайиди я. А казармайрин са кӀвале 70-80 кас яшамиш жезвай. Абурун са пай кьванбур чи хуьруьнбур- кIиривияр тир. Абуру нубатдалди гьарда са юкъуз - кьве юкъуз Буба хвена, адал чпелай хутӀунай иски партал алукӀна. Буба икI яшамиш жез сад-кьве варз хьайила, эхирни Мискискай тир Зайналабид лугьудай са касди ам вичин патав тухвана. Адахъ вичи лагьай вуч кар хьайитӀани ийизвай, «вач, хъша, и кар ая, а кар ая» лугьуз буюрмишзавай муьжуьд гада мадни авалдай. Бубадихъ галаз гуьгъуьнай дустар хьайи и гадаяр адалай са тӀимил чӀехибур тир. Зайналабида гьабурухъ галаз Бубани чуьнуьхар ийиз вердишарна. Гадайри физ буругърай къайишар, подошдин гьяркьуь чӀулар чуьнуьхиз, Зайналабидав вахкудай. Адани са хузаиндин буругъдай чуьнуьхай шейэр маса хузаиндиз маса гуз къазанмишиз, а пулуникай тӀимил-шимил кепекар и гадайризни гуз хьана. - Ни гзаф чуьнуьхайтӀа, адаз гзаф пул гуда, - лугьуз ада и гадаяр гьавада туна, абурук еке гьевес кутуна.
Гьамиша чарадан фу нез, чарадан иски партал алукӀдай кьван икрагь хьанвай Бубадиз кӀанзавайди вад-кьуд шагьи къведай чка тир. И арада Зайналабида гузвай кепекар акурла адак ашкъи акатна. Недай фу кьванни жезва хьи!
Зайналабидахъ вичин кьилдин туьквен авай. Са шумуд приказчикди кӀвалахзавай и туьквендай як, чӀем, фу ва недай-хъвадай маса продуктар маса гузва, вични пул авачиз, книжкайрай ахъайзава. Фялеяр и кардал шад я - жибинда пул авачирлани вуч хьайитӀани къачуз жезва, амма гуьгъуьнай гьикӀ жезватӀа, чпи мажибар къачурла а касди чеб гьикьван алдатмишзаватӀа, и кесибриз хабар авач. И кардикай менфят къачуна Зайналабида кӀел-кхьин чин тийидай фялеяр, гьар са шейиналди алдатмишзава, адан девлет къалин жезва.
Идал бес тахьана, ам Бакудин хузаинрихъ галаз алакъалу я, абурни акьван азгъун ксар я хьи, сад садалай виниз хкаж хьун патал абуру тийидай уюнбазвилер авач. Хузаинрин арада конкуренция лугьудай са гьуьжет жеда. И гьуьжетда абуруз садаз масад нез, кукӀвариз кIан жеда, сада масадан мал-девлет чуьнуьхда. И хузаиндини сада муъкуьдан буругърай вуч акатайтӀани чуьнуьхзава, вични Зайналабид арада аваз чуьнуьхзава. Зайналабидни садакай садаз хабар авачиз са шумуд хузаиндин гъилибан я. Вичин луту-путуяр ракъуриз, ада акатай гьар садан буругъдай чуьнуьхзава. «Буругъ нинди кӀантӀани, чуьнуьхдайди вуж кӀантӀани хьурай, анжах зи жибиндиз пул атурай», - лугьузва ада. Чуьнуьхзавай гадаярни ашкъида гьатзава, са къатда гъиз Зайналабидав абуру къайишар вахкузва.
Бубани гьавада гьатна. «ЧӀулав мазут кӀвахьзавай ракьарин кIаник йифди-югъди зегьмет чӀугваз- кесибри къазанмишзава, хузаинри незва. Абурун буругъар чӀурна кӀанда...» фикирна ада.
Ихьтин фикирни рикӀе гьатайла, вичиз вад-кьуд шагьи пулни жез акурла Бубади са сеферда кьилди фена вичивай жезмай кьван къайишар гъана самбар пул къачудайвал хьана.
Виле эцягъай тӀубни акван тийидай хьтин вацран мичӀерин йиф я. Буба, казармадай экъечӀна, мядендиз рекье гьатна. Казармада авай лезгийрикай «вун гьиниз физва, Буба?» лагьана хабар кьадай касни хьанач. Ам низ герек я кьван? Са юкъуз хвена, вад юкъуз, цӀуд юкъуз хвена, гьамиша хуьз жедач хьи! Гьардаз ам вичин суфрадилай алатна кӀанзава. Бубадиз вичизни масадан фал-суфрадал аламукьиз кӀанзавач, вичи недай фан пул вичи къазанмишиз кӀанзава. Маса чара жагъун тавурла, адакай Зайналабидан лукӀ хьанва, ам Зайналабидаз кӀанзавай къайишар чуьнуьхиз физва.
Мядендин къене инлай, анлай тартар чӀугвадай ванер къвезва. Ара-ара къуюдай акъатай жалункадай нафт эчӀирайла, раган кьаншардилай гадар хьайи чамбардин ци хьиз, шарп-шуррр авуна кӀеви ван ийизва. Яргъалай хьиз эгъуьнзавай буругъда ударни палтади чилин кӀаник къатарик гупа-гупдин ван кутунва. Экв авай буругъра кIвалахзавай инсанарни ава, инрай са затӀни чуьнуьхиз жезвач. Экв авачир буругърин чархарал алай къайишарни алудиз хутахнава, анра чуьнуьхдай затӀни авач. Дана квахьай нехирбан гада кьериз тарар экъечӀнавай куллух тамун гечӀичӀлухра къекъведайвал, са буругъдай маса буругъдиз физ, гзаф къекъвена Буба, са затӀни жагъанач. Эхирни са буругъда экв ава, амма инсанри кӀвалах ийидай ван къвезвач. Яваш-явашдиз фена килигайтӀа Буба, дугъриданни чархарал къайишарни ала, буругъда эквни ава, амма тартарчи вичин тормузни гъиле аваз ахварал фенва. Къайишар чуьнуьхун патал идалай кутугай вахт авачтӀани, Буба кьве рикӀин хьана: «Хузаинар гьуьлер хьтин халкьар я, Са буругъда авай къайишар квахьун абуруз са куьнайни туш. Амма рабочийдиз ви чи къачузвай кепекар гзаф багьаз акъваззава. Эгер за и къайишар чуьнуьхайтӀа, хузаинди абурун къимет гьа рабочидин-тартарчидин мажибдикай кьан хъийида. Им рабочийдиз гзаф еке зиян я. И кесибдиз завай ахьтин зиян гуз жедач», - лагьана Буба кьулухъди элкъвена. Ам кIвалах ийидай кас авачир, амма чархарал къайишар аламай буругьдихъ къекъвена. Гзаф къекъвена Буба, санайни адаз са затӀни жагьанач.
Йифен юкьварилай алатна экуьнахъди элкъвезвай вахт тир. Буба курпашмандиз хквезвай. Яргъалай хьиз адаз экуьнин ярарин ишигъдалди цӀийиз янавай буругъдин кӀук акуна. Фена килигайтӀа, буругъ лап цӀийиди я, чархарал чӀугунвай къайишарни цӀийибур я, амма буругъ эгъуьниз башламишнавач, я ина са касни авазни авач. «Идалай кутугай вахт жедани?» лагьана, буругъдин чархарал алай къайишар атӀана, алчударна хьиз вичив гвай шешел ацӀурна, Буба гьерекатда хьана, каш-кашахъ текъвез, гьекьни-каф хьана хтана. И шешел ада санлай Зайналабидав вахкана. Са югъ, кьве югъ, пуд югъ алатна, Зайналабида Бубадиз са кепекни пул ганач. Эхирни Бубадиз кьарай атанач, ада вичиз къведай пул тӀалабна.
-Квахь, кьей хва, - лагьаналда Зайналабида Бубадиз.- Я вун хьтин неречӀавай ахьтин къайишар чуьнуьхизни жедайди туш, я за ваз гудай пулни авач. Низ чида абур ваз гьинай жагъайбур ятIа?
- Я Зайналабил халу, - лагьаналда Бубади къене ажугъ ргазвай секин сесиналди. - Зун са етим аял я. Гьамиша масадбуру гузвай са кьас фалди яшамиш жезва, Вуна заз къвезвай пул вахце ман.
- Алат, зи вилерикай квахь, гьарамзада. Ма ваз са манатни.- Зайналабида Бубадин вилик са лацу манат гадарна.
Бубади и пул къачуна, адан и патаз, а патаз килигна, - и пул яни вуна заз гузвайди, - лагьана, ам Зайналабидан вилик эхцигна. Зайналабидаз хъел атана. Ада Бубадин кукӀваз са лапIаш вегьена.
- Къайгъу авач, мискиви, и пулни ваз амукьрай, ви девлетар мадни гзаф хьурай, зун гьа кесиб, етим яз амукьайтӀани къайгъу авач. За ваз зун неречӀ яни, гьарамзада яни, тахьайтӀа КӀири Буба яни, чирда, азгъун къажар.
Ада вичи сифтени-сифте КIири Буба лагьай чка гьа им я.
ИкI лагьана Буба хъфена. Зайналабид кьулухъай адаз килигиз амукьна. «Ихьтинда инсандин кьилел хата-бала гъида гьа», - фикир фена адан рикӀяй.
Джек Лондона вичин тIвар-ван авай повестда кхьизва: «Белый клык» катна, амма вичин тӀишни мез кайи цIухъай ваъ, инсанри вичел авур хъуьруьнихъай катна. Вучиз лагьайтӀа, хъуьруьни адал цIу кайи хирелай дерин хер авуна, адаз гзаф тӀар хьана». Зайналабида Бубадални гьахьтин хер авуна, ам «неречӀдай» гьисабна. И гафуни адаз гзаф тӀарна. Белый клык гьайван я, ам катна. Буба гьайван туш эхир, ам катнач. Ам вичел хер авур, вичел хъуьрей, вичиз лапӀаш вегьей Зайналабидан геле гьатна. Ада Зайналабид физ, хкведай чкаяр ахтармишиз башламишна. Ам гьамиша вич неречӀдай кьур, вичин зегьметдин гьакъи тагай Зайналабидан гъерезда хьана. Эхирни са юкъуз Зайналабид вичин кьецӀи кӀвачелди пад элягъиз-пад элягъиз Бакудин вокзалдин гурарай агъуз эвичӀдайла, Бубади адан келледиз са лум чуькьвена. Зайналабид гурарай агъуз кьилихъ фена. Ам накь кьейивал кьена, Бу- бани дустагъда гьатна.
КӀири Бубадилай гъейри Зайналабид патал къайишар, маса алатар чуьнухиз гъизвай гадаяр мадни авай. Абурни кьвед азербайжанар, ругуд касни эрменияр тир. Чеб гьикьван викӀегь гадаяр, къучияр тиртӀани, абур «Лезги Бубадин» (абур гьамиша гьакӀ рахадай) зиреквилел ашукь хьанвай. Вич лугьумир кьван, Зайналабидакай хъел авайди тек са КIири Буба туш, и гадайризни адакай гзаф хъел ава, вучиз лагьайтӀа, ада гьабурни гьамиша алдатмишзава. «Вуна гъайи къайишар искибур я, ада гъайи къайишар гуьтӀуьбур я, муькуьда гъайибур кьелечIбур я», - лугьуз ада и гадайризни бегьем пул гузвачир. Гьавиляй ажугъламиш хьанвай и гадайризни ам терг ийиз кӀанзавай, амма Лезги Буба абурулай вилик акатна.
Са юкъуз Буба вичин камерада курпашмандиз ацукьнавай. Надзирателди эвер гана ам къецел акъудна. Адан патав недай-хъвадай затӀарни гваз вичин юлдашрикай кьве гада атанвай. Ихтилатар, суьгьбетар авуна, абур хъфена. Пака маса кьве гада, муькуь юкъуз пуд кас санлай атана акъатна. Гьа икI, а гадаяр мукьвал-мукьвал къвез хьана.
Са сеферда КIири Бубадин патав атай кьве дустуни (лугьун хьи чна Артемани Къулама) чпин гафар таржума авун патал са лезги итимни гъана, вучиз лагьайтIа, Бубадиз урус чӀал хъсандиз чир хьанвачир, ам вири гафарин гъавурда акьазвачир. Къуламак тади квай, Артем лап сабурлу тир. Сабурсуз яз чинин рангарни атӀанвай Къуламак акатнавай гьерекат акурла, адаз кичӀе хьанвайди, ам са квекай ятӀани игьтиятлу тирди чир жезвай, амма Артем умудлу яз, анжах атӀуз-атӀуз лугьузвай гафарик са кьадар ажугъ кваз рахазвай. Чпи гъанвай савкьватар Бубадив вугана, гьал-агьвал хабар кьурдалай гуьгъуьниз Артема лугьузва:
- Килиг, Лезги Буба, мукъаят хьухь, жуван ихтибар гъиляй ахъаймир. Вун авай дустагъханадиз вун рекьидай душман ракъурнавалда...
- ГьикӀ? - адан гаф атӀана Бубади. - Захъ вуч душман ава? Ам дустагъханадиз гьикӀ къведа? Ада зун гьикӀ рекьида?
Бубадик гьам тади, гьам хъел акатна. Адан пӀузарар зурзана, гъутар кӀевиз акьал хьана. И арада Къулама вичин гъутарни тупӀариз тӀар жедайвал кӀевиз акьалзавай.
- Акъваз, тади акатмир, сабур ая. Тади кардик цӀай акатрай. Фагьум-фикирдалди, сабурдалди кар авун хъсан я, - давамарна Артема вичин ихтилат. - Зайналабид кьена лагьай ван агакьайла, хуьре авай адан стха цӀай кьилел алаз атана акъатна. Ам гзаф лапагар, малар, зурба девлет авай кас ялда. Агьвалатдин кьил чир хьайила, ада еке пулар харж авуна, чӀехи ришветар гана дустагърикай садав вун рекьиз тадайвал я. Эгер икьван гагьди а кас вун авай камерадиз акъатнавачтIа, и мукьвара ам гьаниз къведа, ам ваз аквада. Вара-вара ягъалмиш жез тахьуй!
- Бес вуч ийида, гьикӀ ийида? За вуч авуртӀа хъсан я? - тӀимил секин хьанвай сесиналди хабар кьуна Бубади.
- Ийидай кар чна ваз лугьуда, вуна иердиз яб акала. Къала гада, акъуд абур, - умуд кваз теклифна Артема вичин дуст Къуламаз. Къуламани вичив гвай карзинкадай чӀулав рангадиз вегьенвай кӀеви хунун турба акъудна. Ам юкьвал кьван къара пуларай ацӀанвай: кьве кепекар, пуд кепекар, шагьияр. ЧӀехи пай шагьияр тир.
Ма,- турба Бубадив вугана Артема. - КичӀе жемир, викӀегь хьухь. Маса яракь чавай вав вугуз жедач, ам вавай къакъудда. Пулар чна ваз харжлух патал гъанвайди я лагь. Эгер «вучиз ибур вири къара пулар я?» лагьана хабар кьуртӀа, фялейрин арада гьардавай са-са шагьи къачуз кӀватӀайди я лагь. А сирдай абурун кьил акъатдач. Эгер а касдиз вал гъил хкажиз кӀан хьайитӀа, адан келледиз са кьве сеферда гьа и турба чикьиз жедатӀа аку. Адавай кӀвачел акъвазиз жедач.
-Эй, лезги, ви вахт куьтягь хьана, къарагъ, жуван камерадиз гьат рекье, - гьарай гана Бубадиз надзирателди. И арада Бубадин юлдашри чпихъ галаз гьанвай лезгиди Артеман гафар таржума авуна куьтягьнавай.
Артем тади квачиз, секиндиз рахазвайтӀани, адан чинин амалрикай Бубадиз адак хъел квайди чир жезвай. СакӀани секин акъваз тежез кьиляй кьилди юзун квай Къуламни ажугъламиш хьанвайди адаз аквазвай.
Дустари сада садаз теменар гана. Инал атанвай тийижир лезгидини Бубадиз темен гана. Буба камерадиз рекье гьатна. Адан гуьгъуьнилай Къулама надзирателдиз ван жедайвал кӀевиз гьарайна:
- Килиг гьа, лезги Буба, ажузвал ийимир, лезгидиз ажузвал авун кутугнавач!
Буба хъфена вичин камерада рикIяй агъзур хиял физ ацукьна. «Яъ, лагьана ада вичи вичикди, дустагьда авай касдиз ришвет гьикӀ гуда, ада зун гьикӀ рекьида?.. Эгер ихьтин кар аватIа, гьа начаникрин чпин гафни гваз абуруз зун рекьиз кӀанзава. Бес за вуч ийида? А зун рекьидай кас гьим ятӀа, гьихьтинди ятӀа заз гьикӀ чир жеда? Адав гапур гватӀа, байбут, чукӀул гватӀа, адаз зун квелди рекьиз кӀанзаватӀа?»
Ихьтин хиялрик акатнавай Буба курпашман тир. Камерада авай юлдашрини адавай хабарар кьазвай: «Я Буба, вун гьамиша зирек, шад гада тир, гила пашман хьанва. Вуч хабар я? РикӀиз такӀан жедай туькьуьл ван-затI хьанвани?»
Бубадини вичиз чир хьанвай тӀимил гафаралди абуруз жавабар гузвай, амма рикӀин сир ахъайзавачир. Ахпа са юкъуз ибур авай камерадиз мад са итим гъана. Рехи кацин далудал хьиз къалин чӀар акьалтнавай адан ацӀай чинал, ипин жунгавдин крчарал хьиз, звар гана кӀвевкӀвер авунвай спелар алай. ДакӀур хъуькъверин кьилера ивидин гьалар аруш хьанвай. АцӀай туькме жендекдал алай яцӀу гардандилай адан гъвечӀи кьил чуьхвер хьиз аквазвай, амма чӀехи япариз килигайла, ам къуьрен кьилиз ухшар тир.
Дустагърин арада адет хьанвайвал, ина авай юлдашри адавай «гьинай я, вуж я, тӀвар гьикӀ я, вучиз дустагъда тунвайди я?» хабарар кьуна. Ада садазни жаваб ганач. Урусдалди хабар кьуна, эрмени чIалалди, туьрк чӀалалди хабар кьуна, амма адай гаф акъатнач. Эхирни юлдашри Бубадивай лезги чӀалалди хабар кьун тӀалабна. Буба лезги чӀалалди рахайвалди цӀийиз атанвай кас къудгъунна. Ам са легьзеда кьван чӀал акъат тийиз амукьна. Ахпа ада вичивай хабар кьур гафуниз жаваб тагана, урус чӀалалди адаз суал гана:
- Ты лезгин, да? Моя фамилия Гордеев.
Буба гъавурда акьуна. «Гьан, фикирна ада, зун рекьиз кӀанзавайди гьа им я. Акван чна, ада зун гьикӀ рекьидатӀа».
ЯцӀу тахтайрин арайра гьяркьуь хьиткьерар аваз туькӀуьрнавай наррал (и гаф Бубадиз дустагъда чир хьанвайди тир) кьелечӀдиз векъи самар тунвай шешелрин бажгъанар ала. Гьахьтин шешелрикай авунвай «хъуьцуьганрани» са гъапа авай кьван самар ава. Ихьтин «хъуьцуьгандал» эцигай кьилер дакӀвазва, гьахьтин «месел» къаткайдан пакун тӀвалариз хирер акъатзава. ЯтӀани дустагъар къаткизва, чара авач, ксана кӀанда эхир!
Гордеев атай юкъузни, гьа йифизни я ам, я Буба ксанач. Пакад юкъузни ксанач. Буба вичел мукъаят тир, адаз вичин серфе вугуз кӀанзавачир. «Кьадай кицӀи сарар экъисардач» лугьузва халкьдин мисалда. Гордеева сарар экъисзавачир, амма ам кьадай кицӀ тир чӀал Бубадиз чир хьанвай.
Вичин фикирдикай Бубадиз аян хьанвай чIал Гордеевазни чир хьана, амма вич вичел мукъаят тир. Бубадин алахьай юрфар, кьакьан жендек, нехирбанди гьакь кӀватӀдай киле хьтин гардан акурла амни кьве рикӀин хьанвай. «Ихьтиндал тӀем гьиз жедани?» лугьузвай адани вичи вичикди. Ам кӀевелай вичел мукъаят тир. Вичи Буба кьиникь къвез-къвез адан рикӀяй акъатна. Гила адаз вичихъай, яни вич Бубади бамишарна кьинихъай кичӀе хьанвай. Гьавиляй адаз ахвар къвезмачир, ада вичин кьилиз чара авуна кӀанзавай. Пуд лагьай йикъан няниз ада ара атӀуз-атӀуз далдамар гатадайвал са жуьреда рак гатана. Къецелай са ни ятӀани пуд сеферда гъутар гьалчна. Гордеева сад- кьвед-пуд-кьуд сеферда ракӀариз гъуд яна, къецелай куьлегри ван авуна рак ахъайна. Гордеев гъуьлягъди кӀасай дана хьиз цавуз акъатна къецел катна. Рак тадиз акьал хъхьана, мад къецелай куьлегри ван авуна.
- Гьа ламран хва, катна гьа, - рикӀиз регьят хьана Бубадин.- Гила завай ферикъатдиз ксайтӀа жеда - вичин хъукъвай кьуларал агалтайвалди, ам ахварал фена.
Буба гьикьван вахтунда ксанатӀа чидай касни авач. Гьатта адаз вичизни чир хьанач. Адан рикӀел аламукьайди тек са агьвалат я. Дидеди адаз уф тур зурба цел хьиз пирерай ацӀурнавай хъуьтуьл мес вегьена. Кьиликни верчерин цӀакулар туна ацӀурнавай яцӀу хъуьцуьган кутуна. Буба и месел читдин кьезил яргъандик ксанва. Ада ширин ахвар ийизва. Гьа и арада адал хъварц акьахзава. КӀула киредин кӀуькуь авай са куьзуь къари Бубадиз акваз-акваз атана адан винел акьахна. Бубадиз алудиз кӀан хьана, алудиз хьанач. Хъел атай Буба ам винелай алудна гадриз алахъна, къуват акъакьнач. Аламатдин къуват авай къари Бубадин туьтер кьуна ам бамишариз алахъна. Бубадай нефес акъатзавач, ам дугъриданни бамиш хьана рекьидай чкадал къвезва. И арада Бубади вичи вичикди лугьузва: «ламран хвадин хъварц, ваз завай вуч кӀанзава, алат квахь ман!» ИкӀ фикирна Бубади вичи вич кIевиз алчударна.
Ахварай аватна килигайтӀа Буба, винел вегьенвай иски кӀуртунин хел атана туьтуьна аруш хьана вич бамиш жезва. «Зегьримар хьайи куьгьне кьали, яраб вун зи далудай мус акъатдатӀа?» - кӀуртунин хел туьтуьнай акъудна пашманвилелди къарагъна ацукьна Буба вичин кьуларал. Ксай вахтунда тахтайрал къванерал хьиз алкӀай адан пакун тӀвалара, кьилин кӀарабра тӀал гьатнавай, адаз гишин тир. Гьа и арада адаз недай, хъвадай продуктар гваз адан юлдашарни атанвай.
Юлдашар гьамиша адан къайгъуда авай. Чеб эрменияр, азербай- жанар тиртӀани. Бубадин инсанвилиз, викӀегьвилиз, рикӀин ачухвилиз килигна абуру ам чпин стхавилиз кьабулнавай. Абуру Буба дустагъдай акъудунин къайгьуяр аквазвай. Абуру лугьузвай: - Аферин а лезги Бубадиз. Гьамиша чун аялар хьиз алдатмишай, бязи вахтара лапӀашар вегьиз вичин туьквендай акъудай а кьецӀи залумдиз чавай са затӀни ийиз хьанач, ада ам келледиз са лум вегьена терг авуна.
Ам вичиз вуч хъсанвал хьайитӀани авуниз лайихлу кас я. Игит я ман, игит. Гила чна ам а дустагъдай акъудна кӀанда. Ахьтин инсанар дустагъра туна виже къведач. Пул хьайитӀа, чавай ам вад йикъалди инай акъудна хкиз жеда.
- Дуьз я, - лагьана сада. - Пул гайитӀа фекьидив мискӀинда кьуьл ийиз тазни жеда.
- ЧӀехи пулдихъ аллагьарни маса къачуз жеда, - адан тереф хвена муькуьда.
- Дугьриданни пул зурба затӀ я, ада вуч хьайитӀани ийида,- абурук ашкъи кутуна пуд лагьайда. - Пул тахьайла са затӀни ийиз жедач. «Пул авачирдаз базарни яргъа жеда» лугьузвайди гьавайда туш.
- Дуьз я, пулуни вири тахсирар кӀевирда, - тестикьарна мад сада.
Гьа икI «са амбар пул жагъурда, кар алай начальникриз ам гана чна лезги Буба, чи стха, дустагъдай акъудда!»
Ихьтин меслят авуна, гадаяр гьар сад са патахъ чкӀана.
Бакудин гадаяр чпин дуст Лезги Буба дустагъдай акъуддай пул жагъурун патал шегьерда гьатна. Абуру санай чуьнуьхзавай, масанай тарашзавай, варлу инсанрин гадайривай къакъудзавай. Нубат атай чкадал абуру гзаф девлетлуйрин гадайриз лугьузвай: «Килиг, кьей хва, вуна флан кьадар пул гъун лазим я, тахьайтӀа ахпа чавай аквамир. Им аку!» - байбутдин кьил къалурзавай абуру. Дустарикайни агьвал квай хьтин инсанрин гадайри чпин диде-бубайривайни жуьреба-жуьре багьнайралди пулар къачуз хьана. Ара-ара Бубадин патав къвез адаз недай суьрсет гъизва, амма чпи ийизвай кӀвалахдикай абуру са гафни лугьузвач, Бубадизни са куьникайни хабар авач, ам курпашмандиз вичин камерада ацукьнава.
гьатнавай. Фагъир дидедиз и кардикай гьич хабарни авач. Ам хци вичиз рахкурдай пулдал вил алаз акъвазнава. «Яраб зи язух дидеди вуч ийизватӀа?» фикирлу тир Буба.
КӀани рушан дерт адаз мадни гзаф залай хьанвай. Ахварай акурди хьиз акуна яргъаз къакъатай руш Бубадин вилерикай карагзавай. Виликдай адаз акьван къайгъу жезвачир. Гила а руш атана рикӀе гьатнавай. Бубадиз ам ахварай кьванни акуна кӀанзава, амма аквазвач. Сифте а руш вичел гьалтай агьвалат рикӀел хкиз, ам тупӀалай ийиз Буба кьураз-цӀразвай. Им чара, дарман авай дерт тушир.
...Са сеферда Буба Селрин кӀуфан югъваз акъунар гъиз фена. Хъсандиз хци авунвай дегьредалди ада тади квачиз сивяй чӀугур хьтин дуьз, кьве кьилни сад хьтин яргъи цIуд акъун атӀана. Чкаларни аладарна, гайин тӀваларалди пуд чкадилай кутIунна абурукай зурба са типӀих авуна. КилигайтӀа, типӀих заланди хьанва. Са юкI алай хьтин тазни атӀана, дегьрени типӀихдик кутуна, Бубади ам къуьнел хкажна. Муькуь къуьнелай тухвана адак тазни кутуна. Гила типӀихдин заланвал къуьнелни гьалтна. Килигна Буба, типӀих залан я, амма тӀем акакьзава. «Ялна кӀанда, - кьетӀ авуна Бубади, - манат пул жезвайди я гьа!». Бубадини ялна.
Халкь гвенрик квай гатун цӀиг тир. Югъ нисинлай алатна рагь винидихъ вегьенвай вахт ятӀани, чӀехи кӀамун дереда лал кьейи чимивилин ялав гьатнавай. ТӀанурдилай алахьзавай хьтин и ялавди ч1игъичӀигь хъиткьинарзава. Куьнуьдай экъечӀна кул авунвай чӀижерин вввву-дин ван япарай акъатзавач. Бедендикай гьекьедин сел авахьзавай Буба михьиз юргьун я, сив кьурана, пӀузар пӀузаррик кикӀизвай ам михьиз цихъ гьарарат хьанва, къаних я. Гьамиша хкведай «Яргъарин рекьяй» хтун тавуна, и сеферда ам ЧӀехи кӀамун яха кьуна хквезва. «Агьмедан булахдал хъфена къайи ядни хъвана, чин-гъилни чуьхвена, юргъунвал кьена хъфида», - фикирнавай ада. Агьмедан булах вичин цин михьи ва къайивилелди, дадунин тӀямлу ва кьезилвилелди гзаф тIвар-ван авай булах я. Гатун вахтунда адан латак са декьикьадани кӀвачер кутуна акъвазиз жедач. И цикай авур чай гьикьван хъвайитӀани чандиз нуш жеда, юргъунвал михьиз рикӀелай алатда. Чайдал рикӀ алай инсанри адаз «Абукевсердин яд авай булах» лугьузва. Бес, КIирийрин хуьруьн кьилихъ гьахьтин булахни гала. Гила а булахдин яд хуьруьн юкьвал гъана Эсед Салигьован памятникдин виликай авахьзава, адан земземдикай жемятди лезет къачузва.
Ингье гьа и булахдал (ам вичин чешнеда амаз) агакьдалди са 40- 50 камунин мензил амаз синен далдадикай хкатай Бубадиз латан кьилихъ са шумал руш галаз акуна. Буба хкяй хьана акъвазна. Адаз руш кӀан хьун гьихьтин кар ятӀа бегьемвилелди чизвачир. ЯтӀани и рушан кӀалубди ам гьейранарна. Вахчагдин кикер метӀерал кьван къакъажна руша вичин гагь са кӀвач, гагь муькуь кӀвач латак кутаз чуьхуьзва. Гвен гуьдай никӀе ракъинин ялавдикни ифенвай кӀвачерин зангариз яру иви акахьнавай фири некӀедин ранг акъатнава. Бубадиз абур къуьрен некьийрин шуьрбет авай лацу шуьшеяр хьиз акуна, адак зурзун акатна. Къуьнел алай акъунрин залан типӀихни, рушаз ван тежедайвал, явашдиз чилел эцигна, Буба килигиз акъвазна.
Рушаз са куьникайни хабар авач. Ада вичин нур аватнавай таза кӀвачер къайи цик кутаз, хкудиз секиндиз чуьхуьзва. Ара-ара чӀутхвардик кутунвай кӀуькуьдиз вил ягъиз, руша кӀвачер чуьхвена куьтягьна. Ахпа ада вичин яр гекъифнавай варз хьтин ацӀай чин чуьхуьз башламишна. Гвенин руг ацукьиз гьекьеди маргъвар акъуднавай рагъул чин акваз-акваз экуь хьана. Чин чуьхуьдайла далудал вегьенвай адан шабалутдин ранг алай яргъи кифер герен-герен далудилай цӀуьдгъуьниз латан къайи циз аватзавай. Кьил кьулухъди кьан хъийиз, руша абур далудал хъивегьзавай. Ихьтин арайра рушан шуьше хьтин цӀалцӀам яргъи туьд, кӀирер акъудна са жизви ачухнавай хурудин кьил дуьздал жезва. Яру цуьквер алай кьелечӀ читдин перемдин хурудилай кьве анар чир жезва. Бубадин бедендин дамарра электрикдин ток къекъвезва, адавай акъвазиз жезвач. Эхирни ада вичикай хабар гун патал явашдиз уьгьуь яна. Хкяй хьана килигай рушан вилер серсер хьана амукьнавай Бубадин вилера акьуна. Бубадай «Шагъа» лагьана са жизви гьарай акъатна. Шагъадиз адан ван хьанатӀани чидач, хьаначтӀани, анжах тадиз вичин шаламарни кӀуькуь вахчуна, кьецӀил тӀарам зангар дуьздал алаз куьлуьз-куьлуьз камар къачуз, ам катна кӀамун а патаз хъфена. Шумал буйди чӀагурнавай тентес бедендин шуькӀуь юкьва чамар гуз къветрен еришдалди ам катдайла, Бубадин вилерикай хкетрик квай гьуьриперияр карагна, ам къанди кьурди хьиз юзаз тежез амукьна. КӀамун а патан рувал акьалтайла, Шагъа, вичин гъиле авай кӀуькуь чилел эцигна, кьулухъ элкъвена килигна. Чиниз малаикдин нур чкӀанвай ада Бубадиз явашдиз тӀуб юзурна. Бубади, кьве гъилни хурудал эцигна, адаз вичин рикӀ къалурна.
Дустагъханадин къене и агьвалат атана Бубадин рикӀе гьатна. Са рикӀе ваъ, михьиз беденда. Ам сакӀани акъатзавач. Бубадиз вичизни ам акъатна кӀанзавач. Адаз гьич тахьайтӀа са сеферда кьванни гьахьтин агьвалат хъухьуй, маса гьич са дишегьлидихъни авачир буй-бухах, малаикдин къамат авай, кьелечӀ пӀузаррал мили хъвер алай Шагъадин ачух чин, кӀамун рувалай вичиз юзурай са тӀуб кьванни ахкуна кӀанзава. Ахпа адаз вич кьейитӀани къайгъу туш. Амма ахквазвач. Ахварай кьванни ахквазвач. Буба Шагъа рикӀе аваз вичин кӀеви кьуларал къаткизва. «Белки ам заз къе йифиз ахварай аквада жал» фикирзава Бубади, амма аквазвач. Буба ажугъламиш жезва, адан рикӀе цӀай гьатзава, амма цӀай хкадардай яд яргъа хьанва, Буба адав агакьзавач, яргъа авай целди рикӀе гьатнавай цӀай хкадриз жедач эхир.
Зими жегьилрин арада ихьтин са мисал ава: кьуд пеш алай инжи векьин са пеш атӀана мецин кӀаник кутуна ксайла, рикӀиз кӀани яр ахварай аквада - лугьузва. Бубадиз гьа пешни жагъизвач, жагъанайтIа са пешинин кьилел кьуд пешни мецик кутуна ксуз ам гьазур тир. А пеш гьикӀ жагъурда кьван, Буба кьуд пад кӀеви дустагъда ава. Ина адаз вичин рикӀ алай яр анихъ амукьрай, экуь дуьнья кьванни аквазвач. Къавун кӀаникай, маса итимдин къуьнерал акьахайтӀани, гъил агакь тийидай кьакьан чкадилай акъуднавай гъвечӀи са дакӀардай рагь алай юкъуз са жизви ишигъ къвезва, амай вахтунда мичӀи сур хьтин чка я. Буба и зулуматдай цлар пад-падна экъечӀиз, вичин ярдин, Шагъадин патав хъфиз гьазур я, амма жезвач. Вили раган яцӀу къванерикай гьяркьуь цлар кутуна эцигнавай «Тагъиявдин къазаматрай» нивай экъечӀиз хьана кьван, Бубадивай экъечӀиз жез! Буба къавун кӀаник квай гъвечӀи дакӀардай лувар квай лиф хьана катиз гьазур я, амма жезвач - а дакӀарда гъилин лацар хьтин яцӀу ракьун тӀваларикай къалин чил хранва. Буба ахьтин кӀеви кьефесда гьатнава хьи, анай асландивай, пеленгдивайни экъечӀиз жедач, ам куз-хъукъуз амукьнава, гъам-хажалатдин фуруз аватнава.
«Дердер дерин хьайила, гафар къалин жеда»,- лугьузва халкьдин масалда. Бубадин дердерни дерин, гафарни къалин хьанвай, амма абур лутьудай, адан мидадда акьадай кас авачир. Эхирни ада вичи вичиз лагьана, адан кайи рикӀяй ихьтин гафар акъатна:
Руш туш зи яр, тамам рагъ я,
Сивни шербет, хур чирагъ я.
Экуь вилер, ачух къамат
Вич са дигай къени багъ я.
Гардан шуьше, беден агъдин,
Шумал буйдив ажеб кьада
РикӀиз кӀани зи Шагъадин.
Бес мад ам заз мус ахквада?!
Идалай гуьгъуьниз Бубадин рикӀиз са бубат регьят хьана. Гзаф дарих хьайи кьван гьа и мани лугьуз ада вичи вич машгъул авуна.
Бакуда авай Бубадин дустари адахъай кӀвач атӀанвачир. Абур гагь-гагь гьар юкъузни къвезвай. Абуру чпин лезги Бубадиз недай суьрсет гъизвай, рикӀ-дуркӀун ийиз, ам машгъулзавай, секинарзавай. «Вуна артух фикирар ийимир гьа, Буба, - лугьузвай абуру, - вахъ чун галазва!»
Са йикъан пакамахъ Къулам атана. Гьадани ихьтин гафар лагьана. Ахпа ада хабар кьуна:
- ЧӀехибурукай ваз эверай, чуькь-муькь авур кас хьаначни?
- Ваъ.
- Айиб авач. Къе-пака ваз эвер гуда.
ИкI лагьана Къулам хъфена. Бубани вичин камерадиз хтана. «Яраб и Къулама лугьузвай гаф вучтинди ятӀа?» - лугьуз фикир ийиз вичин кьуларал ярх хьайи Буба ахварал фена. Ахварай адаз аквазва: суд хьана. Итим кьейи касдиз инсаф авайди туш лагьана судди адаз асмишна кьинин жаза атӀана. Кьве жаллатӀди кьве гъиликай кьуна ам тарагъажрин патав тухузва. И арада са ни ятӀани гъил кьуна Буба ахварай авудна. Вилер тӀушуниз къарагъай Бубади вич ахварай авудай касдиз сес акъуд тавуна рикӀяй чухсагъул лагьана: ахварал аламайтӀа адаз вич тарагъаждиз чIугуна рекьидайди хьиз хьанвай. Кьил хкажна иердиз килигайтӀа Буба, вич ахварай авуднавайди надзиратель я.
- Вставай, - лагьана надзирателди.
Буба къарагьна.
- Забери вещи.
«Яраб вуч хьанватӀа? - фикирна Бубади. - Ида заз шейэр вахчу вучиз лугьузватӀа? Яраб зун тарагъаждиз чӀугваз тухузва жал? Акур ахвар алукьда гьа!?»
Буба ихьтин фикирдик кваз надзирателди тухвана дустагъханадин варарай акъудна, адаз лагьана: «Лезги Буба, ви юлдашриз гаф авач, абуру вун и къазаматдай акъудна. Абур атӀа куьчеда акъвазнава. Хъфена гьабурухъ галаз гьала жуваз девран». Вичин гьа юлдашар галаз ада са кьадар девран гьални авуна.
- Ваз чида хьи, хтул, садра бабли хьайи кас михьиз рекьяй акъатдай адет я. Бубани михьиз рекьяй акъатна, ада вичин гъиляй къведай кьван крар ийиз башламишна. Ахьтин чкадал атана хьи, «Буба» лагьай ван галукьайла, Бакудин городовоярни катиз кӀвалериз хъфидалдай,- лугьуз ихтилат ийизва Мердали халуди.
Дугъриданни, «Лезги Буба» вичин юлдашарни галаз Бакудин куьчейра гьерзана яз гьатна: са шумуд хузаиндин гададилай парталар хтIунна, абурув гвай пулар къакъудна, туьквенар тарашна, шегьер «хуьзвай» городовояр гатаз ахъайна. Алверчийри чпин туьквенар югъ аламаз агалзавай, хузаинри чпин веледар дуьздиз ахкъудзавачир, чебни чуьнуьх жезвай, чпиз кӀвалахзавай фялейриз гудай пулар къачузвай кассиррал винтовкаяр гвай къаравулар акъвазарнавай.
Са сеферда Манташев хузаиндин буругъра кӀвалахзавай рабочийриз гун патал банкунай пул къачуна кассир аваз хквезвай файтундикай Бубадиз хабар гана. Акъадарай кӀурт кьилел вегьена садлагьана цлахъай хкечӀай Бубади балкӀанар кухунарна, файтун къанавдиз аватна. Кассир пул авай чемоданни гъиле аваз файтундик акатна, амма гъиле винтовкаяр авай кьве солдат тадиз кӀвачел акьалтна. Буба цлахъ чуьнуьх хъхьана. И патаз, а патаз килигай солдатриз са касни ахкун хъу- вунач, ва пул гвай кассир анал туна абурувай маса патахъ физни хьанач. «Чун масанихъ фейитӀа кассирдивай пул къакъудда» фикирна абуру.
Бубадин къаст кассирдив гвай пул авай чемодан къакъудна гваз катун, а пул вичиз фу гайи, вич хвейи рабочийриз, вич дустагъдай акъудай дустариз паюн ялдай. И кардив Бубани агакьнач. Гъиле винтовкаяр авай солдатрин арадай чемодан гваз ам гьикӀ катдай кьван!?
Къад йисни тахьанвай гада яз, Бубади ихьтин къучивилер гзаф авуна. Ада Бакудин хузаинар жаздандал гъана.
- Бакудин къучидикай, хузаинризни, городовойризни вичин гъиляй къведай кьван крар ийиз гьахьнавай «Лезги Бубадикай» хуьруьн «къачагъ», КӀири Буба бес гьикӀ хьана?
- Буба Бакуда дустагъда авай вахтунда адаз кӀани руш Шагъа Цилингиз гъуьлуьз тухвана. Вич фидайла наврузбегдиз тухвай паяр сандухдин пата амаз адан гъуьл, ни кьенатӀани кьил акъатнач, яна кьена. Шагъа вич фейи рекьин гел дегишар тавуна элкъвена хтана. Ахпа ам, са вахт арадай тефенмаз, Тархарик квай Яралидиз гудайвал хьана. И чӀавуз Яралини Бакуда ава. Ада Тагъиеван буругъда тартарчивал ийизва. Дустагъдай экъечӀна Бакуда къучивалзавай Бубадиз Шагъа гъуьлуьз фена хтанвайдакай хабар авай. Ада гила кьванни ам вичиз кьисмет жеда лагьана умуд кутунвай. Амма ам Яралидиз ганва лагьай ван галукьайла, Бубадиз такӀан хьана. Мад Шагъа атана адан рикӀе гьатна, ам адан вилерикай карагна, амма ам вичин мураддив агакьзавач. Жегьил я, са югъ акунач, яр ава адав агакьзавач, ам масада тухузва.
Михьи гьавадал лампади хъсандиз экв гуда; Гьава авачирла цӀайдач: жегьил инсанни яр авачиз яшамиш жедач. Ярдин ашкъиди жегьил инсандик лувар кутада. Бубадикни вичиз яр ава лугьуз лувар акатнавай. Амма а яр вичиз кьисмет тахьайтӀа адан лувар хазва. Бубадиз вичин лувар хана кӀанзавач. «Яраб зун Яралидин патав фена тIалабайтIа, «вун зи кӀвачел акъвазмир, хуьруьнви» лагьайтӀа, ам зи гъавурда акьадач жал?» - фикирна Бубади. И меслят хъсан акуна ам вичин саягъда юзаз-юзаз фена.
- Зун ви патав вучиз атанвайди ятӀа чидани, дуст кас?- лагьана ада, хваш-беш хьайидалай гуьгъуьниз, хъуьрез-хъуьрез Яралидиз.
- Заз са хийирдин кар патал хуьруьз хъфиз кӀанзава. Заз пул герек ава. Са кьве виш манат пул вугана кӀанда, дуст кас.
- Хийирдиз хьурай, Буба, ваз вуч кардал хъфиз кӀанзава?
- Мехъер ийиз кӀанзава, дуст кас, мехъер. ГьакӀан явакьан яз чуъллема хьун бес тушни кьван? Кьуьзуь дидени хуьре, са квар яд гъидай касни авачиз, ажуз хьана амазма...
- Хийирдиз хьурай, аллагьди агакьаррай, Буба. Аллагьди гайитӀа, вуж гъиз кӀанзава?
- Вини кьиле авай Эмирхандин руш Шагъа.
-Яъ, я хуьруьнви, ам гьихьтин кар жеда? Бес адак лишанни кутуна зун гьазур хьанвайди я эхир. Къе-пака отпускани къачуна зун мехъер ийиз хъфизвайди я. Ам вуна гьикӀ тухуда кьван, пулни авачир, - хьел атана Яралидиз. - Заз вав вугудай пул авач...
И арада Бубадик зурзун акатналда. ЯтӀани ада вичиз атанвай хьел дуьздиз акъуд тавуна, хъуьтуьл сесиналди тӀалабнава:
- Я хуьруьнви, Шагъа заз кӀанз гзаф вахт я. Ада гьакӀани зи кьил баладик кутун тавуна са жизви амукьна. Ша вун а чIуру рекьелай элкъуьгъ, зи кӀвачел кьуьл илисиз алахъмир.
Гзаф Бубади лагьаналда, тӀимилни Яралидиз ван хьанач лугьуда. Бубани, «ятӀа вун сагърай, хуьруьнви», - лагьана къарагъна хъфена, Яралидин рикӀе кичӀевални гьатна, адак тадини акатна. Гьа пакад юкъуз отпуска къачуна, ам хуьруьз рекье гьатна. Бакудин вокзалдилай вич хквезва лагьана хуьруьз телеграммани яна. Вич лугьумир кьван, Бубади ам Бакудай хъфин гуьзлемишзавай. Ярали авай поездда акьахна Бубани хтана, амма гьар сад са вагъунда аваз хьана. Белиждин вокзалдал хтайла абур сад садал гьалтна. Яралидин чинин рангар атӀана.
- Вунни хуьруьз хквезвани, Буба? - жузуна ада кичӀез-кичӀез.
- Эхь, хуьруьнви, хуьруьз хквезва.
- ЯтӀа лап хъсан, кьведни санал хъфида, - чин чуьхуьдай амаларна Яралиди.
- Чидач ман, хуьруьнви, хъсан жедани, пис жедани заз чидач.
- Пис вучиз жеда кьван?!
- Вунни Шагъадин гьарайдиз хъфизва, зунни...
- Кепекни пул авачир вуна Шагъа гьикI тухуда, я Буба? - адан гаф атӀана Яралиди.
- Ам ви буржи туш, анжах вуна адалай гъил къачу,
Кьве жегьилдин гафар къвердавай яцӀариз аватна. Кьведани Кьасумхуьрелай балкӀанар кьуна, рекье гьатай абур нянихъ мичӀи хъайи хьтин вахтунда, КьепӀиррин «Къашкъа тӀул» лугьудай чкадиз агакьна, рахунарни деринриз аватна. Кас авачир баябан чуьлда абур ккIана. Жегьил итим яз Яралини Бубадин гъиле вичин серфе вугун тавун патал гзаф алахъна, амма Буба викӀегь хьана, адахъ инсаф хьанач. Рекьин къерехдал ада Ярали тукӀуна. Ахпа адан мейит галчӀурна тухвана, вацӀун кьвала накьварик кутуна. Ам вич алай балкӀандал акьах хъувуна. Ярали алай балкӀан едегда кьуна, адан шейэрни гваз Шагъадин бубадин, Эмирхандин кӀвализ хтана. Гьа йифиз шейэр Эмирхандин кӀвале фура туна чуьнуьхна, Буба элкъвена Бакудизни хъфена.
Вич лугьумир кьван, Бубади вичи хкай шейэр Эмирхандин чилин кӀвалин юкьвал акъуднавай фура кӀевирдайла, Мевердбурун Буба къавал алай гурмагъдай килигзава. А вахтунда гзаф кӀвалера дакӀарар жедачир, экв акун патал къавун юкьвалай са гурмагъ тадай. Йифди куьчейра гъуьрче жедай угъри яз Мевердбурун Буба гьа гурмагъдал ала. А шейэр фура твадайлани угъри Бубадиз акуна.
Гьа икI, Ярали квахьна. Мукьва-кьилияр ам хтунал вил алаз акъвазна, Ярали хтанач. Хтана ахгакьдай вахтунилай пуд югъ алатна, гада хтанач. Ахпа адан мукьвабуру Бакудиз, адан юлдашриз телеграмма яна. Анай «Ярали са шумуд йикъан идалай вилик хуьруьз хъфейди я» лагьана жаваб хтана. Хуьре велвела гьатна. Жемятар Яралидихъ къекъвез гьар патахъ фена, амма Ярали жагъанач. Эхирни са юкъуз Хпурдал чпин никӀера эчӀел эчӀезвай рушарикай сад, киредин кӀуькуьни къачуна, яд гъиз вацӀуз эвичӀна. ВацӀуз эвичӀай руш, иланди кӀасайди хьиз гьарай акъатна, катна хтана.
- ГьикӀ хьана, я руш, вуч хьана? - тадиз хабар кьуна юлдашри, адай акъатай гьарайдин ван галукьайла. Чинин рангар атӀанвай руш са геренда гаф акъат тийиз амукьна, вуна лугьуда адан чӀал кьунва. Эхирни ада галкӀиз-галкӀиз лагьана: ва-цӀа кье-кье-йи ми-ми-ми-йит ава.
Рушар вири санлай кичӀез-кичӀез фена килигайтӀа, вацӀун кьвала накьварикай хкатна инсандин гъил куьрс хьанва. Дуьньядин укӀуь-цуру такунвай желебир рушарин рикӀелай чпи незвай фуни алатна. Ачухна вилик экӀяйнавай суфрани гьа алайвал туна, абуру чукуриз-чукуриз хтана хуьруьз хабар гана. Жемятар фена килигайла, вацӀун кьвалак квайди гьа квахьнавай Яралидин мейит я. Хуьре са йикьни-шуван гьатна. Санал Шагъа баят хьана амукьна. Сифте фейи гъуьл, са тӀимил вахтни тахьанамаз яна кьейила вичин бубадин кӀвализ хтай адан умуд дустагъда авай Бубадик кумачир. Ада «гила вичиз Бакудин зегьметчи фяледикай ислягь гъуьл жеда, вич ферикъат жеда» лагьана фикир авунвай. Ам вичин мураддив агакьнач. Гьаниз килигна са «гьай- шагъ-шагьар», юкьва чӀарар чухвазвай Шагъани аваз, Эмирхандин магьледа хьана. Муькуь патахъай, вад йикъалай свас гъиз гьазур хьанвай Ярали вич хтун тавуна, адан мейит авай араба кӀвалин вилик хтайла, БарчӀалабурун магьледа мехъерин межлисар ийиз туькӀуьрнавай гьаятда хурар гатаз, чӀарар чухвазвай папарин, вилерилай атай накъвари чиле тӀвек ийизвай итимрин шел-хвалдинни, агьузардин сес гьатна. Хуьр кьве патал пай хьана. Са пай Эмирхандин гьаятда авай йикьек, муькуь пай Яралидин гьаятда авай йикьек экечӀна. И ван хьайи къунши хуьрерин жемятарни атана шелик экечӀнавай, хуьр акI аквазвай хьи, вуна лугьуди, вири алем шезва, рикӀ атӀудай и шелин ванни цавун аршдиз акъатзавай. И ван хьайила белки давай физвай къушарни, кӀвалерин кьацӀарик чуьнуьх хьанвай вили лиферни кваз шезвай жеди...
Яралидихъ шехь тавур кас амукьнач. Акур инсанри лугьузвай гафариз килигайла, адахъ Буба вични шехьна. Ярали кьиникди хуьре хьайи агьвалатдикай хабар хьайила, «За икьван еке ахмакьвал гьикӀ авунай» лугьуз, Сархушан Буба вични эркъуьнван къачуна шехьнай.
Гьа икI вири хуьр гъамлу яз са шумуд югъ хьана. Ахпа са жуьмя юкъуз мискӀиндай экъечӀай жемятар чукӀун тавуна акъвазна. Хуьруьн агьсакъалрин меслятдалди гьар са касди вичиз вуч чидатӀа, Ярали кьиникай гьихьтин хабар аватӀа лугьудайвал авуна. «ИкI кьейи инсан квадарна виже къведач, жемятар, низ вуч чидатӀа лагь»,- меслят авуна агъсакъалри. Гьарнилай сад экъечӀиз, абуру чпин рикӀел акьалтай рахунар авуна. Эхирни КIири Бубадин вичин амле Пидри Мегьамеда экъечӀна лагьана:
- Заз чида, жемятар, заз акуна, Яралидин шейэр кӀевирнавай чкани заз чида. Ярали кьена адавай къакъудай шейэр Сархушан Бубади Эмирхандин кӀвале фура туна кӀевирнава. Эгер икӀ туштӀа, ша захъ галаз, за квез къалурда. - Гуьгъуьнай ашкара хьайивал, и гафар Пидридиз, гъуьрче авай тула хьиз, йифди куьчейра жедай Мевердбурун Зубади чирнавайбур тир.
Пидри кӀвенкӀве аваз, жемятар адан гуьгьуьнал алаз Эмирхандин кIвалерал фена.
И чка эгъуьна, - лагьана Пидриди кӀвалин чилик квай рухунин юкьни-юкьвал вичин гъиле авай лаш эцигна. Перни каца гваз атай кьве жегьил гадади рух хкудна са пипӀез гадарна, Пидри Мегьамеда къалурай чка эгъуьнна килигайтӀа, язух Яралиди вичин мехъериз хьуй лагъана гъайи кишмиш, къайсини, сусан парталарни, маса ширинлухарни гъа фура ава. И агьвалат акурла жемят ажугъламиш хьана. Абуру, Бубадин вичин миресрин тӀалабунизни килигна, «пирговор» акъудна, начаникривай тӀалабна, Буба хуьруьз хкиз туна. Ахпа ам хуьруьн жемятдин арадай кьуна тухвана, Сибирдиз суьргуьн авуна. Ярали куьтягь хьана, Буба Сибирдиз акъатна, хуьруьнбуруз тек са мани амукьна.
Яралидин лацу перем,
Лацу перем чукӀварналда
Яралидин а ширин чан,
КӀири Бубад кукӀварналда.
Сибирдин дустагьханада Бубадал гьар жуьредин четин кӀвалахар тапшурмишнай. «Ам Къавкъаздин итим я. Къавкъаздин инсанар гзаф зирек жедай адет я. Абурулай алакь тийидай са карни авайди туш...» фикирзавай дустагъханадин начальникди.
Са сеферда начальникди эвер гана Бубадиз лугьузва:
- Ваз атӀа рамагдик квай кьве кияр балкӀан аквазвани?
- Аквазва, - жаваб гана Бубади, кьуд яшариз акъатна хурам хьанвай куьк кьве балкӀан акурла.
- ЯтӀа вуна абур кьведни кьуна вердишарна кӀанда. Эгер вуна абур вердишарна файтундик кутӀунна гьалайтӀа, за вун ахъайда.
- Башуьсте, - лагьана Бубадиз хвеши хьана. Ада начальникдивай вичив анжах са цӀил вугун тIалабна. ЦӀилиникай кемен туькӀуьрна, Бубади ам са балкIандин туьтуьниз вегьена. БалкӀанди вичи вич цавуз гадарна, ам чилел гьалч хьана. Вагьши гьайван хьиз, ам кьве кӀвачел акъвазиз, кьулухъ, вилик гадар жез, чилера къатадиз башламишна, амма Бубади ам ахъайнач. БалкӀандин туьтуьна авай цӀилинин кьил са тарцел кутӀунна. Са патахъай гьуй гайила балкӀан, дилиди хьиз, муькуь патахъ катна. БалкӀан катиз цӀил тарцел алчуд жез къвердавай куьруь хьана. Кеменди балкӀандин туьд чуькьвез башламишна. Тарцел адчуд жез-алчуд жез цӀил лап куьруь хьана, балкӀандиз гьекьедин лацу каф акъатна. Кеменда гьатнавай адан туьтуьнай бегьем нефесни акьатзавачир. Эхирни язух гьайван михьиз такьатдай аватна, ам ярх хъана. И арада Буба фена адан гардандал акьахна. БалкӀандин келледал залпанд акьалтна, ада вичин «есирдин» туьтуьна авай кемен атӀана. Нефес ачух хьайи балкIан кӀвачел акьалтна. Буба адан гардандикай ккIана далудал хкаж хьана. БалкӀан цавариз акъатна. Ада вилик гадар жез, кьве кӀвачел акъвазиз, кӀурар хкадриз башламишна, амма Буба кьве гъилини гардан кьуна, чIиж хьиз, адан далудал алкӀанвай. БалкӀандикай запундин каф хьтин гьекь кӀвахьзавай. ам къвердавай яваш жезвай, амма адан куьк сагъридихъ Бубадин гъиле авай тӀвал галукьайла, адa генани кӀурар хкадарзавай. Бубадиз михьиз гьелек хьанвай гьайван язух атанач, ам няналди адан кӀулай эвичӀнач. Гила ам балкӀандин далудал тик акъвазнавай. Кьуд патахъ кӀватӀ хьанвай кьван инсанар, лам хьиз, муьтӀуьгъ хьанвай балкӀандизни, адан далудал кьил цава кьуна тикдиз акъвазнавай итимдиз тажубвилелди килигзавай.
И жуъреда КӀири Бубади кьве балкӀанни вердишарна. Ахпа абур файтундик кутӀунна, аниз акьадарна начальникни гваз къекъвена. Бубадин кьегьалвал акурла, начальникди ам ахъайна рахкурна. Амма ада вичин кьилел алай чӀехи начальникдиз Буба вичи ахъагъайди чирнач, ам катна лагьана хабар гана.
Буба ахъаюнихъ галаз сад хьиз дустагъханадин начальникди Кьасумхуьруьн округдиз чарни кхьена. А чарче Бубади авур кьегьалвал къалурнавай ва адак кецяй тавун тӀалабнавай. КӀири Бубади Бакудани авур кьван кӀвалахрикай хабар авай округдин начальникдиз кичӀе хьана. «Ахьтин викӀегь касдикай эхир чазни бала хкӀада, ам чи округдай терг авуна кӀанда»,- фикирна ада.
Са кьве йикъалай КӀиридиз округдин начальникдин дилмаж кьве милицани галаз атана. Абур гзафни-гзаф Бубадин амле-миресрихъ галаз, ахпа хуьруьн кавхадихъ галаз рахана. Буба ахъайнавайдакай хабар гана, абуру адан миресриз лагьана: «Килиг, ам къандин чанах я Ада куь миресрин кьилелни бала гъида. Эгер и сеферда адаз бабли гайитIа, инсан кьиникь адаз кепекдайни жедач. Гьар гьикӀ хьайитӀани ам хуьряй, округдай чукурна кӀанда. Округдин начальникди чун и кардикай квез хабар гуз ракъурнава. Эгер куьне и кар тавуртӀа, ахпа вичивай туш лугьузва».
Дилмажни милицаяр хъфена. Бубадин миресри, кавхади чпи чпихъ галаз веревирд авуна, абуруз округдин начальникди лугьузвай гаф дуьз акуна, амма Буба вич акунач. Ам Сибирдай хтана са шумуд юкъуз дуьздиз экъечӀ тийиз вичин дидедин кӀвале чуьнуьх хьанвай, Ахпа са жуьмя юкъуз Бубади мискӀиндиз фена вири жемятдихъ галаз капӀ авуна. Анай экъечӀайла жемятар са геренда мискӀиндин вилик акъваздай адет авайди тир. Гьа икӀ мискӀиндай экъечӀна акъвазнавай жемятдин арадиз гьахьна Бубади тӀалабна:
- Жемятар, гьуьрметлу жемятар. за еке ахмакьвал авуна. И ахмакьвили зи намусдални леке гъанва. За куь вилик хиве кьазва - илалай гуьгьуьниз за гьич чарадан вечрен луван са цӀакулни акъуд хъийидач. Куьне зи тахсирдилай гъил къачу. Куьне заз куь арада инсанвилелди са кьас фу недай, кьуьзуь хьанвай жуван дидедиз къуллугъ ийидай мумкинвал це...
Белки Сархушан Бубадихъ мадни лугьудай гафар амай жеди, амма Мевердбурун Бубади (адаз жемятди угъри Бубани лугьудай, вучиз лагьайтӀа, ам дугъриданни еке угъри тир, адахъай кичIела жемятдивай йиФиз секиндиз ксузни жезвайди тушир) адан вилик пад атӀана.
- Жемятар, - лагьана угъри Бубади, - са тахсирни квачир итимар рекьидай кас чи арада герек туш. Низ чида, Сархушанда чунни яна рекьидачтӀа, ам вич хтай Сибирдиз рахкур хъувуна кӀанда.
Адалай гуьгъуьниз Сархушан Бубадин вичин амле Пидри Мегьамед рахана. Амни гьа угъри Буба хьиз рахана, адани вичин амле Буба суьргуьн хъувун тӀалабна. Ахпа инлай, анлай масабурни рахана. Гьабуруни ам хуьряй акъудун, суьргуьн хъувун истемишна. Гьа икI жемятли лугьудайвал, Сархушан Буба, вичин тахсирдикай вичиз хабар хьайи гада, инсанвилелди вичи вич тухуз кӀан хьайи желеб гада мад сеферда суьргуьн хъувуна. ..
- Я хтул, вун хьуй, бес икI хьайила, вазни хъел къведачни? - лугьузва кьуьзуь Мердали халуди, - Сархушан Бубадиз гзаф хъел атана. И сефердани ам Сибирда акъвазнач, катна хтана. Вични гьакӀ ваъ, берданка тфенгни гваз хтана.
Белки адакай «къачагъ» жедачир жал. Вири жемят кӀватӀ хьанвай чкадал, мискӀиндин вилик ада авур тӀалабуниз килигайла, адакай «къачагъ» женни ийидачир. Амма угъри Буба ва Пидри Мегьамед хьтин инсанрин гафариз килигна ам Сибирдиз рахкур хъувуна. Гьавиляй ам и сеферда хтайла вичин берданкадин юкьвалай кьуна тамара гьатна. Гьа инлай адакай «къачагъ» хьана. Ада вичиз писвал авур инсанрилай кьисасни вахчуна.
-
ПОИСК
-
РУССКОЯЗЫЧНЫЙ РЕСУРС
-
ЛЕЗГИНОЯЗЫЧНЫЙ РЕСУРС
-
БЛОКИ
-
СКАЧАТЬ
-
ССЫЛКИ
