Лезги ким

КЪАЗИ КЪАЗИЕВ
КIИРИ БУБА
(Повесть)

АВТОРДИН ПАТАЙ

KIири Бубадикай халкьдин арада гьар жуьредин рахунар, суьгьбетар. манияр гзаф ава. Тек-тек инсанри, ам гьакIан «къачагъ» яз гьисабна, негь ийизва, амма халкьарин арада ам вичихъ кьетIен фикирар, алакьунар авай регьимлу ва кIвенкIвечи инсан яз кьабул хьанва. KIupu Буба халис революционер яз гьисабна адакай чIехи монографиядин ктаб кхьиз алахъай алимарни авачиз туш. Ихьтин гьал акурла, заз ада авур крар, гьерекатар, адан уьмуьр гьа хьайи-хьайивал къалурун меслят акуна.
Къейд авун лазим я хьи, повестда тlвapap кьунвай инсанар гьакъикъатда хьанвайбур я, гьакI жува жуваз, фикир авуна хуралай кхьенвайбур туш. Чпин халис тlвapap чириз тахьана, акатайвал къалурнавай инсанрин патахъай текстина къейд авунва. Ана гьакI хьайи агьвалатарни гьа хьайи-хьайивал къалурнава, абур хьайи чкайрин - дагъларин, тамарин, рекьерин, хуьрерин... тIварарни кьунва. Абурни гьакъикъатда къени авайбур я, хуралай къалурнавайбур туш.

ИНСАНДИН КЪАСТ

KIирийринни КьепIиррин арадай са гъвечIи вацI авахьзава. Адал са шумуд жуьредин тIварар ала. Месела, Кьурагьа адаз «Хпеж вацI», КIирида, КьепIирдал «Кьурагь вацI», Кьасумхуьрел «Арагъ вацI» лугьузва. Адалай агъуз авахьна «Чирагъ вацIук» какахьайла адан тIвар «Гуьлгер вацI» жезва. Кьурагь вацIа гзаф яд жедач. Иллаки хъуьтIуьз ам лап кьери жеда. ГьакI ятIани, адан и патай а патаз фин патал кIвачелай хутIунна, шалвардин кикер виниз къакъажна кIанда. Гатуз им чандиз регьят жедай, сагъламвал мягькемардай, рикIиз хуш къведай кар я. Бес хъуьтIуьз вуч ийида? Кьве кьил ачух турба хьтин дереда чандик акаждай мекьи кулак къекъвезвай чIавуз, дуьздал алай чин векъи аязди атIудайла, чил-цав живедини муркIади, тар-там жангади кьунвай декабрдин, январдин варцара винел муркIадин хашлав алаз къвезвай цяй шалвардин кикер метIерилай виниз къакъажна зкъечIун гьихьтин кар ятIа, квез акуна кIандай. КIвачин кIанер вацIун кIане авай мурз алай къванери атIуз, мекьи хар акъатнавай кIвачерин зангар цел алаз къвезвай муркIадин къаябри атIуз авахьзавай иви хашлав алай вацIун винеллаз фидайла, кьелечIдиз экъечIнавай къацу векье хер хьанвай жанавур къекъвейди хьиз, аквада. ГьакI ятIани инсандиз вичин чан гьайиф къвезвач, ам йикъа кьве сеферда вацIун и патай а патаз, а патай и па¬таз экъечIзава, гьар юкъуз-адакай са кьадар иви хкатзава. Хкатрай тIун, инсандин рикIе кIеви къаст гьатайла, адаз гьич са куьнихъайни кичIе жедач, ам жегьеннемдин цIузни вичи-вич вегьиз гьазур я, анжах -вичи авунвай къаст кьилиз акъатрай.
Зун 17- 18 йис хьанвай гада тир. А вахтунда чи хуьре- КIирида авайди анжах кьве классдин школа тир. За и школа куьтягьна. Амма заз мадни кIелиз кIанзавай. Гьина кIелда? Анжах КьепIирдал вад классдал кьван тарсар гузвай школа алай, гьаниз фена кIанда, маса, чара авач.
Ана зун пуд лагьай классдиз кьабулна. Пуд-кьуд варз алатайла зун кьуд лагьай классдиз акъудна. Ахпа зак мадни рикIивай кIелунин ашкъи акатна. Зани гьич са четинвилеризни яб тагана кIелунин къаст авуна. Кьурагь вацIувайни зи вилик пад кьаз хьанач. Винтовкадин гуьллеяр хьтин кIвенкIвер алай муркIадин харарни вили раган паталай алатзавай чепрекьандин къванер хьтин мурцар алай муркIадин къаябар кьилел алаз къвезвай вацIай экъечIиз физ, хквез за КьепIирдал кIелзавай, амма бязи инсанар зал хъуьрезвай: «И кIамашаз вуч кIанзава,- лугьузвай абуру, - тандал чими партал алач, кIвачел алукIдай бегьем шалам авач, тухдалди недай мухан фу кьванни жагъизвач, вичиз са кьас фаз чара ийидай кIвалах тавуна, хъуьтIуьн вах¬тунда муркIарай экъеч!из КьепIирдал физ, хквез кIелуналди и «Бака- рандакай» гила чаз промком жедани?»
За ийизвай кардал зи кьуьзуь бадени рази тушир. «Я чан хва, - лугьудай ада, - Шимен кьилел фена са гъуьнуьгъ кIарасар гъана гайитIа, зур манат пул жеда. Сняхъ фена са фур цIивинар кайитIа, пуд мaнaт гъилиз къведа. И къаярай КьепIирдал физ-хтуникай ваз вуч жезва? Бес я, а гавурар акъатдай школади ваз вуч гузва? Гьич тахьайтIа, атIа Алидаран гамишриз, яцариз хашав ягъиз, абур михьиз хьайит!а, ада ваз тухвилелди недай мухан фу гуда. Ша вуна захъ яб акала, а чIуру тарсар гузвай школа гадра! Девлет авай са лежбердин кIвалел акъвазайтIа, ваз гъал-араба эцигиз, цан цаз, векь ягъиз чир же¬да, ада ваз йиса са цIуд рипе техилни гуда, са къат партални ийида, вакайни итим жеда. Ша вун аллагьдиз килиг...»
Вичин фикир дуьзди, за ийизвай кар чIуруди яз субутарун патал ада заз гзаф мисалар гъидай, кьисаяр-махар ахъайдай, абурук кваз хьайи крарни лугьудай. ГьикI садбурукай шал-шалам яна йифди-югъди кIвалахзавай хъсан лежберар жезватIа, тIварар кьаз къалурдай Ам гзафни-гзаф КIири Бубадикай рахадай. Вучиз ятIани ада садрани адаз вирибуру хьиз, КIири Буба, ва я Гьалиман Буба лугьудачир, гьамиша къачагъ Буба лугьудай. Зи баде КIири Бубадикай гагь тарифар ийиз, гагь сеперар гуз - «ам гурбагур хьуй» лугьуз рахадай.
И кардихъ вичин себеб авачиз тушир. А факъирдихъ авай-авачир са хва яна кьена, вич вилел нагъв алаз турди, вичин кьве свас хендедаяр авурди КIири Буба тир эхир. ГьакI ятIани ада гагь-гагь лугьудай: «Къачагъ Буба викIегь итим хьана, жумарт кас хьана, чан хва. Ви буба ада фитнедалди кьейиди я. Ваз адакай хъел къвемир, адаз фитне авур инсанрикай хъел ша...»
Рагьмет хьуй вичиз, зи баде гзаф хъсан дишегьли тир. Амма за адаз яб ганач, за гьа заз кIандайвал гьам кIелун, гьамни идаз-адаз кIвалахун давамарна. Ибур 1927- 1928-йисар тир.
-Зи бадедин несигьатризни яб тагана, зани къаст авуна кIелна. Не¬дай фу, алукIдай партал авачиртIани, кIелун гадарнач, вири азиятар,  зегьметар эхиз кIелна. Заз чиз, пис кар хьанач. КIирийрин жемятдикай бязи инсанри лагьайвал, закай «Промком» хьаначтIани, заманадиз килигайла са гьалда кIел-кхьин чидай инсан хьана.
Гьар гьикI ятIани за зи бадедиз гьамиша рагьмет гъизва, адан гафар за садрани рикIелай алуднач, я алудни ийидач. Иллаки ада КIири Бубадикай авур ихтилатар гьамиша зи рикIе аваз хьана. Бубадин суьгьбет кватайла зи баде гьа чIавуз Буба кьун патал КIирида уьрц ягъиз ацукьай къазахрикайни рахадай. «Буба кьун патал КIирида хьайи къазахар чеб чпелай атана ацукьайбур тушир хьи,- фикирна за. - Абур чIехи гьакимрин эмирдалди ракъурнавайбур тир. ИкI яз хьайила, а месэладин патахъай гьа чIехи гьакимри кхьенвай са чар, са документ хьун лазим я эхир!»
За мад фикирзава. «Яраб КIири Бубадикай, ада авур крарикай, адан девирдикай са монография кхьейтIа гьикI жедатIа?» Ихьтин монографияни гьакIан кьуру гафаралди кхьена виже къведач. Ам кхьин патал, гьич тахьайтIа, архивдин документар, акур, чидай ксарин шагьидвал герек я... Шагьидар авазва. КIири Бубадин девирда жегьилар яз яшамиш хьайи, гьатта адахъ галаз санал хьайи инсанар амазма. «Бес архивдин документар гьинай къведа?» «Белки гьабурни ава жал. Низ чида авайтIа? Абурухъ къекъвей, абур жагъуриз алахъай кас авач хьи?» Бубайрихъ са мисал ава: «Къекъвей кIвачиз цаз акьахда» лугьуда абуру. Зани «Садра зун къекъвен, белки анай са кар акъатда» - - лагьана къаст авуна.
Гьа икI зун архивдиз фена. «Архивда авай документар ахтармишда, КIири Бубадикай кхьенвай материалар аваз хьайитIа, абурун бинедаллаз за са монография кхьида, - лагьана за заз. Халкьдин ихтилатра, манийра ам игит яз гьатнава, ахьтин монография ва я са рассказ кхьена акъудайтIа, инсанри ам ашкъидалди кIелда». ИкI фикир авуна, за са тупIунин руг ацукьнавай иски чарар гъилелай ийиз башламишна. Са югъ, вад югъ, цIуд югъ... За агъзурралди чарар тупIалай авуна, абур кIелна. Амма зи гъил хьиз маса инсанрин гъилни хкIун тавуна амукьнавай, са ни ятIани кIелиз вичикай менфят къачун тавунвай чар заз жагъанач. Йикъар, варцарни кваз къвез алатна, зун архивдай экъечIнач. Патар-къерехар кьиферини тIуьнвай, вахтар гзаф алатуникди хъипи-рагъул ранг акьалтна кхьинарни бегьем чир тежезвай чарар кIелун, абурай кьил акъудун гьикьван четин хьанатIани, за а кар давамарна.Вучиз лагьайтIа, за къаст авунва: «Гьар гьикI хьайитIани,  за КIири Бубадикай кхьенвай документ жагъурда, ахва за адакай хъсан са затI кхьида». Къекъвена зун архивда-къекъвена зун архивда, эхирни зи гъиле са къариб документ гьатна. Ам кIелайла, заз лап шад хьана. «Гьай, лагьана за закди, гила зи кIвалах туькIвена».
А документ 1906-йисан 12-декабрдиз Куьре округдин начальннкди Темир-Хан-Шуьреда (гилан Буйнакск шегьерда) авай военный губернатордиз КIири Бубадикай кхьенвай рапорт тир. А документда губернатордин тIвар къалурнавач. Яз адан фамилия Геревенко ялдай, амма халкьди адаз «Гирванка» лугьудай тIвар ганвай. И цIарар кIелзавай  касдиз, заз чиз, ана вуч кхьенват!а чириз кIан жеда. Гьавиляй за ам, завай жедайвал, лезги чIалаз таржума авуна. Ингье ам:

ДАГЪУСТАНДИН ОБЛАСТДИН ВОЕННЫЙ ГУБЕРНАТОРДИЗ РАПОРТ

Зал ихтибар авунвай Куьредин округда авай гилан халис гьалдикай Куь Ч1ехивилиз хабар гун за зи къуллугъдин буржи яз гьисабзава: чпикай виридалай гзаф чIехи хаталуди, гьаясузди КIири Буба тир къачагърин кIеретI эхиримжи вахтара къад касдилай гзаф хьанва. Абур къвердавай гзаф гьаясуз, эдебсуз жезва. Вичин юлдашарни галаз Буба почтар тухузвай рекьера вичиз кIандайвал азаддиз къекъвезва. А рекьерай физ-хкведайбур ада кьаз акъвазарзава, абурукай вичин вили кьурбур ягъиз рекьизва, абурув гвай шейэр къакъудзава, хуьрерал ачухдиз гьужум ийизва, абур тарашзава, ахпа вич секиндиз хъфизва. Темир Буба гьатта чуьнуьхни жезвач, вучиз лагьайтIа, ам акьван къуватлу я хьи, адаз гьич садахъайни кичIе туш. Эхиримжи вахтара Дагъустандин кьиблепатан полкунин командадинни Бубадин кIеретIдин арада кьве сеферда ягъунар хьана, амма са шумуд виш патрон янатIани, са нетижани арадал атанач. Анжах са кар ачух хьана: Бубади чи кьушунриз инсаф ийизва, чи кьушунрик хуькуьрун ада вичиз хийир авай ва я вич патал къулай кар яз гьисабзавач, вучиз лагьайтӀа, аквар гьаларай, балкӀанрал алай кьве милицадивай неинки абурун (кьушунрин командадин) хатасузвал замин ийиз жезвач, амма почтар гвайбур рекье тухун патал цӀудалайни гзаф балкӀанрал алай милицаяр тайинар авуртӀани, гьабурувайни хъсандиз тешкилнавай ва яракьламиш хьанвай Бубадин кӀеретӀдин хура акъвазиз жедачир. Идалайни гъейри, ихьтин карни ава:     Дагъустандин балкӀанрал алай милиционерриз чпин халкьарикай тир къачагъар ягъиз ва я абуруз аксивал ийиз кIан жедани мегер? Бубади гьакӀ почта тухузвай къуллугъчийризни инсаф ийиз­ва. ГьикӀ лагьайтӀа, Бубади абур кьуна акъвазарна, хабарарни кьуна, ахпа ахъайна рахкурай дуьшуьшарни хьана. Гьукуматдин къуллугъчийрин къуватсузвал акурла, округдин агьалийри начальникрин куьмекдихъ ихтибар хъийизмач ва къачагъриз са затӀни ийиз тежедайди абуруз аквазва. Чпел ихтибар ийиз тежедай ва гзаф хатаяр квай инсанар башламишайтӀа, гьич аксивални тийидай милиционеррикай ибарат абуру къачагърин кӀеретӀар цӀудралди артухарзава ва гужлу ийизва, а кӀеретӀрин кьиле авайбурухъ лагьайтӀа, чпин патаз къвезвай къурабаяр яракьламишун патал кӀамай кьван тфенгар ва патрумар авазва. Чпихъ девлет авай ва къачагърин кӀеретӀрикай са гьида ятӀани чеб кӀеве тунвай инсанар къачагърин муькуь кӀеретӀдин лувак экечӀиз, абу­рун патай чпиз куьмек жагъуриз алахъзава ва абуру чпиз кIанзни-такӀанзни къачагъар кӀевирзава ва и жуьреда чпикай абурун куьмекчияр жезва. Округда авай гьукуматдин къуллугъчийрин гьал агъузди ва алчахди я. Эгер хаталувал аваз хьайитӀа, сифтени-сифте чун маса гудайбур чкадин милиционеррилай гъейри яракьлу гьич са къуватни авач. Чун и кардин гъавурда лап хъсандиз авазва хьи, чак кецяй тийизвай къачагъри чаз анжах гьуьрмет ийизва. ИкI яз хьайила, къа­чагърин геле къекъуьнин ва абурухъ галаз женг чӀугунин патахъай гьич рахунни герек туш. Чпин везифадин патахъай физ-хквезвай къул­лугъчийрин гьал лап четинди я, вучиз лагьайтӀа, са гьиниз ятӀани фидайла вичихъ галаз кьвед-пуд кас балкӀанрал алай милиционерар тухуз жедай участкайрин начальникрикай рахун тавуртӀани, округдин начальник тир завай жув хуьн патал вини кьил ругуд кас къекъверагар жагъуриз жезва, абурукай чӀехи паюниз гьатта тфенг ягъиз кьванни чидач. Эгер лап хъсандиз яракьламиш хьанвай ва чпин жергеда цIувад-къад кас авай чи командайрихъ галаз къачагърин кӀеретӀди ягъунар башламишайтӀа, гьич аксивални тийидай милиционеррикай ибарат тир чи къаравулар къачагъар патал чеб вужар ятӀа, абурукай гьар садаз хъсандиз чизва. Ихьтин гьал аваз хьайила жуван къуллугъ дуьз ва рикӀивай тухуникай гьич рахунни герек туш. Жуван къуллугъдин, кьилдин намусдин ва лайихлувилин гъавурда акьазвай чун, Куьредин округ­дин къуллугъчияр гьар сад, чи чандилайни гьил кьачуз гьазур я, амма чандилай гъил къачуна гьужум авунихъ, агалкьун жедайдахъ гьич тахьайтӀа тамам тушир кьванни умудлувал авайди чаз чир хьана кӀанда эхир, амма чаз аквазва хьи, чун хуьдай гьич са касни авач. Авай гьалдикай лап гьа авайвал куь ЧӀехивилиз хабар гун за зи буржи яз гьисабзава. Эхиримжи вахтара зав лап кӀевелай хабарар агакьзава хьи, вичин хайи хуьре (КӀирида - Къ. Къ.) ацукьнавай гезмейрин паталай кьисас вахчун патал Бубадиз вичин юлдашарни галаз округдин управлениедал гьужум ийиз, дустагъар ахъайиз ва Управление барбатӀ ийиз кӀанзава. Амма за и кар жеда лагьана фикир ийизвач, вучиз лагьайтӀа зун Буба­дин акьулдихъ ва игьтиятлувилихъ инанмиш я, амма зун лап хъсандиз гъавурда акьазва хьи, эгер ада гьужум авуртӀа, адаз жедай са хатани авач ва адахъ агалкьун тежедай карни авач, гьикӀ лагьайтӀа зи ихтиярда авайди са куьнизни ярамиш текъвезвай гьа цӀикьвед милица я, гьабурни йифиз кьве-кьвед, пуд-пуд пайна Управлениедин гьарниз чкӀанвай идараяр - почта ва дустагъханаяр хуьз эцигнава. Зав агакьзавай хабарриз килигна за Кьасумхуьрел алай балкӀанрал алайбурун полкунин начальникдивай йифиз Управлениедал вад касдикай ибарат тир къаравул эцигун тӀалабна, абурни йифиз округдин Управлениедин канцелярдин къене ксузва. Эгер и охрана хьаначиртӀа, округдин уп­равление хуьдай гьич са касни авачиз амукьдай. За са шумуд сеферда хабар гайивал, Дагъустандин балкӀанрал алай милицаяр къачагърин аксина са гьихьтин ятӀани женг чӀугун патал виже къведайбур туш. Абур анжах почтарни чун, къуллугъчияр, хуьн патал ярамиш къвезва, вични авиляй ярамиш къвезва хьи, къачагъри чпи чаз инсаф ийизва, чпиз хатадик экечӀиз такӀанвиляй ва, чкадин инсанар тир милидионеррин жавабдарвални гьисс авуна, округдин агьалияр чпин аксиниз экъечӀ тавун патал милиционеррихъ галаз душманвални ийиз такӀанвиляй абуру милиционерри рекье тухузвай почтаризни инсаф ийизва, чаз, къуллугъчийризни инсаф ийизва, амма ибур инсаф авунин ахьтин себебар я хьи, абур гьични мягькембур туш ва а себебри чунни алчахвилиз вегьизва. БалкӀанрал алай милиционеррал дуьшуьш хьайила, къачагъри, абуруз рекьелай элячӀ лагьана хабар гузвайбуру хьиз, сифтедин тфенгар цавуз ягьай дуьшуьшар хьана, милиционерар лагьайтӀа, гьич тфенгни ягъ тавуна, рекьелай элячӀна фена. Куьредин округда берданка гвай милиционерар къайда хуьдай къуватдин анжах хъен я, абуру чебни, гьакӀ округдин вири къуллугъчиярни анжах архайин авуна сустарзава. ИкI хьайила, за, са за ваъ, вирида фикир ийизва хьи, Дагъустан­дин полкуник квай чи виш кас хьтин, ихьтин гъвечӀи къуват - им гьич са затӀни туш, абуру неинки гьич са менфятни гузвач, аксина яз властдин къуватлувилихъ ва авторитетдихъ халкьари ийизвай нхтибарни квадарзава, гьикӀ лагьайтӀа, халкьдиз ачухдиз аквазва хьи, гьукуматдин яракьлу къуватдивай къачагърин вилик пад атӀуз жезвач, къачагъриз абурухъай кичӀе туш, и кардини къачагъар гьаясуз ийизва, эдебсуз ийизва, халкьдин вилик абурун авторитет хкажзава ва къачагърин кьадар артух хьуниз куьмек гузва. Вичин юлдашарни галаз Буба гила гьакӀан къачагъ яз амач: адавай властрихъ галаз ачухдиз женгиник экечӀиз жеда, ада, регьуьни тахьана, округдин начальникдилай эгечӀна наместникдилай хкечӀна вичи гьич са властни саймишни ийидач ва вичиз кичӀени туш лагьана халкьдиз малумарзава. Ада вичи кесибрик кецягьзавач, анжах халкь кӀеве твазвай девлетлуяр кьазва ва абуруз жазаяр гузва лагьана вири чкайра малумарзава. Ам гьеле халкьдин къенепатан яшайишдикни экечӀзава: зулуз ада лезги дишегьлияр хъуьтӀуьн адетдин пул къазанмишиз Дербентдиз ракъурнач. И мукьвара ада масадаз тухузвай лезги руш рекьелай элкъуьрна вичин адахлидин патав рахкурна. Ада лап хъсандиз кар чиз, лап жумартвилелди кар аквазва ва вичин агалкьунралди инсанар акьван буьркьуь авунва хьи, кӀан хьайивалди адавай вичин юлдашар виш касдив агакьриз жеда. Адахъ кӀамай кьван пул, яракьар, патрумар ава, ибурни адаз шегьеррай гъизвайбур я, ам вични акьван акьуллу кас я хьи, адавай вичин патав къвезвай кьван вири чалкечирар тупламишиз, яракьламишиз ва тешкил ийиз жеда. Гила ам акьван къуватлу хьанва хьи, халкьдин фикирар ада акьван вичин патаз чӀугунва хьи, виридаз адахъай кичӀе я ва вири адаз муьтӀуьгъ жезва. Эгер адаз мадни къуватлу жедай мумкинвал гайитӀа, ахпа вуч жеда? Зал ихтибар авунвай Куьредин округ исятда ахьтин чкадал атанва хьи, анжах яракьлу къуватдивай ина секинвал ва къайда эхцигиз жеда. Къачагъар кьун тешкил авунин патахъай инсанар маса къачун патал жасусриз ахъайзавай гьич са жуьредин пуларивайни, яракьлу къуватар галачиз, гьич са затӀни ийиз жедач, вучиз лагьайтӀа, къачагъар чеб кьадардилай гзаф къуватлу хьан­ва ва халкьдини властрихъ инанмишвал ийизмач ва властриз чпин (халкьдин - Къ. Къ.) куьмекдиз къвез кӀанзавайдахъни инанмишвал ийизмач. Са кӀусни энгелвал тавуна тадиз округдиз кьвед-пуд виш кас къазахар ракъурун, округ районриз паюн, а районар къазахрин командадин гьамишалиг гуьзчивилик кутун лазим я хьи, герек абурни - чпин патав жасусар къведа ва абуру чпиз къачагъар авай чка къалурда- лагьана кисна ацукь тийин, гьамишалиг геле къекъуьналди къачагъар секинсуз ийин, абурун (къачагърин) гуьгъуьнай экъечӀ тийин, мекьи хъуьтӀуьн йифера абуруз хуьрера секинвал къачудай ва чеб гуьнгуьна хутадай мумкинвал тагун ва, и жуьреда, эгер къачагъар михьиз терг ийиз тахьайтӀа, абурун юлдашар кьванни чкӀурин. Адалай гуьгъуьниз гьамиша геле гьатуналди лазим тир рекьерал къаравулар эцигна почтунин кӀвалахни рекьера жедай инсанар хатасуз авуна кӀанда. Округда чӀурзавай секинвал маса гьич са жуьредани ваъ, анжах ихьтин мягькем серенжемралди гуьнгуьна хутаз жеда ва анжах гьа чӀавуз округдин халкьаризни тербет жеда ва абур чебни къачагъар терг авун чатал куьмекдиз къведа. Эгер и кар исятда тавуртӀа, гатфариз, къачагърихъ галаз женг чӀугун гекъигиз тежер кьван четин хьайила  ва  яракьлу къуватарни лап гзаф герек къведай вахтунда, ветегайрини кӀвалах ийиз башламишайла, къачагърин кӀеретӀар акьван артух жеда хьи, абуру округдин промышленностдин ва алишверишдин вири кӀвалахар михьиз чӀурда, округдин администрация лагьайтӀа, вичин везифаяр кьиле тухунин мумкинвиликай магьрум жеда. Гьич тахьайтӀа, хейлин къуватлу авунвай кьушунрин частар авачиз округ я исятдани, я гележегдани гьич са декьикьадани туна виже къведач. Округдин на­чальник яз жуван къуллугъдин везифа тирвиляй за куь ЧӀехивилиз мад сеферда хабар гузва хьи, зал ихтибар авунвай Куьредин округ исятда къачагьри михьиз гьелек авунва, округдин иесияр гьабурукай хьанва, округдин халкьар эдебсуз жезва, абур къачагъриз муьтIуьгъ жезва. За квез хабар гузва: къачагърихъ галаз женг чӀугун патал округдин ад­министрация михьиз къуватсуз я, округ и авай гьалда туна виже къве­дач ва гила тадиз округдиз са шумуд виш кас къазахар ракъурун ла­зим я. Округдин начальникдин къуллугъ тамамарзавай подполковник
(Къул)
12-декабрь. 1906-йис.
Фонд 2, опись 4, дело 5, листер - 2- 6. И документ сифте кӀелайла эаз зун жуван мураддив тамамвилелди агакьайди хьиз хвеши хьана.
«Завай агалкьунралди диссертация кхьиз жеда, - фикирна за. - закай алим жеда, КӀири Буба лап революционер хьана кьван». Ихьтин фикир гьикI ийидач кьван, Бубади округдин начальник анихъ амукьрай, гьатта наместникдизни яб гузвач, ада начальникар,  властар саймишзавач, адаз садахъайни кичӀе туш. Буба кесибрин терефдал ала, ада девлетлуяр кьазва ва абуруз жазаяр гузва. Буба лап акьуллу итим я ва адавай халкьар вичин патаз тухуз, абур тешкил ийиз, яракьламишиз жезва. Документда икI лугьузва эхир. Ихьтин касдивай халкь гьукуматдин аксина женгинизни къарагъариз хьун мумкин тушни бес? ИкI хьайила, халкь патал идалай хъсан кас жедани кьван? Гьавиляй ада авур крар гьа хьайивал кхьена кӀанда.

 

 

На титульную страницу >>>

На главную страницу >>>