Лезги ким

ЦIИЙИ МИСКIИН

(гьикая)

Цавандани эхир цIийи мискIин эцигна куьтягьна. Чухсагъул виридаз, куьмек тагайди хьанач: къвез гьавая кIвалахни авуна, кIвалера авай артухан тахта-михни гъана.

МискIин аллагьдиз кIвал я, жемятдиз - ибадатхана. Ам Дербентдин лацу къванцикай эцигнава. ДакIаррин кьилера нехишар аваз. Иллаки ракьун тагь, ракъинал цIарцIар гуз, гуьрчег аквазва. Юалубриз гъвечIи ятIани, гуьрчегвиляй Иеледин мискIиндилайни усал туш.

Межевирвал сифте йикъалай, садани тапшурмишначтIани, Нуралидал аватнава. Гьам тир сифте мискIиндикай ихтилат кудайди, райондин гьакимривай шей-шуьй тIалабиз гъайиди.

Къе, I0 майдиз, Къурбанд суварин юкъуз цIийи мискIин ачухзавайди течир кас Цаванда авач жеди. Гьар са кIвали гьазурвилерни авунва. Нуралидин гьисабунрай саки цIуд-цIикьвед кIваляй хеб-кIел гъида, амайбуру-къушар. Ругулар армияда авай кьуд хизанди, Чечнеда дяве гатIунайла, чичIедин халичаяр садакьа кьунва. Гьабурни мискIиндиз акъудзава.

КIеледилай, къе суварин ибадатар чпизни аватIани, Шихжалил эфенди къведайвал я. Сифте азанни вичин хцвез къачунва. Ам гъиз гада фида. Са куьлуь-шуьлуьни рикIелай ракъурна виже къведач. Къуй виридаз чир хьуй, Цавандани аллагьдин рекьевайбур кими туширди. Анжах са кар гьеле туькIвенвач: микрафонар, эквер тахьун себеб яз, кутаз хьанвач. Нисрединан гадади гьа рекъяй кIелнава, школада тарсар гузва, амма шнур авачалда вичиз. Шнур туьквенчи ЭсетIаз КIеледал экв тухудайдини ава, вучда кьван, гузвач ман. "Жува виниз авур бармак жуван вилериз аватда" лагьай ихтилатар дуьз я кьван", -ажугьламиш хьанва Нурали.

Дугъриданни, ЭсетIакай туьквенчи авурди Нурали тир. Ада а девирда райондин РАИПО-дин председателвиле кIвалахзавай. Туьквенда авай руш гъуьлуьз тухвайла, куьз ятIани адан рикIел бейкарзавай, "зун свежий воздукдин директор я" лугьуз, вич-вичел хъуьрезвай а муьфтехуьр атанай.

- Квахьрай, кицI ятIани, жуван кицI я, са кьас фу тГуьрай, - папазни вичин рикI ачухнай Нуралиди, масабур тIалабиз къвез-хъфиз акурла. Сифте къилерай вич са гьал тухузвай'. халичани багъишнай, "ваз тIвар ягъайди я" лугьуз, мугьманар хьайила, кIел-затIни гьизвай. Амма къвез-къвез вири рикIелай фена. Иллаки, кIвалахдивай къерех хьайила, къалурна ада вичин чин. Хъунар къадагьа авунвай вахта? тир, чинеба кIваляй эрекьар гузвайдини виридаз чизвай, Нуралидиз лагьайтIа, Махачкъаладай атай мугьманрин вилик эцигдай кьве шуъше ганачир. ТIвар эцигиз экъуъгънай ада ЭсетIазни Горбачеваз. Ар-айиб какадарна. А чIавуз капI-тIят гвачир кьван. РикIин мичI рекьидалди экъуьгънай. ГьакIани Горбачевакай хъел авайди...

Хьайи сифте йикъара телевизордай гъахъ-дуванрикай ийизвай ихтилатар акурла, Нуралидин чандиз кичI ягънай,

- Вири тIуьрбур Сибирда вилерай хкидалди, квахьна кIанда, - ада райкомдиз арза кхьенай. КIвалахдикай азад ая лагьана. Гзаф кIевиз кьунай Сад лагьайда, амма Нуралидин кичI артух тир. Пенсиядин вахтни хьанвай, тахьайтIа алакьарни ийидай жеди.

Валлагь, акьулдизни чIехи тир кьван ЧIехиди.

- Захъ агъазвачтIа, Етим Эминахъ къванни агъугъ, - меслят къалурнай ада. - РикIелламани, "Кьежяй мез я - кIани патахъ рахада". Къедалди вичин пелеллай лекедин иесивал ийиз тахьанвайдавай гьукуматрин иесивал жедайди туш, я Нур.

Гъак! хьунни авуна, Къе виликдай виринра гьак! баят хьанвай шнурдихъни тамарзлу яз тунвачни гьа кьве жасусди.

Экуьнин капI куьтягьна, бегьем югъни малум жедалди мискIиндал фейи Нуралидиз вич гуьзлемишзавай Мегьамедни Рамазан акуна. Садам гана, дерди - гьални авурдалай гуьгъуьниз, Рамазан куьз ятIани дуьа ийиз гатIунна. Муькуьбуруни ам тек тунач.

Виридалай вилик, гъилик чIехи лацу суфрани кваз, Эсет! акъатна.

- Са дуьа ийин. Вирида гъилер хкажна.

- Аллагьди кьабулрай, майил-матаддин садакьа хьуй, -Мегьамеда къачуна суфра мискIиндин къенез тухвана.

- Амин! Амин! - тестикьарна муькуь кьведани.

- Запунар авай кьватийрин кьулухъай жагъана, -бирдан ЭсетIа къвалакай шнурдин кIватI хкудна.

- Гьак! ман, Аллагьди хвейиди, - шад хьана Нуралидиз.

Туьквенчи ракъурна, Нисрединан гададизни эвериз туна.

- Я Нур халу, зун шалмандиз гьик! акьахда, къармахар авани кьван заз? - вилер тIушунзавай гадади.

- Бес вуч ийида, хтул, са серенжем кьабулна кIанда.

- Къуншийрикай садан кIваляй розеткадик кутуртIа чидач, -мурмурарна жегьилди.

- Вуч кIантIани ая, микрафунар кутадайвал хьуй, хтул. АвачиртIа, къайгъу тушир, аваз-аваз куьз ишлемишдач кьван.

Гада алатар гъиз хъфена.

"Аллагьди вичи туькIуьррай вири крар", - рази тир Нурали.

Ада микрафунрихъ икьван ялунин себеб сад тир:

Шеледин мискIиндани абур авач. Къуй рахурай вичиз, кьуд пад къарсуриз, Шихжалил эфенди. Чир хьурай, Цавандани патарал ватандихъ рикI кузвай рухваяр авайди, Радик хьтин.

Радика усилитель, тIалабайла, чIехи пулара вил аваз, таниш далламчийриз хкайди тир. "Масабур къачуна", - багьнаяр акъудна ахпа къиметдал рази тахьай кьавалчийри. Садра хъвадай чкадал цIийи мискIиндиз гузвай куьмекрикай ихтилат кватайла, ада вичин патай усилитель хиве кьунай. Хъвайила лагьана, ахпа, гзаф гьайифар чIугунатIани, гаф элкъуьриз хьанач, - гана.

Нуралиди гьамиша адан тарифар ийида. Амма винелай гьикьван баркалла гъизватIани, къене адакай авай са хъел хуьзва: хъвайила, вири алай суфрадал гьам туширни "Акьван кIвалахар авур, гилани, ацукьайла кьве шуьше хъун тавуна къарагьзавачир, вун хьтин фекьияр жедани, я Нур дах?" лагьайди.

"Хъвана къил ацIайла, акъатна жеди, я кас", -бязи вахтара вичи-вичиз сабурарни гузва.

Сятдин цIудар я. Саки вири жемятди цIийи мискIиндал садакьаяр акъуднава. На лугьуди мехъер ава: аяларни кваз, чIехибурун кIвачера аруш жез, сад амай кьван атанва.

- Шихжалил эфенди! Шихжалил эфенди! - ванер чкIана.

Дугъриданни, мискIиндин майдандаллай инсанрин икьва акъвазай Нуралидин гададин машиндай Шихжалил эфенди эвичIна.

- Шад хьухь, цаванвияр! Къе аллагьди куьн мад вичин регьимдик кутунва, - куьз ятIани машиндин чархуна, бес кьадар гар авани-авачни ахтармишзавайда хьиз, аса эцязава ада.

Вирида дуьа ийизва. Тек Нисрединан гада мискIиндал чIугунвай шнурдик ача кутаз алахънава.

Шихжалил Нуралидихъ галаз мискIиндиз гьахьна. Рак ачухайла, вилик квай майдан йугур якIаринни иситIайрин ниэдай ацIана.

Эфендиди меслят къалурайвал, садакьаяр нисинин капI жедалди пайна: аялриз иситIа алай фуар гана, чIехибуруз - бул якIар.

- Раз... Раз... Раз, - садлагьана акъатай сесини япарин пердейра тIал твазвай.

- Сифте инай ван хьайибур урус гафар хьана хьи,

- зарафартна Агьмеда.

- Зи папа садакьа яз кьур халича цIийиди храйла гуда лугьузва гила, гада армиядай хтана гъиле гьатайла,

-ихтилатзава Квасади кIватI хьанвайбуруз. - Валлагь, паб туш, чан алай къаравили я. Ихтилатрик квай пияниска хьиз ава.

- Гьим, яда? - алатзавач Мирим.

- Хьаналда сад луьл пиян. Вад лагьай мертебадай аватда кьван ам, балхундилай, вичивай вуч хуьз тахьана. Чилел агакьдалди кьин кьуна фагьирди, "Аллагь, ваз къалум хьуй, мад хъвайитIа, суза ийиз. Бахтунай хьиз, зирзибил тухузвай машиндин куздиз аватна, сагъ-саламат амукьна ам. Вич-вичел хтайла, кьин кьунал кур пашман жеда кьван кесиб. Мад гъилер цавуз хкажналда ада, аллагьдивай гъил къачун тIалабиз:

"хъвайида болтат тийидай вуч ава" лугьуз.

Вири хъуьрезва.

Югъ ниснинихъ вегьенва. Бирдан Цавандиз микрафунри са шумудра артухарнавай Шихжалил эфендидин ширин сес чкIана:

- Аллагьу акбар... Аллагьу акбар...

Гъавурда акьазвачтIани, азандин гафари, эфендидин гьайбатлу сесини таъсир тавур кас тунач. Вири майдан секин я.

Нисинин капIни куьтягь хьана. Къетне азанар язавай, мискIиндин цлаллай кьватидай гила Нуралидин ван къвезвай: "Эфендидиз паяр кутур... Юзуз, Рамазан, адаз тадизва".

- Аллагьди кьабулрай, суварар мубаракрай, -тикрариз, Шихжалил эфенди машиндиз акьахна. Аса кумаз ракIар агализ алахънава. Нуралиди куьмекна. Майдандаллай инсанрин арадайни экъечIдалди, эфендиди, къвалахъ эцигнавай суфрадик вуч кватIа, ахтармишзава. Гуьзгуьдай вири вичиз килигзавайдаз гьич фикирни гузвач.

Инсанар чкIиз башламишна, жегьилар чпин фу-як гваз, Агьмедан гуьгъуьна гьатна, клубдихъ дигана, амайбур - кIвалериз.

МискIинда амайди пуд кас тир: Нуралини, Мегьамедни Рамазан.

- Чаз кьванни паяр тунани? - къе сифте яз пипIе авай хунчайриз мукьва хьана Нурали.

- АцIанва. Иниз килиг, - къвалахъ эцигнавай халичадин пад хкажна Рамазана.

Ана авайди масад тир: акатайвал экIягънавай суфрадал якIарин хараяр алай. Виридан арадай са верч, цIурурай чIем цана ацIурнавайди хьиз, хъипи хьана аквазвай. "Гатфариз икI авай верч женни? ГьинвачтIани складчи Къафаранди я", -веревирдзавай Нуралиди вичи-вичив. Къене патай ракни агална, фу нез ацукьай макъамда куьчедихъай туьтуьтIар ягъна.

- Гада я жал? - экъечIна Нурали.

Ваъ, гада туш. Цавун рангунин гъвечIи машиндин ахъазвай ракIарал са итим акъвазнава. Нуралидин кьил акун багьна хьана, "Я бажанах! Бажан!" гьарайиз, гъилерни ахъайна, агатна адав.

"И жанавур гьинай акъатайди я", - цIайлапандин йигинвал гваз рикIяй хиял фена Нуралидин. Мад чара амачир. Ам, кьуру шадвал къалуриз, атайдан гарданра гьатна.

- Вун гьинай, и чкаяр гьинай? - жузазва Нуралиди.

- Суварриз хуьруьз хтанвай. Дах, чизматIа, дяведин иштаракчи тир. Адан сурал са кьил чIугуна. Вун гьик! я? - секин жезвачир ам, ТIуридай тир Жабир, Харьковда кIелдайла Нуралидихъ галаз кIвале хьайи юлдаш. Ам Махачкъалада яшамиш жезва. Ювалахдик квайла мукьвал-мукьвал фидай Нурали адан патав. Такуна бегьем вахтар я.

- Зунни ава инра, пис туш. Къе цIийи мискIин ачухна чна, -дамахдивди элкъвена ам далудихъ галай ' лацу дараматдихъ.

- Интересно, интересно, - ажебан рахана Жабир-жанавур. -Дуьз кар авуна куьне, нибур лагьайтIа, гьазуран мискIин аваз, ам са тIимил ремонтна кардик кутаз тежез ава.

- Халкь гафунив гьидай итим кIанда хуьре, Жабир, - худда гьатзава Нурали. - Зун вилик: экечIяачиртIа, ибурувайни жедай са затIни авайди тушир.«ЧДехидани куьмекар гана. Гьам кьванни, гьанриз акъатайла, ви патав къвезмани?

- Са кьведра атана, тахьайтIа - ваъ. Адаз .авур-кьван гьуьрметар на заз авунайтIа, за, и гъвечIи мискIин амукьрай, ваз, бажанах, Таджал-Махияр эцигдай... Гьан, куьтягьа, чун тIебиатдал фида. Накь, валлагь, бегьем хъивегьун хьана, кьил тIаз рекьизва.

- Зун... За..., - лугьуз тежез амукьна Нурали.

- Фекьи хьанвачтIа гьа? - хъуьрена Жабир.

- Фекьи ваъ, капI - затI ийизва, - са квекай ятIани вил квайда хьиз, жавабна Нуралиди.

- КапI авун хъсан я, амма гьадалайни хъсан крар аваз жафа хьанва ман, - алатзавач атанвайди. Нуралидиз чизва: я алатни ийидач.

- Садра ша, къенериз килиг, абур ахпа жеда, -Нуралиди ам мискIиндин къенез тухвана.

Мегьамедазни, Рамазаназни ам чизва: къунши хуьруьнви тушни кьван, вични республикада чIехи къуллугърик хьанвай. Рамазанан яргъал мукьвабурукайни я.

МискIиндин пипIе харада авай якIар акур Жабир-жанавур зилда гьатна:

- ИкI хьайитIа, капIар зани ийидачни. Гъиле вечрен ятур гьатайла я гьа, аллагьни рикIел къвезвайди, бажанах.

МискIиндин тарифа? гзаф авуна мугьманди, мадни тIебиатдал финал куьтягьна:

- Эрекь, гадаяр, зи патай, закускаяр - ингье, аллагьдин. Анжах са къайи булах алай чка жедайвал.

Мегьамедни,» Рамазанни куьз ятIани Нуралидиз килигзава.

- Чуьлдал жедач, садаз тахьайтIа, садаз гьик! хьайитIани аквада. Айибарда чун. КIвализ хъфейтIа, гьик! я?

КIвалерал Мегьамедни Рамазан рази туш: чизва, Нуралиди атанвайди чпикай садал алтIумардайди.

- Ювалера гьик! хьурай, къуни-къуншидиз ашкара жеда, кIвалинбуруни вуч лугьуда, садакьайрив эрекьар хъваз акурла...

Эхирни икьван йисарилай гьалт хъувунин сагълугъдай, садан шакни тефирвал, мискIинда са вишер хъвадайвал хьана.

- МискIин лагьана им гьеле мискIинни туш, къуръанар гьеле хканвач, азан ягънатIани, къене са капIни тухванвач. Гьелелиг им гьакIан дарамат я, -чпи-чеб михьи ийизва пудани.

- Яда, квез куьз кичIезва? За къуръан урус чIалалди кIелайди я. Ана женнетдин ирид лишандикай сад анай авахьзавай чехирдин вацIар я лагьанва, гьар акатай ахмакьдиз яб гумир, квез минет хьуй, - эрекь цаз-цаз рахазвай Жабир-жанавур.

Эрекь, дугъриданни, эрекь я. Яд хьиз, физва.

- ЭсетIаз гун идакай са виш грамм, эрекь гьихьтинди хьана кIандатIа, чир жедайвал. ТахьайтIа, спиртдикай вичи гьазуриз, агъу гузва намуссузди.

Эрекь, дугъриданни, эрекь я. Экуьнилай гишила авай руфуниз ам цIун ялавар галаз физва. Виридан иштягь ачух хьанва.

- Хкваш, Рамазан, Къафаран кIекни, - тIалабна Нуралиди.

- Адан къвалал кхьенвани, Нур, Къафаранди я лагьана?

- Вун, гьак! акваз, авам я хьи, къунши. Хъипи гьарфаралди кхьенва е-е, зун складчи Къафаранди я лагьана.

- Гьакьван крар низ чидай кьван? - гъана эцигна суфрадал, са цававай рагъ хьтинди.

- Квез чухсагъул, гадаяр, икьван кIвалахар авунвай. Куьн халис итимар я: адетарни рикIелай ракъурзавач,

дустарни. И гьилевайди за куь сагьлугьдай къарагъна хъвада, - сифте тост шуьше куьтягь жедайла лагьана Жабира. Вирида кIвачел акъвазна хъвана.

Эрекь, дугъриданни, эрекь я. Сад куьтягь хьайила, Жабира фена чархунин камердикай авунвай бедре ацIайбур гваз хтана.

- Вири крарин гъавурда авайди я, кяфир, -эрекьар, шак тефирвал, жиринин бедреда аваз гьунал гзаф рази хьанва Нурали. Им адан рикIяй хъфей эхиримжи къурхувилин фикир тир.

Гьарда са шуьше хъвайила, абуруз чеб гьина ава-авач чиз амукьнач.

- Куьн бажанахар гьик! жезва? - суална гьак! гаф паталди Рамазана.

- Вак квайди Селмидин вах яни?

- Квайбурукай инал чун рахадач, - хъуьрезва мугьман, - бажанахар чун, зи дуст Меджида кхьейвал, са булахдай яд хъвана хьайибур я. Тушни, Прескурант?

Нуралиди регъуь амаларзава:

- Вири лугьун шарт! яни кьван?

- Регъуь жезвани гила? - акъваззавач Жабир-жанавур. - Абур, бажанах, жегьилвилин мишребар я. Заз са тост ава. Только урусдал лугьуда.

КIвачел къарагъна, ада башламишна:

- Жизнь дается всего лишь один раз. И ее надо прожить так, чтобы, оглянувшись назад, увидел гору пустых бутылок и чтобы каждый второй встречный, снимая шляпу, тебе говорил: "Здравствуй, папа". Нуралини Мегьамед акъатна хъуьрена, Рамазана вичи-вичик тикрарзава: "Акьуллу.гафар я, чухсагъул... Акьуллу га фар я, чухагъул"

- Я бажанах, и зи мукьва-кьили выносливый хьтинди я хьи? -Рамазаназ килигиз, жузазва ада.

- Ам гьик! лагьай чIал я? - гъавурда гьатзавач Нурали.

- Итимар пуд жуьре ава: малопьющияр, застенчивияр ва выносливияр. Малопьющийриз, гьикьван эрекь гайитIани, вири мало я; застенчивияр, гзаф хъвайила, хватаются за стенки; выносливияр гьар суфрадилай гъилераллаз выноситзавайбуруз лугьуда. Им, валлагь, гьабурукай я, зи мукьва-кьили.

Бедреда амайди са шуьше я. Вири кефиниз акъатнава. Бирдан Жабир кIвачел къарагьна.

- Ярче солнца светишь ты, Мадина,
Дагестаночка моя-я-я-я, - яцIу ван чкIана мискIиндиз. Куплетрин арада ада, чакъалди хьиз, къув язава.

МискIиндин рак гатана.

- Дах! Я дах! - Нуралидин гададин ван хьтинди я. АчухайтIа, белки вири хуьр, къе юкъуз хьиз, майдандал ала жеди. Пиянзавай Агьмед гужуналди мискIиндиз гьахьиз алахънава.

- Мани язавайди вуж тир? Тек са темен... Тек са темен, -секин жезвач сакIани.

- Са клуб тир авайди, гила мад са духан хьана, -къал къачунва Бухаринан папани.

Кьил элкъвезватIани, Нурали гъавурда гьатна:микрафунар хкуднавач.

- Спицална гайиди я вакIан хци, спицална... За лагьанай эхир..., - рахаз - рахаз фена, пипIе стулдал эцигнавай усилитель жедайвал кIевиз чилел гьалчна. Адай цIаяр ягъна.

Са акьван вахт алатнач, - "Кузва! Кузва!" гьарайдин ванер акъатна. Вири халкь, гъуьлягъ гваз галтугайбур хьиз, гумади кьунвай Семедан кIвалерихъ ахмиш хьана.

МискIиндиз экв гьанай гьанвай.

АрхитI. I995 йис.

 

На титульную страницу >>>