Мир - вашему дому, покой - вашей душе!
БУБАДИН ВЕСИ
I
Аск1ан к1валерин кьибле патахъ элкъвенвай лацу айвандал„ гъили расай яц1у хъархъу кьуларин чарпайдал, кьуьзуь Дадаш азарлу яз къатканвай. Винел алай ц1ару читдин куьгьне яргъандикай аквазвай рехи чуруди чуьнуьхнавай кьурай чин, кьекьемар ацукь хьана, агаж хьанвай зайиф, экуь-хъипи вилер кьибле пата дагъдин денерив гвай тамун гап1алриз ва гъвеч1и къурух векьериз килигзавай. Ада зайиф ванцелди «угь» ийидай, кьил гагь и патахъ, гагь а патахъ элкъуьрдай, гагь-гагь яргъал ч1угур кьуру уьгьуь ядай.
Цавун юкьваз кьван хкаж хьанвай рагъ гагь цифедин гап1алрик акатиз, гагь хкатиз вичин кудай иурар къацу тамарал». итимдин буйдиз кьван хкаж хьанвай магьсулрин ник1ерал, кьакьан дагъларал ва аск1ан дерейрал чук1ур ийиз, ак1идай патахъди гьерекатда авай. Кьуд пад секин тир. Гьарданбир к1екерин гьараюнин, киц1ерин элуькьунин ван къведай, хуьруьн к1аникай авахьзавай вац1у журжур ийизвай.
Дадаша инихъ-анихъ къатадна, угь авуна, уьгьуь яна ва, кьил т1имил хкажна хьиз, эверна:
- Къари!.. Я къари!..
Чарпайдин къвалав гвай кIвалин рак ахъайна, са кьуьзуь къари экъеч1на. Къаридал яргъи ч1улав парталар алай, кьилик ч1улав жунадин чалма кут1уннавай, алгъай юкьва кьуршах аваз, ам, к1вач-кьил михьиз галатнавайди хьиз, гуж-баладал къекъвезвай. Ада, Дадашан мукьув атана, хабар кьуна:
- Вуч хьана, я кас, на заз эвернайни?—лагьана, вичин агаж хьайи гъил Дадашан пелел эцигна, муькуь гъили инихъай-анихъай яргъан агудна.
- Зи гьалар, — лагьана Дадаша, — ч1уру я: зун амукьда лагьана умуд авач.
- Я кас, вуна ахьтин рик1ин дарвилер вучизда? Аллагьдиз шукур, ви гьалар къе хъсан хьайиди хьиз аквада, — лагьана, къариди Дадашан кьилел гъил алтадна. Къаридин агаж хьанвай вилериз нагъв хъиткьинна.
- Гила мад гьик1 хьайит1ани, къари, захъ артух уьмуьр амач. Зун, хъипи пеш хьиз, хьанвай итим я, гила аватдат1ани чидач, ахпа... Ак1 хьайила, заз жувал чан аламаз, лазим тир рехъ-раж ийиз к1анзавай...
Адак уьгьуь акатна, хейлин вахтунда ч1агана. Къарини секин тушир са гьалда адан кьилихъай виниз акъвазна. Дадаша вичин гаф давамар хъувуна:
- Заз жуван веси-сала лагьана куьтягьиз к1анзава...
- Я кас, ам вуна фадлай лугьузвай гаф я, мад куьтягьна тада ман, - лагьана къариди.
- Ят1а, къари, чна, анал алай фекьидизни мад садаз эверин, ийидай кар авуна тан.
- Эверин ман, - лагьана къариди, - фекьи исятда к1валени ава жеди; бес мад низ ша лугьун чна?
- Гьа Гуьлмегьамедаз хьайит1ани ша лагьана тада ман, са кьуьзуь итим я ам.
- Ваз зун исятда фена к1анзавани?—хабар кьуна къариди.
- Эхь, эхь, къари, исятда фенайт1а, хъсан тир.
Къари, к1вачел са куьгьне башмакьар алук1на, рекье гьатна. «Къари за дугур авуна гьа, — фикирна Дадаша, - абур къведа, за веси бес гьихьтинди лугьун. Бес кьуд-вад кас хзандиз, весини гайила, вуч амукьрай?»
Са сятдилай хьиз къари хтана. «Абур исятда къведа», — лагьана, хабар гана.
- Фекьидизни Гуьлмегьамедаз кьведазни ша лагьанани на?
- Эхь, лагьана. Чеб кап1 авуна къведалда.
- Де ак1 ят1а, къари, абур атайла са истикан чай кьванни вилик эцигдайвал, на са гьазурвал ая,—лагьана, Дадаша чин анихъ элкъуьрна, уьгьуь ягъиз, къаткана. Ам къаткай чкадални секин тушир; жуьреба-жуьре фикирар келледа къекъведай, гагь т1ал залан жез, уьгьуьдин ван къатидаказ акъатдай.
II
Чарпайдин патав халича эк1яна, юкьвал самовар, истиканар ва нисини фу эцигнава. Фекьини Дадашан мирес Гуьлмегьамед, к1вачел алай калушар гурарин кьилел хут1унна, са гуьлуьтар алаз, к1вачер кучудна, халичадал ацукьнавай. Фекьи малла Мегьамед-Эфендиди, вичин вилик квай ширин чай авай истиканда т1ур экъуьриз ва гьарданбир гьарнал са ч1ар алай кьери, яргъи, ц1егьрен чурудилай гъил ч1угваз, Дадашахъ галаз ихтилатарзавай.
Гуьлмегьамед фекьидилай яшдиз ч1ехи тир. Ят1ани ада, самовардин мукьув ацукьна, чай цаз, вилик эцигиз, фекьидиз гьуьрмет ийизвай. Къариди, гъиле са ягълух кьуна, начагъдал т1вет1ер тазвачир.
Дадаш гьарданбир ихтилатрик экеч1из, фекьидихъ галаз рахадай, ахпа мад, «уф..., я аллагь...» лагьана, акъваз жедай, ада мукьвал-мукьвал уьгьуь ядай.
Фекьи малла Мегьамед-Эфендиди чай хъвана куьтягьна, юкьва кут1уннавай дасмалдин са кьатIуналди вичин гьилер п1узарар михьна, къултухдай айнаяр авай къаб акъудна, къвалав эцигна, куьлуь хъипивал алай ч1улав вилер Дадашал туьк1уьрна, спелринни чурудин арадай т1имил чир жезвай, ягълудай кьац1ай куьк п1узарар юзурна, лагьана:
- KaпI ийидай вахтни мукьвал жезва. Дадаш стха, ви мурад-метлеб вуч ят1а лагь, чунни хъфин.
Дадашан чина амай са т1имил рангарни ат1ана, адаз гьайиф хьана. «Са т1имил йисар идалай вилик, — фикирна ада, — куьчейра катзавай аял тир, жегьил хьана, мехъер авуна, к1валин, хзандин иеси хьана, къе эхиримжи весияр лугьузваи гила зун рекьида», — вилериз нагъв хъиткьинна, фикирна ада ва, чин фекьидихъ элкъуьрна, лагьана:
- Я малла Мегьамед-Эфенди, мад квез чизва хьи, зун къе кьуьзуь къуьрен ериндиз атанва. Зи са к1вач к1вале, са к1вач сура ава.Къе рекьидат1ани чидач, пака рекьидат1ани. ГьакI хьайила, заз жувал чан аламаз жуван сур-кьул, веси-сала лугьуз к1анзава.
- Ам хъсан кар я, — лагьана фекьиди, — гьар са бенде мусурмандиз важиб кар я.
- Гьак1 я ман, ийидай кар жувал чан аламаз авун хъсан я, — лагьана Гуьлмегьамедани.
- Ак1 хьайила. — лагьана Дадаша, — за квез лугьуда, куьне кхьихь.
- Я стхаяр, — лагьана мад Дадаша, —квез гьик1 меслят аквазва? Ахьтин еке весияр завай лугьуз жедач, зун кесиб тушт1ани девлетлуни туш, захъ еке хзан гала...
Я к1вал къени хьай кас, — лагьана, гаф ат1ана фекьиди, — садакьадин т1имил-гзаф жедайди яни?! Мад гьа адет тирвал, я ашдин, я як1ун садакьа гуда ман; гьанал алай жуван сур-кьулуниз са т1имил пай хкудда. Аллагьдиз шукур, хуьрни са акьван екеди туш.
- Де ак1 ят1а, — лагьана Дадаша, — гьа ашдин садакьа гурай хуьруьз, сур-кьул ат1айбурун, сур хвейибурун гьакьарни гурай.
- Хъсан я, кхьена, — лагьана фекьиди, — мад маса метлеб вахъ авани?
- Мад маса метлеб авач, чан малла Мегьамед-Эфенди, ваз аллагьди къуват гуй, ви балайриз агъзур йисар гуй, - лагьана, Дадаша гзаф разивилер къалурна.
Фекьини Гуьлмегьамед, «сагърай, ваз аллагьди регьимрай» лагьана, хъфена.
Дадашан фикирар квахьна. Ам, пиян хьайиди хьиз, вич вичелай алатна, ада, анжах «ваз шукур хьуй, я ребби» лугьуз, угь ийиз хьана.
Рагъ ак1из са кьвед-пуд к1валерин мензил амай. Хуьруьн кьуд патахъай халкьар к1валахрилай хквезвай. Фекьидини миск1индилай, «аллагьу экбер, аллагьу экбер!» лагьана гьарайна, азан гана.
Дадашан пакамахъ к1валахал фенвай кьве хвани ч1ехи хцин свас хтана. Къариди хьайи агьвалат вири абуруз ихтилатна. Хзанриз идалай кьулухъ Дадашан кьиникь мукьвал хьанвайди чир хьана, гзаф хажалат хьана, абуру адаз гьуьрметар ийиз, недай-хъвадай теклиф ийиз хьана...
III
И аямрилай са кьадар вахтар алатна. Дадашан гьалар хъсан хьанач.
Мекьи rap аваз, куьлуь чиг къвазвай зулун югъ тир. Дагъдии кьилерия циф янавай, са тIимил вахтар адалай вилик къацу хьана тарарал, ат1ласди хьиз, нур гузвай пешер, гила хъипи хьана, к1вахьзавай. Ч1урара авай малар, балк1анар мекьивиляй векь нен тийиз, тум илисна, акъвазнавай. Гьа ихьтин са юкъуз Дадашан гьалар лап ч1ур хьана, садлагьана вилер лацу хьана, къавуз яна. Са-кьве сятдин къене ам куьтягь хьана. Хзанрия гуьгьуьлар хана, рик1ер т1ар хьана.
Ам кьиникьик кваз хзанрин вилик кафан къачун, сур-кьул ат1удайбуруз гьакъи гун, фекьи-фахра рази авун, хемис садакьа-игьсан хьтин, шариатдин къанунар акъвазна. Вири крариз такьат лазим тир, амма хзанрихъ ихьтин такьат авачир.
Кафан гьа чпин къунши алишверишчи Къадиравай къачуна: сур-кьул ат1айбуруз, фекьи-фахрадиз ва масабуруз герек пулни, са ва-ц1уд къалди вахкуда лагьана, минетдалди идавай-адавай къачуна. Вири рази авуна, хемисарни хкатна, хзанар са т1имил секин хьана.
Секин хьана... Амма гьик1 секин хьана? Арадай кьве югъни фенач, алишверишчи Къадира вичи гайи кафандин къимет ва бурж вугай пул элкъуьр хъувурай лугьуз хабар агакьарна.
Чара ат1ана. Пул гьинай хкин? КIвале маса гудай зат1ни авач, техил гьич недайдини бегьем жедач. Вуч ийида?
Хзанар няниз к1вале ацукьна, «чна вуч ийин» лугьуз и месэладикай рахазвай. Свас гъанвай ч1ехи хва Жафера пара хиялар авуна, юк1вар-чип1ер яна, эхир лагьана:
Маса чара авач, хзанар, гъенел алай кал гана, буржар вахкана кIанда.
- Я чан хва, — лагьана дидеди, — кал гайила, чун квелди дуланмиш хьурай, бес чаз са жими-журу, нек, къатух к1андачни?
- Хьайит1а, гзаф зат1ар к1анда, диде, бес, вучда, чарадан буржуник акъвазиз жеч хьи?! Эгер чак идалай кьулухъ такьат акат хъувурт1а, мад къачун хъийида чна, - лагьана Жафера:
Хзанар рази туширт1ани, Жафер кал маса гуз гьазур хьана.
Жафера кал маса гузва лагьай ван хуьруьз тадиз чк1ана. И ван алишверишчи Къадирахъни галукьна.
«Гьан, — фикирна Къадира, — адал зи бурж алазвайди я; кал, са гьилле туьк1уьрна, ужуз хьтин къиметдай жуваз къахчуна к1анда».
Пака юкъуз нянихъди Къадир, хушракан хьиз юзаз-юзаз атана, куьчедал алай Жаферан къвалав ацукьна. Жуьреба- жуьре ихтилатар ийиз-ийиз, нубат калел гъана ва, хъуьтуьлвилелди хьиз, лагьана:
- На кал маса гузва лугьуз ван хьанвай заз, къунши, ам дуьз яни?
- Эхь, Къадир, бес за вучда, еке буржар хьанва, абур вахкана к1анда, захъ пул авач, — лагьана Жафера.
- На, къунши, — лагьана Къадира, — ам гуз хьайит1а, заз це, заз кал к1анзава, масада гудай къимет ваз зани гуда.
Жафер, Къадиравай бурж кьуникди, адан хатурдик акатнавай. Гьак1 хьайила, кал адаз гун меслят хьана, са гьалда рахунар-зат1ар хьана, кал ада къачуна, ластик валчагъдин къултухдай акъудна амай пулни вахкана.
Гьа пака юкъуз няниз нехирдай кал Жаферан гьаятдиз ваъ, Къадиран гьаятдиз хъфена. Фекьиди калин кагъаз авуна, ам вичин дафтардиз яна.
Жаферавай калихъ къахчур пуларни харжна куьтягь хьана. Дадаш кьена хейлин вахтар алатна, амма веси гьеле гуз хьанвачир. Ашар авун, веси гун зарафатар тирни кьван? Вад-ругуд виш нефес авай хуьруьз дуьгуьдин ашар гана к1анзавай. Идан патахъай агъа к1ан вад-ругуд рипе дуьгуь, са пут кьван гъери, гьак1 як, маса зат1ар лазим тир.
Садакьаяр гана к1анда лугьуз к1вале рахунар хьайиди хьиз, къеце-хуьрени рахунар хьана. Са бязи хийир так1ан хьтинбур хъуьренни ийиз хьана: «Буба кьена гьикьван вахт хьанватIа аку, гилани садакьа ганвач, чеб гьа кьил алаз куьчедизни экъеч1да, регъуьдач».
Дадашан хзанриз девлетлу Мусадин ник1ик кк1анвай кьве рипе къуьл фидай са ник авай. Абуруз бубадилай гьалтай са бубат къиметлу зат1ни гьа им тир. Гьардаз пуд-кьуд рипе тум фидай маса кьве никни авай, амма абур шимера-ц1арара авай магьсул тагудай пис чкаяр тир. Девлетлу Муса ник къачуз к1анз куз-хъукъваз акъвазнавай. «Садакьа гудай такьат абуруз авач, — фикир авуна ада,—ник маса гуниз абур гьик1 хьайит1ани мажбур жеда. Гьар гьилледалди ам гуз туна, къачуна к1анда». Гьа и фикирдалди ада, са патахъай, «Жафера садакьа гузвачни?" лугьуз, халкьдин арада рахунар тваз ва, муькуь патахъайни, ник гуз тун патал Жаферал вичин итимар гьалдариз хьана. Жафер ник маса гунал рази хьанач. Гъиле авай яцар гана садакьа гуз башламишна. Са кьадар зат1ар къачунни авуна. Садакьа гуз башламишайла, гьакьван кьведални бегьем те- жез хьана. Мад хьанач, чара ат1ана, садакьа гун кьулухъ акъвазарна, къачур зат1арни пуч жез башламишна.
Са юкъуз Жафер куьчедай хкведайла, «ат1а бармак кьамал алайди аку, гилани бубадин садакьа гуз хьанвач» лагьана, дишегьлийрин арадай ван хьана адаз. И ван галукьзамаз, адан чин яру-ц1ару хьана, адавай кьил винелди хкаж хъийиз хьанач. «К1валер-къарни гуда, и бурж за зи хиве тадач!» — лагьана, ам к1вализ хтана.
Мусадин итимар мад гьавалат хьана. Гьар жуьредалди Жафер рекьяй акъудна, ник гуз туна. Мусадини ник къачуна, алай ат1унар алудна, вичин ник1ик акадарна.
Идазни фекьиди кагъаз авуна, имни вичин дафтардиз яна.
Муса хьиз масабурни, чпиз са зат1 гьатдат1а акваз, кьейи жендекдал пехъер алт1ушдай хьиз, Жаферал алт1ушна.
IV
Гатфарин эвел йикъар тир. Яваш-яваш вац1ар, булахар ахъа жезвай, живер ц1развай, хуьруьн куьчеяр ва дагъдин ценерив гвай гуьне патар, живедикай хкатна, ч1улав жезвай.
Алахьай са югъ тир. Жаферан къаварал гап1ал-гап1ал итимри, аялри, к1вачер кучудна, рухварал ацукьна, ашар незвай. Ибурукай сада ашдии винел алай як, гишин жанавурди хьиз, эцяна къачудай, сада сив, чанта хьиз, ашдив ац1урдай, садбуру къапара амукьай аш гинерик ва фитедин патарик кутадай.
Садбур къарагъна хъфейла, абурун чка масадбуру кьан хъийидай. Гьаятдиз эвич1дай гуьт1уь гурарай садбур винелди акьахиз, садбур эвич1дай. Хуьруьн вилик-кьилик квайбуру кьилди к1вале ацукьна незвай.
Гьа ик1, Жафер, бубадин садакьани гана, секин хьана.
Са гьакъи абуру гьик1 хьайит1ани гуда. Са къад-яхц1ур рипе техил хвена к1анда, къведай йисуз къуьлуьхъ вуч хьайит1ани маса къачуз жеда.
- За ам гьиниз харжда кьван?!—жаваб гана папа,—-А гъавурдик зунни ква гьа!
- Ваз аквазвани, Мусади, вичиз кьве виш рипе къуьлуьн чкаяр аваз-аваз, мад ник къачуна. Чаз гьадалай чил гзаф авач хьи, чнани са кьве ник къачуна к1анда. Авай ц1увад-къад мал вуч я, акьванбур авачир кесибни авач: са т1имил лапагар къачуна к1анда. Жуван киц1ик квачирбурухъ кьве виш, пуд виш лапаг ава.
Гад алукьна. Ракъини ц1у хьиз кудай. Кьве вацра кьван я марф, я яд такунвай чилер, магьсулар, векьер-кьалар яру хьана кана, кьурана акъвазнавай. Ч1ур алай чкадал кам вегьейла, ширх-ширх ийиз, кьурай векьер кук1вар жедай. Халкьди чпихъ авай гьарнал са кьал алаз кьуранвай ник1ин к1усарай магьсулар к1ват1 хъийизвай. Гзафбуруз мукалдалди гуьдай зат1 авачир, абуру дергесдалди язавай. Халкьдин кефияр ч1уру тир.
Амма фекьи и кардик шад хьанвай, адаз вирида чпиз хьайи т1имил-шимилдакай гьакьар гъизвай. Жафера вичел алай бурж хкидат1а лугьуз, фекьидин вил алай. Йигарар-зат1арни гатана куьтягь хьана. Жаферакай хабар-тер хьанач.
Са юкъуз фекьи, нисинин куп1униз мукьва хьанвайла хьиз, теспягь ч1угваз, миск1индин вилик ацукьнавай. Ам акурла, Жафер, фекьидиз салам гана, адан къвалав ацукьна.
- Малла Мегьамед-Эфенди халу, — лагьана ада,—за бурж хканач лагьана, вун закай бейкеф хьана жеди...
- Ваъ, — лагьана фекьиди, — акьван кар авач, са-кьве вацра недай кьван техил захъ ава, анжах адалай кьулухъ зазни авач.
- Валлагь, —лагьана Жафера,—заз ц1и гатай хтай са т1имилни авач. Са рипе къуьл зал Алирзадиндини ала. Гьадавни вахкуз хьанвач. Заз Барзадик квай ник гуз к1анзава. Буржарни вахкана к1анда, жуваз недай техилдин къайгъуни авуна к1анда.
Ник1ин гаф Жаферан сивяй акъатнамаз, фекьиди теспягьар акъвазарна, кьил хкажна, шуьк1уь рацIамар агудна, япундин вилер хьтин гуьтIуь вилер Жаферал туьк1уьрна, лагьана:
- Ник гудани, я чан хва?.. Маса са гуз жедай хьтин затI авачни? Гила гъилевай ник акъуд жедани? —«Агьан, - фикирна вичи, - гила заз ник гьатда».
- Бес вучда, маса гудай зат1 авач. Са дуьгве ама, амни чна гъуьлуьк квай вахав вахкудайвал хьана. Маса чара амач.
- Гьак1 я ман, ник1ер, чан сагъ хьайила, къазанмиш хъжедай зат1ар я. Жув кашай акъудна к1анда, — кухтун хъувуна фекьиди.
- ГьакI я, — лагьана Жаферани.
- Ваз ник къачудай хьтин кас авани?
- Валлагь, фицакьра вини Мегьтидиз ихтилат авунай за, ихтилатриз килигайла, адаз к1анзавай гьал аквада...
- Валлагь, чан хва, — лагьана фекьиди,— зун на ник гунал рази туш. Гила вуна чара авачиз гузва кьван, за вуч лугьун, амма, чан хва, вуна мадни меслятар ая, ник гудайвал хьайит1а, заз хабар це, зазни бегьем мулкар авач; масада гайи къимет зани гуда ваз, сад-кьве рипе за артухни гуда. Мад зун ваз гьамиша герек къведай итим я.
- Хъсан я ман, — лагьана Жафера, — ник гуз хьайит1а, ваз к1амаз масадаз за гудач.
Анлай кьулухъ са шумуд югъ алатна. Фекьи вил алаз акъвазна. Са юкъуз, фекьи вичин к1вале ацукьнавайла, Жафер гьаниз атана акъатна. Вичиз низ гуз к1анзава лагьана, хабар гана. Фекьиди ацукьарна вичин патав, чай эцигиз туна, самовар, фу-къафун гъана вилик эцигна, кьведани, чай хъваз-хъваз, ихтилатар авуна. Инал абуру ник1ин савдани куьтягьна.
Са тIимил йикъарилай ник1ин кагъаз кхьена, шагьидрини къулар ч1угуна, мягькемдиз муьгьуьр эцигна, фекьидин дафтардиз яна.
Амма ник маса гуни Жафер дарвиляй акъуднач, адаз гатфаралди недай техилни бес хьанач; гила адаз гудай зат1ни амач. Амай са ник1ин к1усни гана виже къведачир: ада ам хатурдай масабурун малар къачуна цанвай.
«Гила, — фикир авуна Жафера,— чаз маса чара амач, патал тефейтIа, кьил хуьз жедач. Жувни Сефер патал экъеч1на, кар-кеспи авуна к1анда».
Къайи зулар, мекьи хъуьт1ер атана алатна...
Гатфарин сифте йикъар тир; яваш-яваш къацу векьер, цуьквер акъатзавай, таму-тара мад пешер ахъайиз мукьвал хьанвай; къушар яваш-яваш к1ват1 хъжезвай, вац1ари-к1амари амай-амачир живедин кьалу ятар тухуз гьерекатзавай.
Няниз к1вале меслятар авуна, амай т1имил техилдин са паюникай фу чрана, гьебейра туна, Сефера вичин шаламриз кук1валар хъияна, рекьиз лазим зат1арин къайгъу авуна.
Экв жез-тежез, цавун к1ан лацу хьуник кваз, къуьне гьебеяр аваз, кьведни к1валяй экъеч1на, хзанриз сагърай лагьана, рекье гьатна. Са пара рекьиз фейила, Жафера к1уртунин хилевди пелекай к1вахьзавай гьекь михьна, кьилел алай хъицикьдин еке бармак хут1унна гъиле кьуна, хъуьрена хьиз, Сефераз лагьана:
- Сефер стха, ветегадал жув хвена к1анда гьа... Жуван къайгъу тавурт1а, итим пуд къайни акъатдач.
- Къайгъу авач,— лагьана Сефера, — гьа вирибуру авурди чнани ийида ман.
Жуьреба-жуьре ихтилатар ийиз-ийиз, сифте к1вачи-к1вачи, ахпа фургъунда аваз фена, абур ветегадив агакьна.
И кьил, а кьил авачир, яргъи, гьяркьуь, вили гьуьл, адан винел къекъвезвай зквер авай пароходар, гьуьлуьн къерехдай фенвай ракьун рекьер, ина эцигнавай яргъи казармаяр, къерехрив акъвазнавай гъвеч1и луьтквеяр, гьуьлуьн яха тирвал эк1я хьанвай яргъи, гьяркьуь чилер, юкьвал кьван це аваз к1валахзавай рабочияр — сифте сефер яз абуруз акуна.
А вядеда Тагъиеван ветегадал к1валах авун, адан казармайра яшамиш хьунухь зарафат тушир. Са суьруь инсанар са казармада авай; вири кьац1ана, чиркин хьана, нет акьалтна жедай. Казарма михьдачир, гьамиша кьацIана, ни ацалтна жедай. Инсанар, малар хьиз, сад-садал гьалтна къаткидай. Йиф атайла, казармада «чарах-чарах» къачуна чухунин ван гьатдай. Кьиникьарни т1имил жедачир; йикъа сад тухуз къумадик кучуддай. И зегьметдин къене кьве стхади варзни зуралай виниз. к1валахна. Вири зегьметриз дурум гана.
Ветега чк1айдалай кьулухъ, Жафераз Сеферахъ галаз санал рекье гьатиз к1ан хьана. Амма Сефер рази хьанач, ада лагьана:
- Вун ахлад, стха, к1валевайбур гишила ава, ма им заз атай пул, — лагьана, ада, жибиндай акъудна, пул вахкана,— хзанризни гзаф саламар-дуьаяр лагь.
- Бес вун? — тажубвилелди хабар кьуна Жафера.
- Зун акъвазда. Чи старшиди заз къаравулвилин чка гуда лагьана хиве кьунва. За аниз хтана ийидай са зат1ни авач, к1валени дарвал аваз хьайила, са гзаф залан к1валах туш, зун ина акъвазда.
Жаферан юлдашар хъфизвай, адак тади квай. Ам хъша лугьуз стхадал гзаф алахъна. Эхир Сефер хквен тийирди чир хьайила, ада пул къачуна ва к1анивилелди лагьана:
- Я стха, мад ваз акъвазиз к1анзава кьван, за вуч ийин.. Килиг гьа, жув хуьх! Ваз харжилух амач жеди, ма, и манатни ваз амукьрай, — лагьана, Сеферав са манат вахкана.
Сада садан гъилер кьуна, сагърай лагьана, Жафер рекье гьатна, Сеферни казармадиз хтана.
«Чан стха Жафер,— фикир авуна Сефера,— яраб заз хквез к1андачир жал?! Хуьре ацукьна жуван кар-кеспи тавуна, зи гьуьлуьн къерехда авай къумара вуч авай?!..»
V
Гьа ик1, ветегадал чеб-чпивай чара хьайидалай кьулухъ, са- кьве сеферда Сефера мад пул рахкурна; кагъазар мукьвал- мукьвал рахкуриз жедачир: кхьидай кас жагъидачир. Са сеферда вич хтана. Жаферани гьадалай кьулухъ садан ц1ийиз эцигзавай к1валерал к1валахна, садра садаз къиметдалди там хвена ва маса куьлуь кIвалахарна, сад-кьве кепек къазанмишна.
Гьамиша буржара ва дарвиле яшамиш жез хьана. Са-кьве йисалай дидени кьена. Диде кьейила, Сеферни хтана.
Диде кьейидалай кьулухъ, Сефера кьуд-вад йисуз Жафераз пул рахкуриз хьана. Эхиримжи сеферда Сеферан кагъаз Бакудай хтана. Садра пулни хтана. Им революциядин гьарай-эвер авай йисар тир. И вахтарилай кьулухъ Сефералай я кагъаз хтанач, я пул, я ам вич.
Жафер гзаф вил алаз акъвазна, амма стхадикай гьич са хабарни хьанач. Жафера гьар йисуз ветегайрал физ, маса к1валахрал машгъул жез, вичин хзан дуланмишарзавай.
Варз алатиз — варз, йис алатиз — йис къвез, уьмуьрар фена. Я Жафераз Сеферакай, я Сефераз Жаферакай хабар хьун хъувунач.
Сеферан эхиримжи кагъаздилай кьулухъ ц1икьвед йис алатнавай. И йисарин къене Жаферан уьмуьрда гзаф дегишвилер хьана, адан хуьрни кваз михьиз дегиш хьана. Жафер гила виликан Жафер яз амачир, ам гила колхоздин бригадир Жафер тир.
Гатун югъ тир. Жафер няниз вичин хзанарни галаз виликан вичин буба къаткай чарпайдал, ц1арарин рух эк1яна, ацукьнавай. Абур, чай хъвана, фу т1уьна, секин хьанвай. Гъвеч1и аялар, руфунар цавал авуна, ярх хьана, къугъвазвай. Вацра, элкъвей тIанурди хьиз, цавун к1аникай хкатна, михьиз дагълар-дереяр
ишигълаван авунвай.
Хуьр-к1вал яваш-яваш къаткиз гьазур жезвай: гзафбур къаварал, айванрал ва чардахрал къатканвай. Жаферни ахварин хиялдиз физвай, ам къе гзаф к1валахна инжиклу хьанвай. Са арадилай къапудихъай:
- Жафер! - лагьана, эверай ван акъатна:
- Гьай! Вуж я? — лагьана, ам к1вачел акьалтна ва, калушар к1вачел алук1на, къапудал экъеч1на.
- Мугьман кьабулдани? — хабар кьуна сада.
- Вучиз кьабулдач, ша, стха, илиф,— лагьана, Жафер гурарай виниз мугьман галаз хтана.
- Саламалейкум!—лагьана, мугьман чарпайдив мукьва хьана. Лампадин экв чина гьатайла, Жаферан папаз ам гьасятда чир хьана, к1вачел акьалтна гьарайна:
- Вув...в!!! Я Сефер, им вун туш?!
Жафер тадиз вилик фена, адан чиниз килигна.
- Яда Сефер, вуна чирвал вучиз гудач?!—лагьана, стхаяр къужахра гьатна. Хейлин вахтара хуш-беш авурдалай кьулухъ, Жаферан папа чай, фу-къафун гъана, вилик эцигна.
Сефер эвелдай аялрихъ галаз къугъвана, ахпа ада чемодандай акъудна абуруз ширинлухар, савкьватар гана.
Сефер, дугъриданни, чир жезмачир, ам фидайла чуру-спел авачир жегьил гада тир; гила адаз чуру-спел атанвай, ацукьун- къарагъун михьиз дегиш хьанвай, хъсан партал-чекме алай.
Аялар ксана, ибур чай хъваз, ихтилатар ийиз ацукьна. Жаферахъни адан паб Мислиматахъ галай ахвар квахьна.
- Я стха, икьван гагьди са кагъаз кьванни кхьидачирни? — лагьана Жафера. — Зун садра Бакудизни фенай, вун ана амачир; чи вил михьиз вахъай ат1анвай. Бес вун гьинвай-гьинвачир?
- Уьмуьр я ман, стха, — лагьана Сефера.— Зун, Бакудай квез кагъаз кхьейдалай кьулухъ, гзаф чкайра хьана. Гьа вахтунда революция башламишна, хозяинривай фабрикар, заводар, нафт1адин мяденар фялейри къахчуна. Гьадалай кьулухъ ингилисар атана дяве башламишуник кваз, амай фялейрин арада аваз зунни, тфенг къачуна, ингилисрихъ галаз дяведиз фена... Са сеферда ахьтин ягъунра чун гьатна хьи, са паяр кьена, телеф хьана, са паяр чан аламаз чилик акатна, зални хер хьана...
- Ва...а, я стха, — гьайиф ч1угвазвай Жафера.
Ц1ай яваш хьайила, - давамарна Сефера, - чун атана носилкайралди к1ват1 хъувуна. Зун азарханадиз тухвана, пуд варз кьван ана къаткана. Михьиз беден дак1уна, нерин хьана акъвазна. Алай чкадилай юзаз тежез, зун гзаф вахтунда азарлу хьана.
- Вув...в! — Мислиматалай зурзунар алахьна. — Зи рикI михьиз ч1ур жезва.
Ахпа кьве йис кьван зун ял ядай лагерда хьана, ана са- гъар хъувуна. Сагъ хъхьайдалай кьулухъ, зун маса юлдашрихъ галаз санал Закаспидиз фена, ирид йисуз гьана хьана, т1имил- т1имил парча храдай карханайрани к1валахна. Са гзаф вахтара чна ракьун рекьел к1валахна. Квез чични, гьанра авай вири к1валахрикай дадмишна. Эхир зун элкъвена Бакудиз хтана. Гила пуд йис я за Ленинан т1варунихъ галай, виликан Тагъиеван, парча храдай фабрикада к1валахзава; исятда зун уст1ар я.
- На мехъер-зат1 авуначни жуваз? — хабар кьуна Жафера.
Гила са-кьве йис кьван я. Папани фабрикада к1валахзава. Заз са варз муьгьлет хьуниз килигна, зун квел кьил ч1угваз хтана; папаз муьгьлет авачир, авайт1а, гьамни хкидай за. Квез салам-дуьаяр твах лагьайди я.
Ибуру ихтилатар ийиз-ийиз, варз цавун кьулаз хкаж хьана, вичин хъипи экв ибур ацукьнавай чарпайдални вегьена., Кьуд пад секин тир. Ван-сес авачир. Хуьруьн к1аникай авахьзавай вац1у, гьамиша хьиз, гилани журжур къачуна ван ийизвай, тамун къерехривай тип1ери ва ч1улав нуьк1вери ара ат1уз- ара ат1уз манияр язавай.
Куьне вуч кеспияр ийизва, виликди хьиз кесписуз амани, тахьайт1а?.. - лагьана, Сефера хабар кьуна.
- Зун колхоздин бригадир я, стха, — лагьана Жафера. — Кеспидин тум-кьил авач. Зани Мислимата кьведани колхозда к1валахзава. А вилик ваз акур хьтин крар гила амач.
- Квез колхозар-зат1арни хьанва ман? — хабар кьуна Сефера.
- Колхоз чаз лап зурбади хьанва.
- Фадлай хьанвайди яни?
- Эхь, гила кьве йис я.
- На колхоз жедалди вуч кеспияр авуна?
- Зун, стха, гзаф дарвилера гьатна. Гьар йисуз ветегадал физ, ракьун рекьерал к1валахиз, к1валерал фялевал ийиз, са уьзуькъара гьалда дуланмиш хьана. Са йисуз зун ветегадилай хтайла, пачагь гадарна, фялейри чпин пачагьлугъ эцигна лугьуз, ван авай. Са кьадар вахтар алатна. И ван йикъалай-къуз гзаф чик1из хьана, гьеле бязибуру пачагь яна кьеналда лугьудай сесерни акъудиз хьана.
Са юкъуз девлетлуяр, агьвал квайбур, кьуьзуьбур к1ват1 хьана, лап яргъалди азарнар гана, халкь миск1индиз к1ват1на. Имамди кьве кьил кап1 авурдалай кьулухъ, фекьиди: «Пачагь гадарун тапарар я, ахьтин гафар ийимир, хуьруьнбур, куьн аллагьдин рекье аси жеда. Пачагьдин гьуьндуьрвал аллагьди вичи ганвайди я», — лугьуз, вязер авуна. Ахпа арабдалди дуьаяр к1елна, чавни «амин» лугьуз туна.
- Абуру ак1 вучиз ийизвай? — хабар кьуна Сефера.
- Ништа, к1вал къени хьайиди, анай нин кьил акъатда, — давам хъувуна Жафера. — Са кьадар вахтар алатна, халкьар миск1индиз тухуз, кп1ар, дуьаяр ийиз башламишна. Ахпа туьрквер атана.
Гьим вуж, гьим вуж туш кьил акъатзамачир. Гьарда вичиз к1андай кар ийидай, гьарма вич-вичиз агъа тир. Са кьадар вахтарилай гьал мад дегиш хьана. Деникинан кьушунар атана. Халкь деникинчийрал къарагъна, дяве авуна. Лезгияр Дербент къачуз фейила, са шумуд юкъуз зунни Жалгъан дагъда хьана. Ягъунра текьена са т1имил къакъатна. Ахпа большевикар гъалиб хьана. Халкьди абур кесибрин пад я лугьудай. Ништа, анай нин кьил акъатрай. Хуьруьн вилик-кьилик квайбуру, кавха-межевирди, «абур кафирар я, дин-иман авайбур туш» лугьуз, ихтилатар ийидай. Чунни гьабурун ч1алахъ жедай.
Абур атана т1имил вахтар хьана, авай къанунар-законар дегишарна, фекьи-судуяр, кавхаяр къерех авуна, хуьрера Советар лугьуз кесибрикай кавхаяр хьана. Ханар-беглерин чилер вахчуна халкьдиз гана. Са йисуз зунни Советдин членвилиз хкяна. Фекьияр, судуяр, кавхаяр, девлетлуяр инра тунач.
Икьван крар хьанайт1ани, чаз са регьятвал хьаначир. Чи хуьре мулкар, малар — вири гьа фекьийривни девлетлуйрив гумай. Чун дарвиле дуланмиш жезвай...
Вахтар фена. Хуьре к1елдай чкаяр ахъайна, халкьди к1елна, сиясат чирна. Ахпа чунни яваш-яваш гъавурда гьатиз башламишна.
Гьадалай кьулухъ чна кулакар, фекьияр чуькьвена, абурал къати гьужумна. Гзаф зегьметар, жафаяр ч1угуна, хуьре колхоз тешкил хьана. Виликди Мусайри, малла Мегьамед-Эфендийри,. Къадирри къакъудай чилер, мулкар исятда чи колхоздинбур хьанва. Абур чебни ина герек чкайрив агакьарна. Хуьр а ваз акурвал амач, пака чун тамашда.
- Ц1и заз кьве вишни пудкъад, Мислиматаз вишни ц1икьвед зегьметдин йикъар ава. Вири колхозчийриз гьак1 я. Гьар са йикъаз чаз агъа к1ан кьуд манат гьакъи гуда.
Жафера къарагъна чпин книжкаяр къалурна. Хъуьрена хьиз, вичиз к1елиз-кхьизни чир хьанва, лагьана.
- Де ихтилатар бес я, куьн галатнавай итимар я, са вил ахвар ая, — лагьана Мислимата.
- Де ак1 ят1а, — лагьана Жафера,— чаз к1вале чими жеда, чи месер гьа инал вегь.
Мислимата чарпайдал месер эк1яна, вич, анрал алай зат1ар къахчуна, к1вализ хъфена.
Жаферни Сефер къаткана. Сефер ихтилатривай тух жезвачир.
- Мад вуч крар хьана, на лагь ман,— т1алабна Жаферавай стхади.
- А... крар гзаф хьанва, лап хъсан хьанва. За пака ваз къалурда...
Шумуд йисан идалай вилик азарлу буба Дадаш къаткана вичин веси-сала лагьай, жанавуррал хеб тапшурмишай чарпайдал кьве стхани къаткана, ахварал фена. Фири нек хьтин, алахьай гатун йифен цава авай элкъвей гимишдин ранг алай варз абуруз килигзавай. Явашдиз гьерекатзавай гарун эсерди, абурун чинрихъ вичин хъуьтуьл лепеяр галукьариз, ксанвай стхаяр мадни к1евиз, ширинз сустарзавай…
