Мир - вашему дому, покой - вашей душе!
ГАЗЕТ
Гатфарин эвел кьилер тир. Са тIимил вахтар идалай вилик лацу хьана живедик къаткай дар чухуррин арайрай авахьзавай кIамар, «ву... в... у...» къачуна, пехъи кулакри живедин цIверекIар руг хьиз цавара къекъуьрай, чан алай махлукьдикай хабар-тер амачир, кьилел гьамиша чIулав цифери лепе гузвай дагълар ачух хьанвай.
ХъуьтIуьн са шумуд вацран къене вичин чими нурар чуьнуьхай ракъини гила а нурар, гул-гул хьана, чилерал, дагъларал вегьенвай. Гьар патахъай кIамар, вацIар гьерекатдалди авахьиз, «жур-жур» мани язавай. Дагъдин ценер, жив нез-нез, кукIварал кьван акъатзавай. Шим квай гуьнеяр ялав акъахна физ кьуразвай.
Са шумуд вацран къене залан кIуртарин, кавалрин къене яшамиш хьайи хуьруьн халкьдин кефияр ачух хьанвай. Абур рагъ гвай цлан кIанера ацукьнавай.
...Хуьруьн вилик квай гуьнедай, балкIандин виликай кьуна, са кас къвез аквазвай. Мегьти ацукьнавай чкадилай гьар пата вил экъуьрдайди тир. Адаз гьар патай жуьреба-жуьре крар ва затIар аквадай. Гьавадин аламатрихъ галазни ам таниш тир, цифералди адаз марфар къун, алахьун ва маса крар чир жедай. Адан 75 йис яш хьанвай. Ам вичин уьмуьрдин гзаф вахт чуьлда акъудай кас тир. Чуьлдихъ, гьавадихъ, гьайванрихъ галаз ам таниш тир. Садлагьана Мегьтиди яргъи спелрин кIаникай кьелечI пIузарар югъурна:
- Квез атIа гуьнедикай къвезвайди аквазвани,. гадаяр?
- Чи фикирдал, ам почтальон я.
- Туш, я стха, почтальон къведай вахт хьанвач—лагьана Сефербега,—ништа, ам киркиви Мислим яни, вуж ятIа?
-Тамаш садра, туьлек авур каци пайгъамбарвал ийизва, вичин гьуьжет квачир кар тадач,—лугьуз, жегьилри яваш- яваш чпиз хъуьруьнарзавай.
Сефербегаз абуру «туьлек авур кац», ада вичин чуруяр, спелар мукIратIдалди кьуниз, кьилни твана какадин хъире хьиз авуниз ва вичин яцIу ягълуди кьунвай кlypт гадаруниз килигна лугьузвайди тир. Дугъриданни Сефербег вичин виликан гьалдиз килигайла, гила гъариба са шикилда авай.
- Де, акван чна туштIа,—лагьана, Сефербега вичин гаф тикрар хъувуна.
Почтальон къвез-къвез мукьув агакьна, чир жез башламишна.
- Яда, кIулац, на ам почтальон туш лугьудачирни?
- Ништа, кIвал къени хьайиди, а хизан текьейдан къекъуьнар Мислиман къекъуьнар хьиз аквадай кьван.
Гила ада газетар-затIар гъида, акван вуч хабарар гватIа, —лагьана, жегьил Гьасан шад хьана.
«ЦIийи дуьнья» гъизвайди я гьа,—лагьана, Къиримакни шадвал акатна.
ТупIал фекьи Дадаш цлан кIанив гвай кIарасдин кьилел са шумуд агъсакъални галаз хкатна хьиз ацукьнавай. Ада вичин михьиз рехи хьэнвай яргъи чIарар алай кьилелай бармак хутIунна ва адан чичIерик квай кьал-кьул хкудзавай. Вич гьадал ва вичин къваларив гвайбурал машгъул хьанвайди хьиз къалуриз, ада жегьилрин ихтилатриз, кисна хьиз, яб гузвай. Са арадилай ада вичин патав гвай Алимерданан къвала гъил эцяна:
- Килиг, килиг, ибурун тангъах аку, алай гьал аку... Ибурукайни газет кIелдайбур хьайи замана я ман!
- Мад вучда, замана гьахьтин чалкечирринди хьанва, малла Дадаш,—лагьана, Къурбана кьил элкъуьрна.
- Я хизан сагъ хьайибур, квез абуру лезги чIалалди акъатзавай газет кIелуналди аламатар ийидай хьиз яни... Абурун чан гила тапарар, фитнеяр гваз акъатрай тIун,—лугьуз, Мисрини рахшанддик кутуна.
- Ви гадани гьахьтин крарин гуьгъуьна гьатнавалда, мирес Къурбан,—лагьана Мисриди, Къурбанахъ чин элкъуьрна,
Кьурбана, вичин чиниз хъуьтуьлвилин лишан гъана хьиз, жаваб элкъуьр хъувуна.
- Валлагь, Мисри, зазни ахьтин ванер хьанай, чидач, за вичивай хабар кьурла, «тапарар я, абур инсанрин гафар я" лугьуда, мад заз акур кар авач.
- Ахьтинбурун гуьгъуьна твамир на ам, хуьруьнви, ам эхир авай кар туш.
- Ваъ, я стха, валлагь за ам, ахьтин кар аваз хьана хьайитIа, чIарчIелай дугурда.
- Чи Гьамид акунани ваз? Килиг, хуьдай кьегьалди гьакI хуьдайди я.
- Абурун дуван, аллагь вич къази хьайила, ахпа жеда,— лагьана, малла Дадаша вичин чурудай гъил чIугуна.
Почтальон Айдемир, салам гана, балкIандилай эвичIна, инал алай кьуд-вад касдив газетар вахкана, вич хуьруьн советдин канцеляриядиз физвай.
Гьа и арада Аслан атана акъатна, ада вичин газетни вахчуна. Аслан газетдин мухбир тир.
Ам хуьре тухузвай кIвалахрик ва хуьруьн майишат социалист къайдайрал туькIуьр хъувунин кардик активдаказ экечIнавай кIвенкIвечийрикай сад тиртIани, халкьдиз ам мухбир тирди чидачир. Аслана, газет вахчуна, ам жегьилриз кIелзавай.
- Я Аслан, инрихъ экъечI, газетра вуч хабарар аватIа, кIела кван, - лагьана Мисриди.
- Исятда за квез кIелда, Мисри халу.
- Де ша, ша,—лугьуз, къваларал алайбуру Асланаз чка къалурна. Аслан ацукьна. Дадаша, Асланаз килигна, лагьана:
- Ам гьи газет я, Аслан?
- Им «ЦIийи дуьнья».
- Де, кIела кван, вуч аватIа.
Аслана ибуруз жуьреба-жуьре хабарар ва коллективламишунин патахъай ВКП(б)-дин Обкомдин бюроди акъудай къарар кIелна.
- Маса вуч хабарар ава? Муькуь чинризни килиг.
И арада «Колхоз чIурзавайбуруз къати жаза» лугьудай са макъаладал Асланам вил алукьна. Им вичин макъала тирди адаз гьасятда чир хьана.
- Жемятар, ина чи колхоздикайни кхьенва,—лагьана, хабар гана ада.
- КIела, кIела, Аслан, вуч кхьенватIа, кIела.
- Яда чи колхоздин ана вуч ава, - лугьуз, жемятар Асланан кьилел алчуд хьана. Аслана кIел ийиз башламишна.
«Шидибега, вич девлетлу хьуниз килигна, колхоздиз кулакар кьабулуниз рехъ гана, абурукай вичиз кьилдии дестеяр туькIуьрна ва вич колхоздин председателвиле хкягъиз туна. Колхоздин багълариз, бустанриз ва тумар цунин кампаниядиз са фикирни гузвач.
Колхоздин пуларни базарламишзава. Са хара пул къачуна, вич квахьнава. Амай пуларни ашханачийрив ва масабурув вугана нез тазва. Колхоздин кIвалахар югъ-къандавай чIур жезва. Тадидаказ серенжемар акуна кIанда».
- Яда, я хизан текьей ам кхьейди... и, валлагь, лап гьа авайвал кхьенва.
- АвуначиртIа ахьтин крар, лап дуьз кхьенва ман.
- Дуьз я.
- Гила адаз гьукуматди ништа вучдатIа,—лугьуз, инал алай кесиб ва уртабаб лежберрин арадай рахунрин ванер акъатна.
- Абур тапарар я, гада-гуьдуьйри кхьенвайбур я.
- Ништа, ни вичиз хъел атайла кхьейди ятIа.
- Тапарар я, тапарар я,—лугьуз, малла Дадаш, Сефербег, Къурбан яваш-яваш къарагъиз хъфена. Кимел кесиб ва уртабаб, лежберар аламукьна. Аслана инал алайбур секинарна:
- Жемятар, Шидибег хьтинбур чи хуьре мадни ава. Абуру вилериз акваз-акваз Шидибеган пад кьаз, «тапарар я» лугьуз, кхьейдаз нагьакьан гафар лугьудайла квезни, абур вужар ятIа, чир хьана.
- Дуьз лугьузва Аслана... гьанал ацукьнавай Къурбан акунайни квез, вичин гада ликпунктариз дугурзавач,—лагьана, Жамала Асланан гаф атIана.
- Дуьз яни, Жамал?—лагьана Аслана.
- Валлагь, дуьз я, гьа фекьидини папар рекьяй акъудзавалда.
- Эхь, куьне хъсан фикир ая,—лагьана Аслана, абуру чаз хуьре тухузвай гьи кIвалахдиз хьайитIани манийвал гузва. Абурун метлеб масад я.
А патал алай кикIай экъечIна Шидибеган стхадин хва Нурмет къвезвай. Жемятриз им акуна, абур са кьадар кисна.
- Шидибег газетдиз кхьенвани, Аслан?—лагьана, Нурмета хабар кьуна.
- Эхь!
- Ам вуж ятIа?
- Чидач ман, Hypмет.
- Хъсан я, а дангъуздин хва вуж ятIа, чна жагъурда, адан дуван за ийида. Валлагь, биллагь, за адак гапур хукIун тавур кекни тадач.
Нурмет 30 йис хьанвай, кьакьан буйдин, дили амалрин, дамахар, фурсар гвай сад тир. Адан чин яру хьанвай, гъвечIи чIулав вилер, къванцихъай килигдай гъуьлягъдин вилер хьиз, пехъи тир. Кьилел алай бармак са патал эцигна, кIунтI хьиз акъвазарнавай, кIаникай кIурт квай рехи чухвадин випелай гимишдин чIул ва гимиш савад янавай гапур кутIуннавай. Папари яд гъидай кIамун кьилел, бугь ядай жунгав хьиз, акъвазнавай чкадилай ам и хабардин ван хьана атанвайди тир.
- Вавай адаз са затIни жедач, а кар судди ахтармишда. Тапарар яни, тушни, чирда. Тахсир квайдаз жаза гуда,—лагьана Аслана.
- Дуьз я, ам гьукуматдин кар я. Гужарал-зурарал са затIни жедач, къал-макъалар авун гьаваян кар я,—лагьана, жемятдини Асланан пад хвена.
- Гьукуматдин кар яни, тахьайтIа зи кар яни, за ам кхьей куьпеюгълидиз чирда. За адан... — лагьана, Нурмет куьчедай випиз фена.
- Им аку! Лугьузвай гафариз тамаш! Ам чпин зиянчи группадин юлдаш Къарибан мукьув физвайди я. Ибуру гьар са чкадал халкьдин кардиз манийвал гузва,—лагьана, Жамала кьил юзурна.
И арада комсомол Мегьарамни инал атана акъатна. Адаз и агьвалат чир хьана:
- Абуру эхиримжи вахтара еке къелетар ийизва. И Нурмета фицакьра колхоздин малар текьена са тIимил къакъатналда. Рамазанан БацIая, цин хвалар чIурна, колхоздин никIерихъ галай яд атIана, еке зарарар гана. Багъда авай тазарни хана кукIварайбур гьабур я. Абуруз лазим тир жаза тагайтIа, мадни еке зарар гуда.
Комсомол ячейкадин бюродал месэла эцигна. Ина Асланни авай. Ибуру хуьре авай гьал лап дувулрай дуьздал акъудна.
Райондин прокурордиз хабар гана ва тадидаказ серенжемар акун тIалабна.
Са кьадар вахтар алатна. Чар макъалани галаз суддиз гана.
Хуьруьн чIурал пара халкь кIватI хьанвай. Юкьвал алай столдихъ суд, хуьруьн совет ва комсомолдин секретарь ацукьнавай. Къерехрив 4 кас милицияр галай, суддин вилик 7 кас кулакар акъвазнавай. Жемятди суддиз гзаф дикъетдивди яб гузвай...
Кьуд-вад сят давам хьайи судди кулакрин вири хаинвилер дуьздал акъудна, халкьдин дердийрихъни яб акална.
Судди танафус малумарна. Абур къарар акъудиз хуьруьн советдин канцеляриядиз фена.
Са хейлин вахтундилай судди вичин къарар кIелна.
* * *
Гуьнедик квай рекьяй гуьгъуьнал милицияр алаз 7 кас физвай.
Колхоздик квачир Шабан гуьнедикай физвайбуруз, абур яргъал далдадик акатдалди, килигиз акъвазна. Ахпа ада, гзаф хиялар авурдалай кьулухъ, лагьана:
— Ихьтинбур чи хуьре мадни ама. Абуруз чун чпин къармахдикай хкатун кIанзавач, абуруз мад чи зегьметдал кеф чIугваз кIанзава.
Советрин властди и югъ чпиз къалурдач. Ам чи власть я. Хуьре амай кулакрихъ галазни чна дяве тухуда. Абуруз жаваб яз зун колхоздиз гьахьда ва баркаллудаказ ана кIвалахда.
