Лезги ким

А.Фатахован къамат Н.Ахмедован рик1ел хкунра

2010-ЙИС чи са гзаф писателринни шаиррин юбилейринди я. Абурун арада лезги литературадиз гзаф цIийилер гьайи зур6а шаир ва пи­сатель Алибег Фатахов а  кьетIен чка кьазва.
Адакай гзаф кIвалахар, гьатта диссертациярни кхьенва. Шаирдин яратмишунрин рекьикай, ада лезги литерату­радиз гъанвай цIийивилерикай (жанрайрикай, формайрикай, образрикай, чIалакай) чи литераторри ва алимри тIимил веревирдер авунвач. Гьакъикъатдани Алибег Фатахова, вичиз са акьван яргъал уьмуьр ганачтIани, лезги литература гзаф жигьетрай девлетлу авуна. И кардай лезги халкьди иллаки мм иратмишдап пптеллш спцп ядп н зурба бажарагьдин на гекъигун авачир хьтин акьулдин сагьибдиз гьамиша юкь агъузна икрамда.
Дуьшуьшдай туш, чи зурба камалэгьли, устад Гьажибег Гьажибеговаз Алибег Фатахован чIехи алакьунар гьеле цуькведа амаз акуна в а гележег авай шаир ада вичин патав лезги чIалал сифте яз акъудзавай республикадин "ЦIийи дуьнья" газетдиз жавабдар секретарвиле тухвана. И кардалди адаз вичин  эсерар майдандиз акьуддай гегьенш мумкинвилерни гана.
Эхь, "ЦIийи дуьнья" газетдин чинра Алибег Фатахован сифтегьан эсерар чап хьана. Ада и фельетонри, очеркри, макъалайри ва гьикаяйри, шииррини поэмайри и газетда, саки гьар са нумрада, чпиз лайихлу чка кьуна. Эхь, яратмишзавай гьар са касдиз чпин эсерар, папкайра амукь тавуна, кIелзавайбурув фад агакьун важиблу я. Анжах гьа чIавуз абуру инсанриз хийир гъида, кхьизвай касдивни руьгьдин разивал агакьда.
Гьажибег Гьажибегова Алибег Фатаховаз неинки вичи кхьизвай затIар газетда чапдай мумкинвал гана, ада гьакI жегьил шаир лезги чIалал акъудзавай сифтегьан учебникар ва хрестоматияр туькIуьрунални  желбна. РАН-дин ДНЦ-дин библиотекада "Эдебиятдин хрестомати. Сифте мектебриз" ктаб ава. Aм Махачкъалада 1933- йисуз чапнава. ТуькIуьрайбур Гьажибег Гьажибеговни Алибег Фатахов я. И ктабда гьа вахтунин авторар тир Гь. Аликберовaн, Н. Нуридин, СтIал Сулейманан, Зияудин Эфендиеван, Мегьамед Гьажиеван, МутIагьир Разаханован, Етим Эминан, Ахцегь Гьажидин, Асварован, гьакI урус чIалай лезгидал таржума авунвай Чехован, В.Гюгодин, М.Горькийдин, М.Чаринован, Б.Астемировап ва масабурун эсерар гьатнава.
Аквар гьаларай, гьа и йисуз А.Фатахован эсеррикай ибарат тир. "Чна дуьнья цIийи хъийида" ктабни Гьажибег Гьажибегован куьмек галаз чапдай акъатна. И кIватIалда гьакъикъатда шаирди а чIавуз кхьенвай саки вири важиблу эсерар: "Вач югъур хьуй, куьгьне уьмуьр!", "Зарбачи Гьасан" (17 кьил), "Рекьерин зарбачияр", "Эм-Тэ-Эс" (4 пай), "Кустарка", "Ахцегьрин халича артелда авай дагъви папариз", "Дяве", "Инкъилабдин кьиникь", "КIуьд январь"- гьатнава.
1934-йисуз шаирди Буй­накск шегьерда латин шрифтдал "Дагьларин разведчикар" тIвар алай поэма чапна. Ана лагьайтIа, чи дагъларин тIебиатдиз талукь хейлин гуьзел шикилар гьатнава. Килиг садра куьн:

Гуьзел н гьава,
Алмас хьиз михьи,
Гатузни ана
Кудач ракъини.
Гьамиша серин
Шагьвар рахада,
Гьар патахъ цIар гуз,
Цуьквер къугъвада.

Мегер им рикIелай фидай шикил яни!
Лап куьруь вахтунда, вичихъ Аллагьди гайи зурба бажарагъ хьайивиляй ва гьакьван зегьметни чIугурвиляй, Алибег Фатахов вичин вахтунин зурба шаиррин жергеда гьахьна. Неинки са лезгийрин, гьакI вири Дагьустандин. Ви­чин эсерралди шаирди цIийи уьмуьрдиз мани лагьана, Дагъустандин дагъ лара  цIийи къайдаяр ва уьмуьрдин лишанар мягькем хьуниз къуллугьна. Вич гьакьван жегьил тиртIани, адаз уьмуьр вилик физвай кьилин уламар, терефар хъсандиз аквазвай ва рикIин ашкъидалди, шадвилелди, ачухдаказ а рекьериз мани ла­гьана. Гьайиф хьи, са йис арадай фейила, шаир вич амукьнач.
Саки вири литературоведрин кIвалахра а кар кьейдзава хьи, гуя 25 йисан яшда аваз ам тифдин азардикди кьена. Амма шаирдин ирс ахтармишзавай са касдини гьикьван чIавалдини чпин вилик ихьтин суалар эцигзавач: вучиз шаир акьван жегьил яшара амаз кечмиш хьана? Вучиз ам балугърин ветегайрал акъатна? Вучиз адакай, ахьтин зурба шаирдикай, ам кечмиш хьайила, газетра гьич са некролог хьайитIани чапнач? ГьикI ва гьинал ам кучуднава? Мад ва мад ихьтин суалар къвезва.
Вучиз ятIани и ва са жерге маса суаларни чи лптературоведри ерли яб тагана тазва. Гьа са вахтунда чизва хьи, лап зурба бажарагъдин инсан, тIвар-ван авай шаир, вичнн ялавлу эсерриз ва алакьунриз килигна са куьруь вахтунда шииратдин цаварин кIукни- кукIваз акъатай кас, 25 йисан яшда аваз, малум тушир себебралди уьмуьрдай фена. Чи къенин девирдин критикризни, литературоведризни шаирдихъ вуч хьанатIа чизвач. Алибег Фатахов гьинал кучуднаватIа, гьинал адан сур алатIа малум ксар авач. Идалайни артух, чун генани а карди тажуб ийизва хьи, Дагъустандии Гьукуматдизни Алибег Фатахов гьихьтин зурба шаир ва акьулдин инсан тиртIа чиз­вачир хьиз я. Бес ада неинки са лезги литературадик, гьакI вири Дагьустандин эдебиятдик кутур еке пай акван тийирди яни? Чун патал ам, урусриз Владимир Маяковс­кий вуж тиртIа, гьам я. Белки, чаз течир себебралди гьукуматди шаир дин 90 йисан юби­лей, маса ксарин, месела, Дагъустандин скульптурадин
классик Хасбулат Аскар- Сарыджаднн ва Дагьустандин живописдин классик Муэтдин Джемалан 100 йисан юбилеяр хьиз, тешкиллудаказ кьиле тухуникай фикирзавачтIа?.. Им гьайиф чIугвадай кар я.
Гила заз жуван макъаладии кьилиз гъанвай месэладал акъвазиз кIанзава: Алибег Фатахован къамат зи буба Назир Агьмедован рикIел хкунра. Къенин аямдин гзаф векилри фикирдизни гьидач хьи, и кьве касдин арада гьихьтин садвал, умумивал хьана лагьана. Алибег Фатахов Цумурдал хана, Назир Агьмедов- Ахцегьа. ЯтIани абуруз чпиз-чеб жагъидай рекьер ачух хьана. А яргъал тир 30-йисара абуру сада-садахъ галаз дуствилин кIеви алакъаяр тайинарна. Абур кьведни 1910-йисуз хана.
Заз, Назир Агьабеговичан хциз, абурун дуствилин йикъар вилералди акунач. Амма и мукьвара за жуван бубадин дневникар тупIалай хъувуна. За гьиссна хьи, абур ада михьи рикIин деринрай ва анжах, са вич патал кхьенвай. Гьа са вахтунда за гьисабзава хьи, а кхьинра ахьтин информация ава, адакай къенин аямдин алимриз гьич ахварайни хабар хьанач жеди. Амма и информацияди, зи фикирдалди, Алибег Фатаховакай икьван чIавалди авай чирвилер са шумуд камунин вилик тухуда.
Алибег Фатаховакай ихтилат кватай гьар са чIавуз буба адакай дериндай гьайиф чIугуналди ва гьа са  чIавуз шаирдин уьмуьр куьруь авур, адаз мумкинвилер тагай (и крарикай чун агьадихъ рахада) вирибурукай ажугъдалди рахазва. Дневникрай аквазвайвал, Алибег Фатахов 1935- йисуз кечмиш хьана. Назир Агьабегович - 1970-йисан сентябрдиз, 60 йисан яшда аваз. Яни рикI алай дуст кечмиш хьайидалай кьулухъ 35 йис алатайла. Амма куьн килиг, гьикьван ам вичин дуст А.Фатаховаз вафалу тир ва ада, партиядин обкомди шаирдикай гьихьтин фикирар чте1ур- завайтIани, гьихьтин маса манийвилер арадал гъизвай- тIани, Назир Агъабеговича Алибег Фатахован тIвар эбеди авун патал гьакъикъи камар къачузвай. Адан эсерар чап авун патал, адан сур алай чка жагъур хъийиз ва икI мад маса крарик кьил кутаз хьана.
Заз акI я хьи, вичин уьмуьрдин лап эхиримжи йикъаралдини Назир Агъабеговича дуст рикIелай алуднач. Ада вичин пак буржи яз а кар гьисабна хьи, герек халкьдиз Али­бег Фатахов гьихьтин шаир ва писатель тиртIа ачухарин. Лезги халкьди адан яратмишунриз гьамиша гьуьрмет авун лазим я.
Назир Агьмедова Фатаховакай кхьенвай макъалаяр кIелайла, дневникра авунвай кхьинрихъ галаз таниш хьайила зун фикирдал атана: бубади, аквар гьаларай, шаирдихъ галаз хьайи чIехи дуствилин лишан яз, вичин вилик кьин кьуна - Алибеган тIвар садрани рикIеллай алуддач ва, гьар гьихьтин мумкинвал хьайитIани, а вахтунин четин шартIapa шаирдин яратмишунар кIелзавайбурун арада пропа­ганда ийида. Гьавиляй мукьвал-мукьвал ам вичин дустунин къаматдал, адан шииратдин ва гьикаятдин кьетIенвилерал, кхьинрин къайдадал элкъвез хквез хьана, адакай датIана кхьена. Эхь, шаирдин тIварцIел а чIавуз къадагъа эцигнавайтIани, Назир Агьмедова Фатахован эсерар вичи туькIуьриз хьайи учебникрани хрестоматийра твазвай. Месела, Н.Агьмедовани Кь. Къазиева туькIуьрнавай "Дидед чIал" (сифгегьан школадин пуд классда кIелдай ктабда (1946-йис) А.Фатахо­ван "Гатун пакамахъ" ("Удар­ник Гьасан" поэмадай чIук) ва "Зул" шиир гьатнава.
Н.Агьмедова,  И.Вагьабова ва Ш.-Э.Мурадова туькIуьрнавай 6-класс патал "Литературадин хрестоматияда" (1948- йис) Н.Агьмедова шаирдикай кхьенвай чIехи очерк гьатнава. Ана лагьайтIа Алибег Фатахо­ван уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьин вири терефар гегьеншдиз ачухарнава.
1955-йисуз Дагкнигиздатда Н.А.Агьмедова А.Фатахов кьейидалай кьулухъ сифте яз адан "Хкягъай произведенияр" ктаб акъудна. Ана шаирдикай гегьенш сифте гафни ава. Н.Агьмедова ана кхьенва: "20 йис идалай вилик лезгийрин машгьур шаир Алибег Фатахов кьена. Лезги литера­тура, иллаки лезги поэзия вини дережадиз хкажунии кар­да еке къуватар ва чирвал эцигай Алибег чи халкьдин рикIелай гьич са вахтундани  фидач. Адан  гуьзел шиирар, поэмаяр, рассказар ара датIана  печатдай акъудзава, адан лап хъсан произведенияр школайра кIелзава".
Куьне гьиссзавани, гьикьван шадвилелди ва дамахдивди ада шаирдикай ихьтин гафар кхьизватIа. Вичин дустуни
чи республикадин литературадин уьмуьрда кьазвай дережадилай ам кьадарсуз рази ва шад я. Чи фикир иллаки Назир Агьабеговича  яцIу пуд дафтарда 1960-йисан 4-январдилай 1970-йисан  9-августдалди (вич рекьидалда са варз амаз) авунвай кхьинри чпел желбзава. Абуру  кIелзавайбурун патай чIехи интерес арадал гъизва. И кхьинра машгьур гзаф ксарин тIварар гьалтзава. Месела, Расул Гьамзатов, Рашид Рашидов, Хасбулат Аскар-Сарыджа, Мурадхан Къухмазов, Алирза Саидов в а мсб. Амма абурун вирибурун арада.вич кьейидалай кьулухъ 25 йисалайни гзаф вахт
алатнаватIани, Алибег Фатаховаз кьетIен  чка ганва. Куьн инанмиш жеда хьи, вири и алатнавай девирда Назир Aгъабеговичан рикIиз дуст  гьиляй акъатуни тIарвал гузвай ва гьавиляй, гьар сеферда шаирдин эсерар чап авурла, ам шадни жезвай. Ингье кхьинар.

1960-йисан 15-июнь:  "Къе заз Шагь-Эмир  Мурадов (Д.А.) акуна. Ада заз гьа и гъафтеда А.Фатахован уьмуьрдикайни яратмишунрин рекьикай зи макъала радиодай гайиди хабар гана. Алибег кьена 25 йис тамам хьуниз талукь яз Б.Салимован гъвечIи макъала "Дагправдадизни" акъатна. Гена пис хьанач. Артух крар хьаначтIани, областдин газетриз ва радиокомитетдиз зи ван хьана".
1966-йисан 8-сентябрь: "Накь "Коммунист" газетда Кичибег Мусаеван "Алибег Фатахов ва урусрин литерату­ра" тIвар алай макъала ава. И макъаладин са чкадал авторди кхьизва: "Яшлу педагог Н.Агьмедова рикIел хкизвайвал, Фатахов акунрайни чIехи шаирдикай пай атай хьтинди тир. Адаз элдин вилик экьечIна шиирар кIелиз гзаф кIандай. Маяковскийдилай чешне яз хьиз, ада цIийи гъакьикъатдин къуллугъда вичин поэзиядин неинки мана-метлеб, гьакI формани эцигна".
1967-йисан 5-ноябрь: "ЧIехи Октябрдин 50 йисан юби­лей атана агакьзава. Чи газетрини, радиодини, чи журналрини телевидениеди чи баркаллу инсанриз бахшнавай гзаф макъалаяр гана. Гьа и йикъара Алибег Фатахов рикIел хкун тавуна акъвазиз хьанач завай. Вичин вири рикI чи поэзиядиз гайи баркаллу шаир гьикI рикIелай алудда на!
"РикIелай тефидай шаир" тIвар алаз еке макъала кхьена за. Кьенин "Коммунист" газетди и макъалани Алибеган портрет акъуднава.
Зун газетдай заз килигзавай зи дустунин вилериз килигна. Зи рикIел 30-йисар, чи кьведан кIеви дуствал хтана, зи рикIел зи жегьил вахтар хтана. Чун кьведни 20 йиса авай жегьилар тир. Чаз кьведазнн литературани поэзия кIандай. Аквар гьаларай, чи дуствилин замин чи кьведан патай художественный гафуниз авай муьгьуьббат тир. Алибега заз вичин шиирар, поэмаяр кIелдай. Зун адан сад лагьай рецензент тир. За шаирдин эсеррин тариф авурла, ам пIузаррик милаим хьвер кваз заз килигдай. Гьайиф а йикъар, гьайиф жегьилвал!.. Анжах са гаф лугьун за квез, Алибега хьиз, зани вири уьмуьр чи литературадинни просвещениедин рекье эцигна."
1968-йисан 6-февраль: "Къенин "Коммунист" газет кIелайла, зи рикIиз регьят хьана. Газетди, зини Имамутди- нан (редактор Апаев, Д.А.) меслят хьайивал, зи дуст Алибег Фатахован "КьатI-кьатI авур занжурар" романдин сифте кьилер басма авунва- роман, дустар, гьа икI цIийи кьилелай дуьньядиз акъат хъийизва. XупI туширни Алибегаз и шад югъ акунайтIа! Роман басма авунихъ галаз алакъалу яз, А.Агъаеван макъалани ганва. Имни шаир рикIел хкунин са делил я. Гьа икI, 34 йисалай шаирдин къиметлу эсердиз "Коммунистди" вичин сегьифаяр ачухна. Зун Имамутдиналай гзаф рази я.
Макъаладин са абзацда Агьеда кхьизва: "Шаирдин дуст Назир Агьмедован архивда "Гуьл-Пери" кьил ганвай лап хъсан поэма ава." Дугъри я, и поэма зи архивда аваз гзаф йисар я. Анжах им шаир­дин вичин гьилелди авунвай подстрочный перeвoд я. Лезги чIалалди кхьенвай вариантдихъ къекъвез зун цIуд йисар я. За Алирзадихъни (Саидов, Д.А.), Имамутдинахъни галаз меслят авуна ва Алибеган "Гуьл-Пери" урус чIалай лез­ги чIалаз элкъуьр хъувунин месэла эцигна. Мумкин я и месэлани гьял хьунухь".
1968-йисан 26-март: "Къе зи патав Гъалиб Садыкъи атана ва ада заз Алибег Фатахо­ван расчетный книжкани сад лезги чIалалди, кьведни азербайжан чIалалди кхьенвай (хизанриз) чарар кIелна.  Книжка "Азернефтдин" Ильичан промыслади ганвайди я. Ина ам хайи йис 1907 къалурнава. Книжка адаз 1927-йисан январда ганва. Къуллугъдал (рабочийвиле) ам 23-ноябрда (1926-йис) акъвазнава. Вацра ада юкьван гьисабдалди 47- 49 манат къачузвай. 3-разряд авай.
Бубадиз кхьенвай чарарикай садай малум жезвайвал, бубади Алибегаз хтана кооперативда (якъин хьи, цIийиз тешкил хьанвай колхозда) бухгалтервал авун теклифзава. Алибег и теклифдал рази жезвач. "За кIелар бухгалтервал авун патал ваъ, маса чIехи мурад аваз авунвайди я",- лугьузва.
Азербайжан чIалалди кхьенвай чарарай адаз азербайжанрин литературадин чIал лап камилдаказ чидайди малум жезва.
Лезги чIалалди кхьенвай чар Ахцегьай Махачкъаладиз ракъурнавайди я. И чар латин гьарфаралди кхьенва, амай чарар араб гьарфаралди. Вири и документар, Садыкъидин гафарал инанмиш хьайитIа, адаз Алибеган стха - Мегьамедан хци гайибур я. Докумен­тар вири Садыкьидив гва.
Заз чараринни расчетный кннжкадин копия къачуз кIанзавай. Зун Садыкьидин вилериз килигна. Заз адан ви- лерай вич и кардал рази туширди малум хьана. Иниз килигна, за адаз зи рикIин мурад лагьанач. Ина кхьенвай малуматар за Садыкъи хъфейдалай кьулухъ кхьейбур я.
Дагуниверситетдин препо­даватель Агьмедовав Алибега вичи кхьенвай биография гва лагьана ван хьанва заз. Ахтармишна чирна кIанда".
25-октябрь, 1969-йис: "Дуствал" альманахдин 3-номер чав къе атана агакьна. И нумрада А.Фатахован уьмуьрдизни яратмишунриз талукъ кьве макъала ава. Сад лагьайди - аспирант 3. Бирембекован "Алибег Фатахован уьмуьр ва яратмишунии рехъ", кьвед ла­гьайди Б.Гьажикъулиеван "Лезги прозадин чешме" макъалаяр я. Бирембекова вичин макъалада хейлии цIийи малуматар ганва. Анжах Бирембе­кова макъала вичин гьилевай ва архивда авай документрал бинелу хьана кхьин лазим тир. Гьамиша хъсандаз-хъсанди, писдаз-писди лугьун шартI я.
Эхь, Ю.Шовкринский Алибег "тахсирламишиз кIанз" къекъуьнихъ вичин себебар авай. Дагьустнндин рекьерин зарбачийрин 1-съезд физвай. И съезддин делегатриз гузвай ху­дожественный частунаАлибе­га вичин "Рекьерин зарбачи" поэма кIелун лазим тир. Али­бега и поэма делегатриз кIелун программадик кутунвай. Худ. часть Татам Мурадова (къумукьрин машгьур манидар - Д.А.) тухузвай. Нубат Алибегал атайла, Татам Мурадова адаз гаф ганач. Алибегаз хъел атана, ам  Мурадован ихтияр авачиз сегьнедиз экъечIна ва вичи вичиз гаф гана, ахпа ада чIехи ашкъндалди поэма кIелна. Алибег сегьнедин кьулухъ хъфейла, Мурадова адаз нубатсуз ва кутуг тавур гафар лагьана.
"Вахъ намус авач, фена жуван агъадиз - Шовкринский- залай арза це",- лагьана ада. Пакад юкьуз  гьакимри шаирдилай кьисас вахчун кьетI авуна, адан вири биогра­фия рикIел хкана, ахпа Союздай акъудун, кIвалахдилай алудун тапшурмишна.
Кьвед лагьай макъаладин автор Гьажикъулиева вичин макъаладин кьиляй икI кхьизва: "Шад жедай кар ам я хьи, зхиримжи вахтара Фатахован ирс кIватI хъувунин ва ам халкьдив агакьарунин карда са кьадар кIвалахар кьиле тухванва. И жигьетдай А.Агьаеван, шаирдин дуст Н. Агьмедован, "Коммунист" газетдин редакциядин, исятда Алибег Фа­тахован яратмишунрикай кьилдин кIвалах кхьизвай З. Бирембекован ахтармишунар къалуриз жеда". З.Бирем­бекован ахтармишунар гьеле куьтягь хьанвач. Абур чна куьтягь хьайила кIелда. Ви макъала, Буба, заз бегенмиш хьана. Вахъ ви яратмишунин карда мадни зурба агалкьунар хьурай".
Вири винидихъ лагьанвай гафарал чаз гена алава хъийиз кIанзава: вучиз акьван жегьнл, гьа са вахтунда ахьтин зурба бажарагъ авай инсан яз, Алибег Фатахов Дербентдин ветегайрал акъатна ва ана тифдик  начагь хьана, больницада кечмиш хьана? Вичин руьгьдай гужлу, яратмишунри шадвал гузвай, гьич са куьникайни аквадай хьтин къурху авачир жегьил инсандихъ вуч хьана? Садлагьана ихьтин эхир?
Заз лугьуз кIанзава хьи, 30 - йисарин а четин девирда Али­бег Фатахов гьа девирдин партийно-государственный къурулушдин гзаф кIеви чилина гьатна. Ана лагьайтIа партиядин "гафуниз" акси физвай гьич садазни са жуьрединни рехнеяр багьишламиш ийизвачир. Гьатта хатадай мецелай алатай аслу тушир са гафунизни... Пагь, са ни ятIа а чIавуз вич искусствода вирибурун лидер яз гьисабзавай Татам Мурадован гафунал гаф эцигун?.. Гьа са вахтунда ам вич чарадан гъилибан тир. Ада яб гуз хьайи регьбер Шовкринскийни, са тIимил вахт арадай фейила, жазаламишайбурун жергедик акатна.
Зун къвердавай ахьтин фикирдал къвезва хьи, гьа 30-йисара хьиз, гилани, базардин алакъайрин вагьши къанунар майданда гьатнавайла, намуслу,  михьи ксариз четин жезва. Кьил кьилик квачир дуьньяда ахьтин ксариз чка я хьанач, я гилани авач.
Алибег Фатаховаз вич чIулав буьгьтанрикай гьикI хуьдатIа чизвачир. Адаз чIулав къуватрин къаршида вуч эцигдатIа жагьанач. Амма и къуватри чпин вилик ахьтин месэла эцигна: шаирдиз гьатта яшамиш жедай шартIарни тагун. Им а девирдин партий­ный къуватрии кьилин жаза тир, гьич тахьайтIа а вахтунин юморист ва сатирик, пи­сатель Зощенкодин кьисмет рикIел хкваш, ам 1946-йисуз гьа са йикъан къене неинки обществодивай яргьа авуна, гьакI кIвалахдикайни магьрумна, са гужуналди чекмечидин мастерскойда шукIуртвиле акъвазна, вичин хизан гишила декьин патал.
Алибег Фатаховни партияпин ампайри кIвалахни авачиз куьчеда туна. И кар адан дустаризни, мукьвайризни гзаф залан тир. Миллетдин ранг- руьгь къалурзавай, цIийии вахтунин зар алаз хкатна аквазвай векил, адаз чIехи ашкъидалди мани лагьайди ихьтин усал гьалда гьатун?..
Назир Агьмедован дневникдай. 1960-йисан 8-июнь: "И гафар кхьидайла, зи рикIел Алибег кечмиш хьайи югь ва ам чна гьикI кучуднатIа, гьам хтана. Гьахъ лугьун лазим я, 1935-йисан сифтедай Алибеганни адан папан арада къайи рахунар хьана. Папа Алибегалай обкомдин  печатдин отделдин зеведиш Абдуллагь Вагьабоваз арза гана".
Гьелбетда, и чарчини Т. Мурадовани Ю. Шовкринскиди чпин къундармайралди Алибег Фатахов кун паталди куькIуьрай цIай мадни къизгъинарна.
Назир Агьмедова кхьизвайвал, Алибег гьасятда къуллугъдилай алудна. Са шумуд вацра Алибег кIвалахдик квачиз амукьна. Эхирдай ам Зияудин Эфендиева вичиз куьмек патал "Балугърин фронт" газетдин секретарвиле тухвана.
Са кьве вацранди тир и кIвалах. Алибегаз хиве кьаз кIанз авачир, амма игьтияжди ам и кар авуниз мажбурна. Алибег и кардиз мажбур авурди балугъчийрикай поэма кхьиз кIан хьунин чIехи ашкъи тир.
Са юкъуз Алибег, тифдин азар галукьна, Центральный больницада къатканвайдакай хабар агакьна. Зун гьасятда адан патав фена, амма рикIе регьим авачир духтурри заз ам авай палатадиз фидай, адахъ галаз рахадай мумкинвал ганач. Кьвед-пуд йикъалай Алибег кечмиш хьана. И хабар агакьайла, за газетдиз гьич тахьайтIа некролог кхьин кьетIавуна. Некрологдал за, Гьажибега (Гьажибегова - Д.А.) ва масабуру къулар чIугуна. Обкомдиз фейила, некролог газетдин редакциядиз гунуг къадагъа авуна. "Ам газетдиз некрологар гудай чкадив агакънавай кас туш,"- лагьана. Заз хъел атана. Ина заз "Ви месэладизни чун килигда", - ла­гьана. С а тIимил вахтар алатайла зунни къуллугьдай акъудунин серенжем гана.
Алибег Махачкъаладин мусурманрин сурара кучуднава. Кучуддайла адан сурал рахадай касни хьанач. Чна адан бубадиз гьакIан башсагълугъвал гана. Гьа икI машгьур шаир, чавай лайихлудаказ кучудизни хьанач.
Алибегнн зун кIеви дустар тир. За адан яратмишунриз гьа вахтундани, исятдани чIехи къимет гузва. Адан сурал гила хьайитIани гуьмбет эцигайтIа, халкь и кардилай гзаф рази яз амукьда".
И месэла кьилиз акъудун патал Назир Агъабегович галатун тийижиз гелкъвез хьана. Куьн садра килиг, ада гена вуч кхьенватIа.
Назир Агьмедован дневникдай. 1967-йисан 13-апрель: "Сятдин муьжуьдаз чи кIвализ рагьметлу Алибеган вах Гуьзел атана (ам Герейханован тIварунихъ галай совхозда яшамиш жезва). Алатай сеферда зун Кьасумхуьрел фейила, Алдер (Билалов - Д.А.) муаллимдиз за "Мумкин ятIа, муаллим, Гуьзел Махачкъаладиз атурай. Алибеган сур алай чка тайинарна кIанда", - лагьанай. Гуьзел гьа иниз килигна атанвайди я.
Чун кьведни шегьердин къене авай мусурман сурариз фена. Чи кьведан рикIелни ам кучудай чка (тутун таран кIаник)  хтана. Чна Алибеган сурун винел алай хъчар михьна. Гуьзела шехьиз-шехьиз стха рикIел хкана.
Гила чи гьуьрметлу шаирдин памятникдин къайгъу чIугуна кIанда.,
За рагьметлу Алибег кечмиш хьайи ва хайи йикъарни тайинарун  Гуьзел вахал тапшурмишнай. Ада и месэладин  патахъай заз икI лагьана: Рагьметлу Алибег стха, дидедин лугьунриз килигна, 1910- йисан 18-сентябрдиз дуьньядиз атана. Ам 1935-йисан  21- апрелдиз кечмиш хьана (Махачкъаладин больницада)".
Гила чавай Алибег хайи ва кечмиш хьайи йикъар ва варцар дуьздаказ тайинариз жеда. Заз чиз, дидедин гафарихъ инанмиш хьана кIанда. Хкведай рекье за Гуьзел вахаз туьгьметар авуна: "Ахьтин стха рикIелай алудун, адан сурун кьилихъ са гьакIан къван хьайитIани акал тавун,  гьелбетда, куь тахсир я,"- ла­гьана. Гуьзела кьил куьрсарна, ам шехьна. Заз адан язух атана ва зи туьтуьнизни кьагьур атана. Чун кьведни кисуниз мажбур хьана.
Гьайиф хьи, Назир Агъабеговичанни Гуьзелан а хъсан фикирар кьилиз акъатнач. Аквар гьаларай, са гьихьтин ятIа винеда авай ракIаррай абурун гьарайдиз гьай ганач ва чIехи шаирдин сурал па­мятник хкаждай такьатарни ачухнач. Бубадин дневникда лагьайтIа, и карда са гьихьтин ятIа агалкьун хьуникай са гафни лагьанвач.
Бубади шаир кучуднавай чка гьинаг ятIа тайиндаказ лагьанвач, амма кьатIуз жедай хъсан лишандин тIвар кьунва- тутун таран патав. (Тутун тарар, адет яз, яргьалди яшамиш жеда, мумкин я а тар гилани Алибег Фатахован сурун кьилихъ пешеда ава). Мумкин я, сурал зи буба ва Фатахован вах фейидалай гуьгъуьниз са гьихьтин ятIа къванни эцигун ва адал кхьинар, лишанарни авун. За фикирзава, эгер мукьуфдивди къекъвейтIа, чаз шаирдин сур алай чка жагъида ва, инанмиш я хьи, мукьвал вахтара чаз мермерда атIанвай ва я буьруьнжда цанвай Алибег Фатахован гуьзел къаматдиз килигдай мумкинвални жеда.
Эгер шаирдин сур жагъун тавуртIа, чи яратмишдай интеллигенциядин, вири лезги халкьдин буржи ам я хьи, герек тир такьатар кIватIна, шаирдиз памятник гьазурна, ам Махачкъаладин гуьзел пипIерикай санал хкажин.
Зун инанмиш я, ахьтин бажарагъдин шаир Дагъустандин литературадин зурба къагьриманрин - СтIал Сулей- манан, ЦIадаса Гьамзатан, Эффенди Капиеван ва масабурун жергеда хьун лазим я.

Дж. Ахмедов

На титульную страницу >>>

На главную страницу >>>