Мир - вашему дому, покой - вашей душе!


ЖЕНГЧИ ШАИР


Чи намусдин гуьзгуь тушни Саидан вилер?!
Гьавиляй къе экуь тушни Кьурагьрин вирер?!

(А. Саидов)

Лезги литературадин классик, халкьдин рикӀ алай женгчи шаир Кьуьчхуьр Саидан тӀвар фадлай машгьур я. Ада вич яшамиш хьайи ханарини беглери агъавал авур аямдикай рикӀин цӀелхемар хьтин ялавлу чӀалар яратмишна.
Шаирдин жавагьирар, ам вич яшамиш хьайи чӀавуз хьиз, хайи халкьдиз багьа ва истеклу я.
Кьуьчхуьр Саид яшамиш хьайи девирда лезгийрин бязи хуьрера, гьакӀни шаирдин ватан тир Кьуьчхуьрани Къазикъумух ханари агьавал ийизвай. Гьа и йисара Кьвед лагьай Сурхая (адаз Куьре пата Мурсал хан лугьузвай) халкьар инсафсузвилелди истисмарзавай. Вилер акъудун, япар атӀун, гатун-ягьун - ибур ханари чпин гьилик квай зегьметчи халкьдиз гудай жазаяр тир. Дишегьлийрин кьадар-кьисмет иллаки бахтсузди тир. Хандин ихтияр авачиз я руш хкядай, я ам гъуьлуьз гудай ихтияр авачир. Халкьдин са манида ик1 лагьанва:

Цавай фидай вили лифер,
Вили лифер луж авуна.
Гурбагур хьай чӀехи ханди
Чи рушариз гуж авуна
.

Халкьдин сивин яратмишунра ихьтин гафар гьалтун дуьшуьшдин кар туш.
Гьа ихьтин девирда Кь.Саид зурба ван авай ашукь, устад чӀалар туькӀуьрдай шаир ва викӀегьдиз ханарин чиниз экъечӀай кас хьана.
Ашукь Саид 1767-йисуз Кьуьчхуьррин хуьре лежбердин хизанда дидедиз хьана.
Вичихъ хци зигьин, дерин кьатӀунар авай гада бубади хуьруьн медресадиз ракъурна, амма, яшайишдин дарвал себеб яз, Саидавай кӀел-кхьин яргъалди давамариз хьанач. ЯтӀани чирвилер къачунал рикӀ алай Саидаз ктабар кӀелиз, кхьинар ийиз чир жезва. Вахтсуз буба кьейила, ада лежбервал ва маса кӀвалахар ийиз, хизан хуьз башламишна.
Вичихъ яратмишунрин жигьетдай зурба бажарагъ авай Саида гьеле жегьилзамаз саз ягъиз чирнай, гьа са вахтунда манияр туькӀуьриз, абур сифте йисара таяр-туьшерин межлисра аваздалди лугьуз хьанай.
Кесиб хизан хуьн гьеле жаван гададиз четин тир. Гьаниз килигна ам Къуба, Шеки патан хуьрера къекъвена, жуьреба-жуьре кӀвалахар авуна.
Гьа са вахтунда ам т1вар-ван авай азербажан ашукьрихъ галаз танищ жезва ва вичин устадвал хкажзава.
Саида сифтедай халкьдин, жуьреба-жуьре ашукьрин манияр тикрариз хьана. Гуьгъуьнлай вичи хсуси манияр, гьаваяр теснифиз башламишна. И манияр ада гьам дидедин, гьамни азербажан чӀаларал туькӀуьрзавай.
1897 - йисуз Саид тӀвар - ван авай ашукь яз хуьруьз хтана.
Са кьадар магьалра къекъвена мишекъат уьмуьрдин четин мектебра тарсар къачур Саида таъсирлу эсерралди диндин мавгьуматдик, зулум - зиллетдик квай хайи халкьдиз къуллугьзава, ам уяхарзава. Ада ашукьриз, гьам вичизни эвер гузва:

Мани лагь, эй ашукь, жегьилар патал.
Дава хьиз бейгьалдаз хьурай ам несиб.
Мани лагь эллерин гуьгьуьлар патал,
Желб ая къваларив инсанар кесиб.

Тамаш садра, вичин яратмишунрин сифте йисара лагьанвай и манидин метлеб гьикьван деринди, гьиссер ачухбур ятӀа. Ашукьдин рикӀ- жигер жегьилрихъ кузва, ада бейгьал тир инсанрин гуьгьуьлар веревирд ийизва, халкьдин дердериз чара-дарман ийиз алахъзава, кесиб инсанар санал желб хьунин мурадар ава.
Саидан т1вар-ван яваш-явашдиз лезги хуьрера гьатзава. Адан ашукьвилин устадвал, ада халкьдин рикӀин мурадрихъ галаз кьадайвал лугьузвай манийрин ван хьайибуру ашукьдиз чпин мехъеррик, жемятдин межлисриз теклифзава, зегьметчи халкьни ашукь чеб-чпиз мукьва жезва.
Гьа ик1 Саидакай тарифлу, лезгийрин арада сад лагьай ашукь - шаир жезва. Гьа са вахтунда ханди халкьдиз ийизвай зулумар, абурал вегьезвай залан харжар, намуссуз кӀвалахар ашукьдивай эхиз жезвач. Адаз иллаки вичин хайи халкь авай дарвал аквазвай. Кьуьчхуьррин «Яргъак» магьидин виш гектардив агакьна арандихъ галаз сад хьиз гад агакьзавай бегьерлу никӀер са гьахъ-гьисабни авачиз, ханди къакъудна, вичин менфятдиз ишлемишзавай. И никӀера кьиле тухузвай кӀвалахар: цан цун, эчӀелар эчӀин, гвен гуьн, цуьлер Кьурагьрин «Хъукъвазрал» хутахна йигарар гатун, техилар хандин гьамбарханайриз ичӀирун - ибур вири и хуьруьн итимринни дишегьлийрин гъилерилай
физвай. Хандини адан нуькверри дишегьлийрикай чпиз кӀани кьван ягьанатар, рихшандарни ийизвай. И крар Кьуьчхуьррин жемятдиз еке мусибат хьанай.
Ашукь Саид, чуьнгуьр хурал хкажна, жемятдин дердерикай хандиз акси ялавлу чӀалар туькӀуьриз, абур халкьдин арада еке ажугъдивди, ван хкажна, лугьуз эгечӀна.
Саид халисан шаир ва халкьдин хва тирди ихьтин цӀарарай аквазвай:

Яхул бармак чӀулав рекьел пӀир хьана,
Чи хуьр-уба вирина. уф, чӀур хьана,
Ругун чӀугвар рат рушарин хур хьана.
Бес гьикьван хьуй и хар-т1урфан, къарагуьн?!

Хандин башибузукь амалрикай риваятар гзаф ава. Ингье абурукай сад: Тителрин хуьряй тир, вичин яшар 80 йисарив агакьнавай Зилейфа бадеди рикӀел хкизвайвал, хандин эхиримжи паб Тителай тухванвай, адан тӀварни Нарунж тир. Ам гзаф гуьрчег дишегьли ялдай. Хандиз ам амай папарилай артух кӀандай ва адан чӀалазни килигдай.
Са сеферда вичин ханумни галаз хан сейрдиз экъечӀна. Цуьк акъатнавай гуьзел дагъларикайни къайи булахрикай лезет хкудна хкведайла, кефи къумбар тир хандиз цан цазвай лежбер аквада. Ада вичин лишан ягьунин гьунар къалурун патал викӀиник квай яц яна ярхарда. И кар адан папаз гзаф такӀан жеда ва ада язух лежбердив сагъ яц вахгуз туналда.
Гуьгъуьнлай и дишегьлидиз хандин амалар гьич хуш яз амукьнач ва ам адакай хкечӀна, бубадин кӀвализ хтаналдай.
Ашукь Саид гуьрчег абурар, мягькем гъил- кӀвач авай итим тир. Гьаким Къурбана къейдзавайвал, адахъ, вич яшамиш жезвай магьалрилай гъейри, пата-къерехдани хъсан вафалу дустар авай. Вич тек тушиз ада, ханарин девирда аварви Хочбара кьиле тухвай хьтин гьунарар къалурна. Ам хандиз вичивай жедай зиянарни гуз эгечӀна.
Кьуьчхуьррин агъсакъалри къейдзавайвал, Саида хандин рамаграй балкӀанар, нехиррай малар Самур, Къуба патариз гьализ, маса гуз ва я вичин дустариз багъишиз хьана. Са сеферда ада хандин рикӀ алай шивни чуьнуьхнай. И кар ийидайла, ксанвай къаравул ахварай ават тавун ва гел квадарун патал балкӀандин кӀвачерал виликамаз цвана гьазурнавай литинин тӀипӀрияр акьалжнай.
Ханди вичин гъилик квай агьалийрин кьилел гьизвай зулумар ва писликвилер, шаирдивай эхиз
хьанач. Ада вичин манида Мурсал хан «тӀебиатдин гьалал-гьарам чин тийидай пехъи ламрав» гекъигна беябурзава. Хандиз ихьтин гафар лугьун - им чандилай гъил къачун лагьай чӀал тир. Амма Саидаз кичӀе тушир, ам халкьдин рекье чанни гуз гьазур тир.
Ихьтин зулумар Кьуьчхуьррин агъсакъалривай, жегьилривайни эхи жезвачир. Абур Саидан патав тупламиш жезва.
Гьелбетда, гъиле еке къуват авай хандиз аксивал авун гзаф четин ва хаталуни тир. ГьакӀ тиртӀани, кьиле ашукь Саид ва адан стха Рамазан акъвазна са шумудра хуьруьнбурунни хандин нуькверрин арада къалар-макъалар, ягъунар- кукӀунар хьанай. И женг Ашукь Саидан ялавлу чӀалари къизгьин авуна:

Я алпанд цӀай, вуч я мурад,
Ийиз ваз минет, къарагуьн?
Ви лувак шехьзава гъар сад.
Бес я зулум, дерт, къарагуьн!

Гьелбетда, хандиз вичиз акси гьерекатрикайни вич беябурзавай чӀаларикай хабар авай. Адан нуькверар Саидан гуьгъуьна къекъвез хейлин вахтар хьана. Эхирни Саид абурун гъиле гьатна. Ам, кӀвачериз бухавар яна, гъилерни далудал кутӀунна, хандин утагьдиз тухуда.
ТӀвар-ван акъатнавай ашукь акун патал нуькверрихъ галаз хандин папарни элкъвена кӀватӀ жеда.
Ханди гьаятда акъвазнавай Саидаз гьарайда:
- Заз килиг!
Кьил хкажна килигай Саид элкъвена вич юкьва тунвай жаллатӀриз ва, гьелбетда, анал алай хандин папаризни килигда.
Инал ханди Саидаз са чӀал лугьун буйругъда. Саида лугьуда.
- Вуна хъсан лугьуда, вун, гьелбетда, устад я,- лагьана ханди. - Амма ви вилер акьван гьаясузвилелди вучиз килигда?! Инал зи папар алайди чизвачни ваз?!.
Саид вичин папариз килигун багьна кьур ханди нуькверриз Саидан кьве вилни акъудун буйругьна. Хандин жаллатӀри вик гьана, ам чилел ярхарнавай Саидан кьамал эцигна, вилер къецел акъатдайвал илисна, ахпа кьве вилни акъудна.
Идалди зулумкар хандин цӀай кьенач, ада вилер ивидай хьанвай ва вич уьтквемдиз акъвазнавай Саидавай хабар кьазва:
- Гила ваз аквазвани?!
Руьгьдиз ажуз тахьай викӀегь шаирди:
- Аквазва! - жаваб гана.
Саидан уьтквемвал, руьгьдин кӀевивал акурла, пехъи хьайи ханди адан иви авахьзавай вилериз гьатта кьелни ягъун буйругьнай.
Са куьмекни галачиз такьатсуз хьайи ашукь кьисасдиз кьисас хьийидай къуватдихъ къекъвена, амма са чарани жагьун тавурла, адаз чара вичикай хьана. Ада зулумкар гъавурда акьун патал хандиз чидай азербайжан чӀалал мани лагьана:

Эй эренлер, зи чарх кьулухъ элкъвена,
Нурлу уьмуьрдив циф агудна хьи зи.
Зулумкар Сурхая зи даим ачух,
Хъуьрезвай шад вилер акъудна хьи зи.

Я Аллагь! Дуьнья икӀ куъз ятӀа яраб?
Кана зи жигер, хьана хъи кабаб.
Напак тир Сурхая гана заз азаб,
Вилерин пак ишигъ къакъудна хьи зи.

(Таржума авурди А.Муталибов я)

Винидихъ лагьайвал, Сурхай ханди Саидан вилер, вичин папариз гьаясузвилелди килигна, лагьана, багьна кутуна, акъудиз тунай. Амма и зулумкарвилин гьакъикъи себеб Саида хандиз акси фикиррив ацӀанвай чӀалар туькӀуьрун ва халкьдин арада адахъ еке гьуьрмет хьун тир.
Хандиз, лагьайтӀа, вич авай чкада масадан тариф авун гьич хуш кар тушир.
Саид хутахиз атайбурув ханди вичи авур къандай са яц вахгуда.
Вилерай иви авахьзавай Саид вичин юлдашрин юкьва аваз, кӀвачер гагь рекьин къерехра авай къванерихъ галукьиз, гагь фурариз аватиз будурмиш жез, хуьруьз хъфена.
Хуьруьн жемятдик еке къалабулух акатна. Хандинни зегьметчи халкьдин арада авай мидявал мадни къатиди ва меслят техжедайди хьана.
Саид, лагьайтӀа, кьве ийисуз кьван азарлу яз месе гьатна.
Саидаз Рамазан тӀвар алай викегь стха авай. Ада кьисас къахчун мумкин тир. Ханди вич и хатадикай хуьн патал тадиз Рамазанан геле нуькверар туна. Рамазан Мискискиз катда. Гуьгьуьна гьатай хандин нуькверри ам ксанвай чкадал чинеба телефна.
Сурхай ханди Саидан вилер акъудна лагьай ван хьайила, гьа аямдин, чеб-чпиз хъсандаз чидай ашукь Лезги Агьмеда хандин инсансузвал дуьздал акъудна ва ам халкьдин вилик беябурнай.
Ада тӀебиатни кваз хандин вагьшивилел тажуб хьанвавди къалурнай:

Агь, мазарат, гьикӀ гъана и хабар на?
Келледиз къван, мецез яна къабар на.
Я залум хан, къалур ийиз зарбар на,
Ашукьди вуч къан авуна, къада ваз?!

Ван хьайила дагъдин свалар лал хьана,
Алван цуьквед винел чӀулав хал хьана,
Къацу векьер кьурана кьал-кьал хьана,
Агьмедаз пис кьуьд атана гад амаз.

Ашукь Саидан, сагъвал къвердавай зайиф жез башламишна. Адахъ виликан такьат, къуват амукьнач. ЯтӀани ада вичин пеше акъвазарнач. Гьар сеферда халкьдин вилик жанлу чӀалар гваз экъечӀайла, жемятди вичин рикӀ алай ашукьдиз жуьреба-жуьре куьмекар гуз хьана.
Кь. Саидан диде Ахцегьай тир. Ашукь сагъ вахтунда мукьвал-мукьвал халуйрин патавни фидай ва гьа чӀавуз Ахцегьани, патарив гвай хуьрерани ада вичин ашукьвилин ва шаирвилин устадвал къалурнай.
Са йисуз лезги хуьрера кьурагьвал хьана. Халкь каша гьатна. Саидан гьални четин хьана.
Чара атӀай ашукь халуйрин патав фена ва вичин гьалдикай хабар гана:

Ашукь Саид са инсан я,
Кьве виливайни нукьсан я,
Ирид кьил хизан я.
Мад за квез вуч лугьун, халуяр?

Халуйри хуьруьн кимел межлис къурмишна. - Ашукьди вичин кьилел атай мусибатдикай ханар русвагьдай ва яб акалзавайбуруз таъсирдай манияр лагьана.
Чпиз викӀегь кас яз чидай, ашукьдиз мукьвабуруни, амай хуьруьн жемятдини 45 рипедив агакьна (гилан са тонни зур кьван) къуьл, кӀах, мух, яр-емиш ганай.
Элкъвена хкведай рекье ашукь гваз къекъвезвай Жафера халуйри чантада хтунвай фу Саидахъай чинеба вири тӀуьна куьтягьда. Меслят хьанвай булахдив ахгакьайла, фу нез кӀан хьайи Саидаз чантада затӀни амачирди чир хьана. Инал гищин хьанвай ашукьди Жафераз чӀал туькӀуьрна:

Вири тӀуьна фуни къафун.
АцӀурайла на ви руфун.
Бес вуна рикӀел гъаначни зун
Яллагь, ваз инад акъатуй.

Гишила зун туна михьиз.
Фу гвай кас кьванни къвеч жал иниз?
Къадир аллагь ви нефсиниз
Кьилелай туьнт зат1 акъатуй.

Мурад тӀалабайди хьиз гьа и арада Филерин хуьряй Ахцегьиз бубадин кӀвалел физвай свас гьалтна. Ашукьдин манидихъ яб акална мягьтел хьайи суса вичив гвай гьебедай акъудна иситӀа алай сагъ тӀанур фу адан гъиле вугуда. Инал ашукьди сусан тарифзава:

Килигзавай элкъвена заз
Хъипи катран вилериз кьий.
Лацу гардан хкажна тик
Яд гудайдан гъилериз кьий.

Кь. Саид хуьрера къекъвез, халкьдиз манияр лугьуз хьана.
Мурсал хандивай Саид зулумкарвилелди вичиз табиариз хьанач. Шаирди къвердавай мадни дерин ва хци, чпик бунтчивилин фикирар квай чӀалар яратмишна. Вичин эхир нефесдалди халкьдиз вафалу яз амукьай шаир 1812-йисуз, 45 йисан яшда аваз, кечмиш хьана.
Кь. Саидан яратмишунра муьгьуьббатдин, яшайишдин ва насигьатдин чӀалар ава.
Ашкъидин манияр, аквар гьаларай. ада шаирвилин сифте камар къачузвай чӀавуз яратмишнавайбур я. Месела: «Шикаят», «Къумрал руш», «Есир я зун», «Чан зи гуьзел», «Заз ахварай яр акуна» ва масабур.
«Къумрал руш» шиирда ада «катран вилер авай», «таза багъдин цуькведавай» дагъви дишегьлидиз шаирди вичиз хас тир зериф рангаралди михьи муьгьуьббатдикай хабар гузва:

Дерт къати я, яраб дарман жедач жал?
Карагзава вун виликай, къумрал руш.
Сад Аллагьди лугьурай ваз рикӀин тӀал,
Са къван хьанва зи мецикай, къумрал руш.

Мусурман динди, феодальный къанунри агъавалзавай девирда шаирди дагъви рушан тарифна, ам паталди вич «Мажнун хьиз тамара гьатнава» ва адан багьа къамат югъди-йифди вичин рикӀё хуьзва, лугьузва.
Ашкъидин чӀаларихъ галаз санал Саида кесиб халкьдин яшайишдикайни эсерар туькӀуьрнава. Шаирди гзафни-гзаф вичин кьилел атай, вичиз акур дуьшуынрикай яратмишзавайтӀани, адан эсерар акьван а девирдин гьакъикъатдиз мукьва я хьи, абурун гьиссер са касдин ваъ, вири кесиб халкьдин гегьенш къатариз хасбур я. Саидан
яшайишдин чӀалари лезги шииратда кьетӀен чка кьазва. Шаирди вичин аямдин социальный къурулушдин месэлаяр къарагьарзава, инсанар сад-садаз къарши кьве классдиз пай хьанвайди къалурзава:

Садбуруз къизил жез, садбуруз гимиш,
Садбуру хеб-мал хуьз, садбуру гамиш...
Эй дуьнья! Вун нивди хьанва гуьруьшмиш?
На девранрикай пай хкудна хьи зи.

Гьа вахтара агъавалзавай регьимсузрихъ элкъвена Саида, «язух халкьдикай хабар кьан тийиз», «гуьлчименра чӀулав чайгъун тунвайбуруз» туьнбуьгьзава:

Регьимсузри вучиз девран гьалзава?
Сед Искендер яз, нефсинихъ ялзава,
Язух элдиз экуь дуьнья салзава,
Гуьлчименра чӀулав чайгъун жез, агъа.

Кь. Саидан «Я алпанд цӀай», «Зи чарх кьулухъ элкъвена», «Лянет», «ЦӀийи варз» чӀаларай аквазвайвал, ада гьа аям инсанрин алакъаяр реализмдин тӀалабунрив кьадайвал къалурнава. Ик1 шаирди «Я алпанд ц1ай» эсерда «вичин лувак гьар сад шехьзавай ва вилаятда секинвал авачиз
датӀана къаргьа рахазвай» Мурсал хан негьзава.
Саида вичин рикӀе авай ажугь ачухарун патал халкьдин къаргьишар, чӀехи устадди хьиз, цӀийи рангар яна, ишлемишзава:

Утагъар ви чӀулав хьурай,
Аватна са алпандин цӀай,
Хьурай, яллагь, дибдай вай-зай,
Лянетдин кьил гвай, къарагуьн.

«Зи чарх кьулухъ элкъвена», «Лянет» шииррани Кь. Саида гьакъикъи рангаралди «гьилер, беден ивид курутдай ктад хьанвай, вичея ивидай аруш хьанвай яхул шалдин халат алай, гъуьлягъ хьиз, ивид вире къугъвазвай, келлени буш, чӀулав рекьел пӀир хьанвай» зулумкар Сурхаян суфат гузва:

Авайвилиз хьурай лянет, кур байкъуш.
Ви а мурдар суфат низ хьуй бес къе хуш?
Гъилер, беден ивид курут, келле буш,
Бес мус жеда са гьахъ-дуван, къарагуьн?

Шаирдин «Аквазвач заз» шиир, рикӀик гъалаба квачиз, кӀелиз хьун мумкин туш. Шиирда дуьньядикай пай атӀанвай, амма уьмуьрдал рикӀ алай, вилер амачиз, зкуь дуьнья мичӀи хьанвай шаирдин къамат ганва:

Къарагъна зун меселай къе,
Цуьк алай чӀур аквазвач заз.
Белки, ачух хьанватӀа экв,
Хуьр алай хур аквазвач заз.

Гъил къекъуьрна жагъурна саз,
Тезенаг гъич гьатзавач заз.
Ядай са дертлу аваз.
Симерин нур аквазвач заз
.

«Дустуниз» шиир кӀелайла, шаирдин къанажагъдин тамамвал мад сеферда субут жезва. И шиирда «ЧӀал маса гудай уьлмет» шаирди негьзава:

Къазанмиш тавур девлет герек туш,
Чинал хкидай гьуьрмет герек туш,
ЧӀал маса гудай уьлмет герек туш.
ТӀварцӀиз лайихлу инсан хьурай, дуст.

Шаирди гьеле гьа девирда «дидени ватан, са дережеда аваз, жуван чан кьван кӀан хьунин» фикирар лагьанай.

ХъуьтӀерни гатар сад хьиз чидайдаз,
Дидени ватан вич кьван кӀандайдаз,
Саид ашукь яз, сейли кьадайдаз,
Уьмуьр бахтавар девран хьурай, дуст.

Винидихъ чпикай рахай шииррай аквазвайвал, халкьдиз, адан векил шаирдиз гзаф азиятар аквазва. И мусибатди Кь. Саид дериндай къарсурна, амма ам руьгьдиз ажузариз, инсанривай къакъудиз хьанач.
Кь. Саид, чӀехи шаир хьиз, зурба устадни тир. Адан чӀалариз дерин мана, гуьрчег кӀалубар хас я. Саидан эсеррин гьар са гаф, гьар са къамат чпин тайин чкайрал ала.
Чешне яз «Шикаят» шиирдай са бенд гьин:

Сунайрин сердер я, картарин лачин,
Шагьларин шагь я вун, жейран севдуьгуьм.
Дагъларин марал я, тай авач вичин.
За гьикӀин, азиз мугьман севдуьгуьм?

Кь. Саидан шииратда текрарунар, риторикадин суалар, обращение ва маса художественный амаларни такьатар гегьеншдиз ишлемишуни шаирдин устадвал къалурзава. Вичин рикӀин ялавдикай масадбурузни хабар гун патал шаир гагь Аллагьдихъ, гагь дуьньядихъ, гагь тӀебиатдин къуватрихъ элкъвезва: «Аллагь, дуьнья икӀ куьз ятӀа яраб?»; «Дуьнья, вун нивди хьанва гуьруьшмиш?»; «Эй, эренлер, зи чарх кьулухъ элкъвена»; «Я Шалбуз дагъ, эхиз тежер гуж хьана заз»; «Я алпанд цӀай, вуч я мурад?»; «Эй, агъаяр, фелекди зи яна кьил» ва масабур.
Лезги литературадин классик Кь. Саидан яратмишунриз чи алимри, шаирри еке фикир гузва.
Критикар тир Н.Капиевади ва В.Огнева гьахълудаказ къейднай:
«Кьуьчхуьр Саидан шиират мичӀи йифиз цава экв авур гъед ва гележегда тӀурфан жедайвилин сифте лишан я».
ЧӀехи шаирдикай СтӀал Сулеймана тунвай къиметлу малуматар, М.Гьажиева, Агьед Агьаева кхьенвай макъалаяр, Гьаким Къурбанан «Гьай тахьай гьарай» роман, Х.Тагьиранни Къияс Межидован «Ашукь Саид» тамаша, Айдунбег Камилова ва Ибрагьим Гьуьсейнова кхьей поэмаяр, А. Саидова ва маса Шаирри теснифай эсерар къалуриз жеда.
Кьилди къачуртӀа. А. Агъаева -Кьуьчхуьр Саидакай гьахълуз лагьанай:
«Лезги шииратдин вилик Кь. Саидахъ зурба гьунар ава. Ада сифте яз ачухдиз ва викӀегьдиз зулумкаррин аксина сес хкажна, лезги шииратда авай классовый майилар ва фикирар мадни гужлу авуна. Ада вичин чӀалар неинки са кӀани ярдикай. жуван хсуси дерди-гьалдикай, гьакӀ дуьньядин лап еке вакъиайрикайни туькӀуьрна. Идахъ галаз сад хьиз. ашукьди вичин шиирралди лезги чӀалахъ лап хъсан эсерар туькӀуьрун патал лазим тир вири мумкинвилер авайди къалурна" ».
Профессор Р.И. Гьайдарова Кь. Саидан чӀалара гьакъиндай ик1 кхьенва: «Саидан чӀала сифте яз фольклордивай литературный адетар чара жез башламишна. Адан яратмишунра лезги литературный чӀалан сифте кьил ава12».
Эхирни, профессор Гь. Гашарова Кь. Саидан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай авай вири малуматар умумламишна, 1990 - йисуз сифте яз «Шикаят» тӀвар алаз ктаб чапдай акъудна.
Кь. Саид дидедиз хьана 230 йис тамам хьайи мярекатдал Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатова лагьанай:
«Кьуьчхуьр Саид неинки са лезги халкьдин, гьакӀ дагъларин уьлкведин вири халкьарин эрзиманрикай, накъварин чкадал вилерай иви авахьиз сес хкажай чӀалан устад я. Шад жедай кар ам я хьи, вичин уьмуьр дугъриданни риваятриз ухшар Саида тур ирс Е. Эмина, С. Сулеймана, X. Тагьира давамар хъувуна, къе лагьайтӀа, цӀудралди чӀалан маса устадрини девлетлу хъийизва».
Кьуьчхуьр Саида лезги литературада дерин гел туна. Адан шииратдин таъсирдик чи литература мадни вилик физва.

Гъ. Гашаров, Л. Ляметов.

 

(Ажугъдин шиирар Ашкъидин шиирар Насигьатар Къейдер)

 

На титульную страницу >>>

На главную страницу >>>

 

 

Цитата месяца: "Целые народы ненавидят уроды" М. Бабаханов